• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

صناعات خمس

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



صناعات خمس، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای انواع پنج‌گانه استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به‌کار رفته در آن است.



دو بخش اصلی علم منطق، مباحث معرِّف و حجّت است. بخش معرِّف در باره تعریف و شرایط و اقسام آن بحث می‌کند و بخش حجّت درباره استدلال بحث می‌کند. گاهی استدلال از لحاظ صورت، بررسی و به قیاس، تمثیل و استقرا تقسیم می‌شود و گاهی از لحاظ ماده استدلال بررسی می‌شود. مباحث مربوط به بخش اخیر (انواع استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به‌کار رفته در آن) با عنوان «صناعات خمس» در منطق می‌آید.
صناعات خمس عبارت‌اند از: صناعت برهان، جدل، خطابه، مغالطه و شعر. این صناعات از ترکیب اقسام قضایای یقینی و غیر یقینی (که ماده استدلال‌اند) با صور مختلف استدلال (قیاس، استقرا و تمثیل) به وجود می‌آید. در بیان این پنج قسم و وجه انحصار آن چنین گفته شده است: اثر کلام، یا تخیّل و تاثرات نفسانی است و یا تصدیق. تخیّل، یک قسم بیش ندارد و آن «شعر» است. و تصدیق بر چهارگونه است، زیرا اگر افاده یقین یعنی جزم صادق کند «برهان» است و اگر تصدیق ظنی به حکم پدید آورد، «خطابه» است. اگر از سخن، اعتراف و تسلیم مخاطب نتیجه گرفته شود، «جدل» است و اگر هیچ‌یک از آنها حاصل نشود، بلکه مطلوب از کلام، جزم به امور غیر واقعی و کاذب باشد، «مغالطه» است.
[۲] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۳۵.
[۳] ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۲۵۶.

شریف‌ترین این اقسام، برهان است، زیرا مفید یقین است و پس از آن جدل که مفید جزم است و بعد خطابه که باعث افاده ظن است و سپس شعر که مایه تهییج می‌شود (البته تهییج در خطابه هم مطلوب است) و در پایان، مغالطه که از همه پست‌تر است، چه اینکه شر محض است.
[۶] گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۶۱.
[۷] تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۳۷۷.
[۹] خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۲۱۲.



در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
مظفر، محمدرضا، المنطق.    
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة.    
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة.    
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    


۱. مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۳۵۵.    
۲. مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۳۵.
۳. ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۲۵۶.
۴. علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۲۳۲.    
۵. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة، ص۱۲۶.    
۶. گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۶۱.
۷. تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۳۷۷.
۸. سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۳۲۱.    
۹. خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۲۱۲.



پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «صناعات خمس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۹.    



جعبه ابزار