• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

التقاط

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



دیگر کاربردها: التقاط (ابهام‌زدایی).

التقاط تلفیق مفاهیم اسلامی با اندیشه‌های دیگر را گویند.



التقاط از ریشه «ل ق ط» بر وزن افتعال و به معنای برچیدن، از زمین برگرفتن، بخشی از گفتار یا سخن کسی را گرفتن و مانند آن است.
[۱] لسان‌العرب، ج ۷، ص ۳۹۲.
[۲] الصحاح، ج ۳، ص ۱۱۵۷، «لقط».
[۳] لغت‌نامه، ج ۲، ص ۲۷۲۶، «التقاط».



التقاط در فلسفه ، مکتبی است که به جای تعقل و نقد افکار فلسفی، فرضیه‌ها، نظریات و افکار غیر متجانس را گرد می‌آورد تا از مجموع آن‌ها مکتبی فلسفی بسازد، ازاین‌رو حاوی تحریف نیز هست
[۴] فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ص ۱۰۵
التقاطیون گروهی از فلاسفه بودند که درصدد جمع میان گفته‌های پیشینیان و وفق دادن آرای آن‌ها با یکدیگر بوده یا از هر طایفه از قدما قولی را گرفته و در واقع در حکمت التقاط کرده و فلسفه مختلطی فراهم آورده‌اند.
[۵] سیر حکمت در اروپا، ج ۱، ص ۷۹



در سالهای اخیر (دهه قبل از انقلاب اسلامی ایران) گروهی به مکتبی التقاطی گراییدند.

۳.۱ - جریان اول

گروهی که بخشی از اصول کمونیسم را با برخی از مبانی اگزیستانسیالیسم ترکیب کرده و حاصل آن را با مفاهیم و ارزشها و اصطلاحات خاص فرهنگ اسلامی درآمیخته بود آنان مکتب اصیل و ناب اسلام را تنها آن می‌دانستند.
[۶] پیرامون انقلاب اسلامی، ص ۱۶۳

در بُرهه مزبور همه گروهها و جریانات سیاسی بر این باور بودند که مبارزه سیاسی اگر برای توجیه خود از پشتوانه اعتقادی برخوردار نباشد با شکست مواجه می‌گردد و ازاین‌رو باید به حبل المتینی دست یازید که ضامن پیروزی و برآورنده نیازهای فردی و اجتماعی مبارزان باشد برای دستیابی به چنین پشتوانه‌ای جریانهای فکری متعددی پدید آمد؛ گروهی مارکسیسم را تأمین کننده همه نیازهای جامعه، اعم از اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی و معنوی دانسته، حساب خود را از اسلام جدا کردند.

۳.۲ - جریان دوم

گروه دوم کسانی بودند که به اسلام معتقد؛ ولی از معارف بلند اسلامی بی‌خبر بودند اینان جریان فکری نخست را پذیرفته و تضاد غیر قابل رفع و مهمی بین اسلام و مارکسیسم نمی‌دیدند و با تلفیقی از این دو، اندیشه جدیدی را مطرح و ترویج کردند زمینه این اندیشه‌های التقاطی در آثار نویسندگانی به چشم می‌خورد که غالباً تحصیل کرده‌های زمان رضاخان و تحت تأثیر فرهنگ و علوم تجربی متمایل به فلسفه‌های تجربی بودند، چنان‌که برخی مفسران نیز به نقل آرای متأثر از علوم تجربی درباره معجزات اقدام کرده‌اند؛ مانند توجیه معجزه عبور حضرت موسی (علیه‌السلام) و قوم وی از رود نیل به جزر آب دریا
[۷] تفسیر المنار، ج ۱، ص ۳۱۴- ۳۱۵
اینان اگرچه خود به نزدیکی با مارکسیسم خشنود نبودند؛ ولی عملا حلقه واسطه بروز و ظهور اندیشه‌های التقاطی شدند.

