مقاله برگزیده
ز زمان
کانت به این سو، معرفت‌شناسی در کانون توجه فیلسوفان قرار گرفته و دل مشغولی اصلی آنان به شمار می‌رود. مقاله حاضر، نگاهی گذرا به کارنامه
فیلسوفان مسلمان در مسئله
معرفت‌شناسی است.
از زمان کانت به این سو، معرفت‌شناسی در کانون توجه فیلسوفان قرار گرفته و دل مشغولی اصلی آنان به شمار می‌رود. هنر اساسی کانت در عطف توجه فیلسوفان، به نقش فعال فاهمه بود. تا آن زمان، تصور عمومی
ذهن را منفعل محض می‌دانست که آینه‌وار جهان واقع را چنان‌که هست به آدمی می‌نمایاند.
اگر دستگاه ادراکی
انسان فعال است و معرفت، حاصل فعل و انفعال ذهن است، سهم و حظ هر یک از دو جنبه یاد شده چقدر است؟ و به دنبال آن، باید مشخص کرد که محدوده فاهمه کجاست؟ و ارزش معرفت چیست؟ این سؤال‌ها و نظایر آن امروزه در دانش مستقلی بررسی می‌شود، که یکی از شاخه‌های پایه در
فلسفه است. اگر چه فیلسوفان مسلمان دانش مستقلی در
معرفت‌شناسی به وجود نیاورده‌اند، اما بسیاری از پرسش‌های معرفت شناختی را به صورت استطرادی پاسخ داده‌اند. مقاله حاضر، نگاهی گذرا به کارنامه
فیلسوفان مسلمان در مسئله معرفت‌شناسی است.
این نوشتار تلاش دارد به چند سؤال اساسی در خصوص معرفت‌شناسی فیلسوفان مسلمان پاسخ دهد. آیا معرفت‌شناسی شاخه‌ای مستقل در
فلسفه اسلامی است؟ آیا فیلسوفان مسلمان در معرفت‌شناسی، نظریه مستقلی ارائه کرده‌اند؟ اگر پاسخ سؤال اول منفی است، آیا مسئله
علم و
معرفت مسئله مستقلی در فلسفه به حساب می‌آید؟ اگر فیلسوفان مسلمان دیدگاه‌های خود را در مسائل معرفت‌شناسی به صورت استطرادی و در ضمن مسائل دیگر بیان کرده‌اند، آن مسائل کدامند؟
با روشن شدن پاسخ این سؤال‌ها، پژوهشگران در فلسفه اسلامی می‌توانند با عرضه سؤال‌های معرفت شناسان برآثار فیلسوفان مسلمان، پاسخ‌های آن‌ها را از مطایای مباحث مختلف بیرون کشند و نظریه آن‌ها را در معرفت‌شناسی سامان دهند.
اگر چه معرفت‌شناسی را علم مستقلی تلقی نکرده‌اند و بلکه تا مدت‌ها آن را مسئله مستقلی هم نمی‌دانستند (استقلال مباحث مربوط به علم، عالم و معلوم در قالب یک مسئله فلسفی، اولین بار در آثار
صدرالمتالهین شیرازی واقعیت یافت. وی مرحله دهم از جلد سوم
اسفار نه جلدی را، به «عقل و معقول» اختصاص داده و در طی ۳۹ فصل، بحث مبسوطی را درباره علم و ادراک عرضه کرده است.
ملاصدرا در طلیعه بحث عقل و معقول، به منظور تبیین فلسفی بودن این مسئله، می‌نویسد: «از جمله اموری که بر موجود مطلق - بدون آن‌که نیازمند آن باشد که در قالب یک نوع طبیعی یا تعلیمی درآید - عارض می‌شود، آن است که علم، عالم و معلوم می‌باشد. از این‌رو، لازم است بحث از علم و احکام و ویژگی‌های آن در
فلسفه اولی آورده شود. چرا که فلسفه علمی است که از احوال کلی عارض بر موجود مطلق بحث می‌کند.»
صدرا در تنظیم این مبحث و عنوان‌بندی آن، از
فخررازی پیروی کرده است. فخررازی چنین بحثی را در مبحث مقولات، ذیل
مقوله کیف آورده است. ) اما در ضمن مباحث دیگر و به‌طور استطرادی در این باب سخن گفته‌اند. اگر چه این سخنان خاستگاه معین داشت و به منظور گره‌گشایی از معضلات معینی ایراد شده بود، ولی در عین حال با عرضه پرسش‌های معرفت‌شناسان بر آن‌ها، پاسخ‌هایی می‌توان به دست آورد. این پاسخ‌ها به اندازه‌ای هست که بتوان نظریه معرفت‌شناختی فیلسوفان مسلمان را بازسازی کرد، و در عرض نظریات معرفت‌شناختی دیگر ارائه و ارزیابی نمود. مجموع مباحث فیلسوفان مسلمان در این باب، مشتمل بر دوگونه بحث متمایز است:
ادامه