۳.۲.۱ - هدف

جریان التقاطی یاد شده می‌کوشید تا اسلام را مدرنیزه کند و بر اثر آشنا نبودن با منابع و اصول اسلامی در آموزشهای خود از شعر و شعار و تهییج احساسات بهره می‌گرفت
[۸] حرکت و زمان، ج ۱، ص ۱۱
این جریان فکری قرآن را با حفظ پوشش ظاهری الفاظ آن، تحریف کرده و تفسیری مادی که خود نوعی تفسیر به رأی است
[۹] تفسیر به رأی، ص ۴۸
از آن ارائه می‌داد، چنان‌که مارکس نیز بر این باور بود که برای مبارزه با مذهب در میان توده‌های معتقد باید از خود مذهب استفاده کرد؛ بدین صورت که مفاهیم مذهبی از محتوای معنوی و اصلی خود تخلیه و از محتوای مادّی پر شود تا توده، مذهب را به صورت مکتبی مادّی دریابد پس از این مرحله دور افکندن پوسته ظاهری دین ساده است
[۱۰] مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۵۸، «علل گرایش به مادیگری»
آنان قرآن را چنان تفسیر می‌کردند که گویی جز یک کتاب آموزش مبارزه و محرّک مردم برای انقلاب چیز دیگری نیست فلسفه تاریخی از قرآن استنباط می‌کردند که بیان دیگری از ماتریالیسم تاریخی بود و در دیدگاه آنان از نظر قرآن و اسلام هر مبارزی به هر منظوری و در راه هر ایده‌ای کشته شود « شهید » و در مقام و مرتبه انبیاست و اساساً انبیا جز انقلابیون و مصلحان اجتماعی بزرگ نبودند قرآن هم کتابی است که به مشاهده و تجربه اصالت داده و از تفکرات فلسفی مبرا بوده و روح حاکم بر آن « پوزیتویسم » است خوبی و بدی و مفاهیم اخلاقی فقط در شرایط خاص خود معنا داشته و هیچ اصل ثابتی بر اخلاق و رفتار انسان حاکم نیست و «عمل صالح» هر عملی است که با توجه به شرایط و اوضاع اجتماعی آن عمل، مورد ارزیابی قرار گیرد و بر این اساس در جهت رسیدن به پیروزیهای سیاسی و اجتماعی هر خیانتی رنگ اخلاق به خود می‌گیرد.
[۱۱] حرکت و زمان، ج ۱، ص ۱۳


۳.۳ - جریان سوم

جریان سوم اسلام مبتنی بر قرآن و سنت اولیای دین بود که با تلاشهای متفکران اسلامی و در برابر مارکسیسم و اسلام التقاطی طی قرون متوالی برای مردم تبیین شده است،
[۱۲] حرکت و زمان، ج ۱، ص ۱۳
با توجه به آنچه گذشت، التقاط مورد نظر در این مقاله عبارت است از تلفیقی از دو یا چند اندیشه و درآمیختن حاصل آن با مفاهیم، ارزشها و اصطلاحات خاص فرهنگ اسلامی برای دستیابی به مذهبی نو این کار در جوامع دینی برضدّ دین و با تزویر و حیله انجام می‌گیرد.
[۱۳] پیرامون انقلاب اسلامی، ص ۱۶۲.
[۱۴] فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ص ۱۰۵.

قرآن کریم در درجه نخست هرگونه التقاطی را در مسیر ابلاغ وحی الهی از شخص پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نفی کرده و در پاسخ این سخن کافران که قرآن را افسانه‌های پیشینیان دانسته و با توجه به امّی و نانویس بودن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌گفتند:آنها به درخواست و املای وی نوشته شده می‌فرماید:بگو آن را کسی نازل ساخته است که راز نهانها را در آسمانها و زمین می‌داند:«و قالوا اَسطیرُ الاَوَّلینَ اکتَتَبَها فَهِیَ تُملی عَلَیهِ بُکرَةً واَصیلا قُل اَنزَلَهُ الَّذی یَعلَمُ السِّرَّ فِی السَّموتِ والاَرض» و نیز در پاسخ این سخن مشرکان به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در صورتی که وی دیرتر برای آنان آیه‌ای بیاورد که چرا خود آیه‌ای برنگزیده و از اینجا و آن‌جا جمع نکرده‌ای؟ می‌فرماید:بگو من فقط آنچه را که از سوی پروردگارم به من وحی می‌شود پیروی می‌کنم:«و اِذا لَم تَأتِهِم بِایَة قالوا لَولاَ اجتَبَیتَها قُل اِنَّما اَتَّبِعُ ما یوحی اِلَیَّ مِن رَبّی» و همچنین آنچه را که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ناطق به آن است تنها برخاسته از وحی دانسته:«و ما یَنطِقُ عَنِ الهَوی اِن هُوَ اِلاّ وحیٌ یوحی» و وی را مؤمن به آنچه بر او نازل شده می‌داند:«ءامَنَ الرَّسولُ بِما اُنزِلَ اِلَیهِ مِن رَبِّهِ» ، افزون بر این، ایمان آورندگان به وحی الهی را از تقوا پیشگانی دانسته که قرآن مایه هدایت آنان است:«ذلِکَ الکِتبُ لارَیبَ فیهِ هُدًی لِلمُتَّقین والَّذینَ یُؤمِنونَ بِما اُنزِلَ اِلَیکَ».
امام‌ خمینی از جمله شخصیت‌هایی بود که التقاط را در این گروه مارکسیستی شناسایی و خطر آن را گوشزد کرده‌ است. ایشان با وجود اصرار برخی از نزدیک‌ترین یاران انقلابی خود برای به رسمیت شناختن این گروه و تایید و حمایت از آنان، به جهت افکار التقاطی این گروه، از آن خودداری کرد مهم‌ترین و درخشان‌ترین نقطه در‌اندیشه سیاسی امام خمینی، بازشناسی اسلام اصیل از غیر اصیل و رها ساختن آن از تحجر و التقاط و دگراندیشی بود. ایشان ضمن ردّ و نقد دیدگاه‌های التقاطی، اسلام را مکتبی غنی و بی‌نیاز از ضمیمه کردن مطالبی از مکاتب دیگر می‌دانست و بر پیروی از اصول اسلام آن‌چنان‌که در خود اسلام هست تاکید می‌کرد. امام‌ خمینی با تاکید بر اهمیت توجه و تبعیت از اصول اسلامی آن‌چنان که در خود اسلام است، نه مطابق میل یا تفسیر اشخاص، خطر التقاط را برای اسلام، خطری جدی برشمرده و تاکید کرده است اسلام مکتبی غنی است که نیازی به ضمیمه شدن به مکاتب دیگر ندارد بنا بر نظر ایشان تفکر التقاطی که نتیجه‌ درک‌نشدن صحیح و دقیق مسائل اسلامی است، خیانتی بزرگ به اسلام و مسلمانان به شمار می‌آید و ثمره تلخ این نوع تفکر، سال‌ها بعد آشکار خواهد شد امام‌ خمینی علت پیدایش دیدگاه التقاطی جدید درمورد مذهب و تفسیر مادی از اسلام را سابقه تاریخی نگرش تک‌بعدی به اسلام دانسته و فروکاستن همه ابعاد اسلام به مادیت را واکنشی در برابر نظرات افراطی گذشتگان ارزیابی کرده‌ است که ابعاد مادی انسان را فراموش کرده و با تفسیر ماورائی تمامی ابعاد وجود و همه مفاهیم اسلام را به‌ معنای عرفانی و معنوی تفسیر کرده‌اند. ایشان مهم‌ترین نشانه‌های تفکر التقاطی در اسلام را تضاد داشتن با اصول و مبانی اسلام و بی‌توجهی به همه ابعاد اسلام می‌داند.
[۲۸] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.



در برخی آیات آمده است که تقواپیشگان کسانی هستند که به غیب ایمان می‌آورند و نماز را برپا می‌دارند و به آخرت یقین دارند:«اَلَّذینَ یُؤمِنونَ بِالغَیبِ ویُقیمونَ الصَّلوةَ و بِالأخِرَةِ هُم یوقِنون» مفسران اسلامی غیب را آنچه نادیدنی است (خدا، فرشتگان و) دانسته‌اند.

۴.۱ - غیب

اما در تفکر التقاطی، غیب معهود و شناخته شده مراحل ابتدایی رشد انقلاب توحیدی و زمان انجام تحولات کمّی بود؛ به این بیان که انقلاب مرحله‌ای پنهانی دارد که مرحله رشد تدریجی آن است در این مرحله نظام حاکم هنوز مسلّط است و مبارزه باید پنهانی باشد تا تغییر تدریجی کمّی به تغییر کیفی دفعی تبدیل شود (اصل چهارم دیالکتیک)، نظام جدید مستقر گردد و انقلاب از مرحله غیب به مرحله شهادت برسد
[۳۰] مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۵، «علل گرایش به مادیگری»


۴.۲ - یقین به آخرت

تفکر مزبور یقین به آخرت را نیز چنین تفسیر می‌کرد:آنها به نظام برتر در مرحله شهادت انقلاب یقین دارند و می‌دانند که این موضع‌گیریهای خاص و این روش انقلابی سرانجام آنان را به هدف خویش (نظام برتر) می‌رساند.

۴.۳ - اقامه نماز

تفکر التقاطی در تبیین اقامه نماز نیز می‌گفت:آنان برای تحقق ایمان خود آن پیوستگی را که در زبان مذاهب «نماز» خوانده می‌شود برپا می‌دارند، زیرا «صلوة» در لغت به معنای نماز نیست، بلکه شکل خارجی پیوستگی و ارتباط بین عناصر انقلابی همراه و نمودهای برتر و قوانین حاکم بر آفرینش است
[۳۱] مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۶
، چنان‌که بعضی زنادقه و باطنیان ضمن تأویل کردن آیات محکم، مراد از «اقیموا الصلوة» را اطاعت امام و مراد از «صوم» را نگهداری اسرار دانسته و بدین ترتیب احکام شریعت را باطل می‌کردند.
[۳۲] نثر طوبی، ج ۱، ص ۵۵

برخی در نقد تفسیر نماز به پیوستگی گفته‌اند که در کدام لغت و کدام تاریخ نماز به معنای پیوستگی میان اعضای یک حزب یا پیوستگی‌ به‌طور مطلق است؟ آری قرآن در آیه «واعتَصِموا بِحَبلِ‌اللّهِ جَمیعًا و لاتَفَرَّقوا» به این پیوستگی توصیه کرده است.
[۳۴] مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۷ ۴۶۸، «علل گرایش به مادیگری»


۴.۴ - دنیا

در تفکر التقاطی «دنیا» همان زندگی در نظام سرمایه‌داری و «آخرت» به معنای نظام عادلانه سوسیالیستی است که بعد از آن نظام برقرار خواهد شد و «خلود» عبارت ازاین دانسته شده که فرد در طریق تکامل جامعه فانی گردد، زیرا راه و تکامل جاودان است، هرچند فرد فانی است در تفکر مزبور جمله «یَومٌ لا بَیعٌ فِیهِ ولا خِلل» در آیه ۳۱ ابراهیم به معنای روزگاری که در آن مبادله و شکاف طبقاتی نیست تفسیر می‌شود با کمترین آشنایی با قرآن می‌توان دریافت که آیه یاد شده از روز رستاخیز سخن می‌گوید که نه خرید و فروشی در آن است و نه دوستی و رفاقت ثمر می‌بخشد؛ نه روز دیگری
[۳۶] تفسیر به رأی، ص ۵۲
همچنین قرآن «خلود و جاودانگی» را ویژه مؤمنان و پیشتازان تکامل و انقلاب ندانسته، بلکه کافران و منافقان را هم جاوید و خالد می‌داند در تفکر التقاطی جاودانگی آن‌ها چگونه توجیه می‌شود؟
[۳۷] مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۷ ۴۶۸، «علل گرایش به مادیگری»


۴.۵ - فلسفه تاریخ

در اندیشه التقاطی، فلسفه تاریخ براساس تضاد دیالکتیک توجیه شده و داستان هابیل و قابیل در قرآن فلسفه تاریخ و هابیل نماینده دوران اشتراک اولیه و دامداری و قابیل نماینده عصر کشاورزی و مالکیت فردی معرفی می‌شود که این‌گونه تأویلات به انکار شبیه‌تر است تا توجیه.
[۳۸] مطهری افشاگر توطئه، ص ۴۲۵-۴۲۷



۱. لسان‌العرب، ج ۷، ص ۳۹۲.
۲. الصحاح، ج ۳، ص ۱۱۵۷، «لقط».
۳. لغت‌نامه، ج ۲، ص ۲۷۲۶، «التقاط».
۴. فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ص ۱۰۵
۵. سیر حکمت در اروپا، ج ۱، ص ۷۹
۶. پیرامون انقلاب اسلامی، ص ۱۶۳
۷. تفسیر المنار، ج ۱، ص ۳۱۴- ۳۱۵
۸. حرکت و زمان، ج ۱، ص ۱۱
۹. تفسیر به رأی، ص ۴۸
۱۰. مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۵۸، «علل گرایش به مادیگری»
۱۱. حرکت و زمان، ج ۱، ص ۱۳
۱۲. حرکت و زمان، ج ۱، ص ۱۳
۱۳. پیرامون انقلاب اسلامی، ص ۱۶۲.
۱۴. فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ص ۱۰۵.
۱۵. المیزان، ج ۱۵، ص ۱۸۱    
۱۶. فرقان/سوره۲۵، آیه۲۵ ۶.    
۱۷. المیزان، ج ۸، ص ۳۸۲    
۱۸. اعراف/سوره۷، آیه۲۰۳.    
۱۹. نجم/سوره۵۳، آیه۳ ۴.    
۲۰. بقره/سوره۲، آیه۲۸۵.    
۲۱. بقره/سوره۲، آیه۴.    
۲۲. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۸، ص۱۴۳-۱۴۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۳. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۰، ص۴۵۹-۴۶۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۴. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۱، ص۶۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۵. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۰۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۶. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۰، ص۴۵۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۷. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۱، ص۲۱۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۸. خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲۹. بقره/سوره۲، آیه۲ ۴.    
۳۰. مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۵، «علل گرایش به مادیگری»
۳۱. مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۶
۳۲. نثر طوبی، ج ۱، ص ۵۵
۳۳. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۳.    
۳۴. مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۷ ۴۶۸، «علل گرایش به مادیگری»
۳۵. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۱.    
۳۶. تفسیر به رأی، ص ۵۲
۳۷. مجموعه آثار، ج ۱، ص ۴۶۷ ۴۶۸، «علل گرایش به مادیگری»
۳۸. مطهری افشاگر توطئه، ص ۴۲۵-۴۲۷



دائرة المعارف قران کریم جلد چهارم، برگرفته از مقاله"التقاط"    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار