سیدمحمدباقر موسوی خوانساری چهارسوقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیت الله سید محمد باقر خوانساری معروف به صاحب روضات، طبق آنچه خود در وصیت نامه‌اش آورده است در روز
دوشنبه ۲۲
ماه صفر سال ۱۲۲۶ ق (۱۱۸۹ ش) در شهر
خوانسار و در خاندان بزرگ
دانش و
تقوا دیده به
جهان گشود. پدرش میرزا زین العابدین نام داشت که از دانشمندان و فقیهان مشهور خوانسار و
اصفهان بود.
آیت‌الله خوانساری پس از تحصیل در
ایران و
عراق به اصفهان بازگشت و زعامت
شیعه را برعهده گرفت. در مدت زندگی خویش شاگردان بسیاری تربیت کرد و آثار و تالیفات گوناگون بر جای گذاشت.
مهمترین اثر وی
روضات الجنات است کرد که یکی از شاهکارهای رجالی تاریخی و ادبی بشمار می‌رود و همواره مرجع محققان و پژوهشگران بوده است. وی نویسنده‌ای بسیار توانا بود و اشعاری نیز از وی خصوصا در مدح
اهل بیت علیهم‌السّلام برجای مانده است. ایشان سرانجام در ۱۳۱۳ ق (۱۲۷۴ ش) در اصفهان وفات نمود و طبق وصیتش در تخت فولاد اصفهان به
خاک سپرده شد.
[ویرایش]
آیت‌الله سید محمد باقر خوانساری دارای القاب متعددی است. وی چون در خوانسار متولد شده است، منتسب به خوانساری است. وی بعد از
هجرت به اصفهان سکونت در محله چهار سوی، به تدریج در بین مردم اصفهان به سید محمد باقر چهار سویی یا چهار سوقی معروف شد. چهار سو محله‌ای است معروف در اصفهان، که آن را چهار سوی شیرازیان یا چهار سوی شیرازی‌ها می‌گویند.
وی علاوه بر القاب مذکور، به جهت سکونتش در اصفهان به اصفهانی و به جهت انتسابش به
امام موسی کاظم علیه‌السّلام به موسوی نسبت یافته است. مهمترین لقب ایشان، صاحب روضات الجنات است که برگرفته از نام مهمترین اثر اوست.
[ویرایش]
خاندان سید محمد باقر به روضاتی یا روضاتیان شهرت دارند. این خاندان، که نسبشان به امام کاظم علیه‌السّلام می رسد از گسترده ترین خاندان‌های روحانی شیعۀ امامی به شمار می آیند.
جد اعلای سید محمد باقر، فقیه اصولی، "
سید حسین خوانساری " نویسنده حواشی معروف بر شرح لمعه است. وی فرزند آیت‌الله میرزا ابوالقاسم جعفر مشهور به میر کبیر بود. از زمان
میرزا ابوالقاسم کبیر تا عصر حاضر همواره چهره‌های برجسته ای از آنان در شمار عالمان دین بوده‌اند.
آیت‌الله سید ابوالقاسم خوانساری دارای تالیفات متعدد است و از
سید بحرالعلوم اجازه
اجتهاد گرفته است.
پدر سید محمد باقر، "میرزا زین العابدین" نیز از دانشمندان و فقیهان مشهور خوانسار و اصفهان بود که دارای آثار ارزشمند فراوانی است، از جمله: شرح اصول المعالم، شرح زبده
شیخ بهایی و رساله‌هایی به نام قواعد عربیت،
اجماع ، تداخل اسباب،
تعارض حقیقت مرجوحه با مجاز راجح،
نیت ،
احباط و تکفیر، نوادر احکام، و نیز چند تعلیقه بر کتاب‌های علما از او به جای مانده است.
جد اعلای این خاندان به هنگام فتنه افغان در حدود ۱۱۳۵ ق (۱۱۰۱ ش) به ناچار از اصفهان به خوانسار کوچ کرد و در آنجا اقامت گزید و به همین دلیل فرزندان وی که تا مدتی در خوانسار می زیستند در دوره‌ای به خوانساری شهرت یافتند.
میرزا زین العابدین پدر سید محمد باقر به همراه وی به اصفهان بازگشت و در محله چهار سوی شیرازی‌ها سکونت گزید و از همین روی اعقاب وی به چهار سوقی (یا چهار سویی) شهرت یافتند.
[ویرایش]
سید محمد باقر خوانساری، ۳ دختر و هشت فرزند پسر داشت که فرزند هفتم وی در کودکی درگذشت. پس از درگذشت این عالم بزرگوار به مرور
زمان این خاندان به صاحب روضات و فرزندان بزرگوارش به «سادات روضاتی» معروف گشتند. فرزندان و بیشتر نوادگان صاحب روضات الجنات،
اهل علم و فضل و تالیف و تصنیف در رشته‌های گوناگون فقهی، اصولی، حدیثی، و غیره بودند.
پنج پسر وی از دانشمندان مشهور اصفهان و
نجف و دو پسر دیگر از بزرگان و معتمدان شهر اصفهان بودند. فرزندان عالم ایشان عبارتند از: میرزا مهدی، میرزا مسیح، میرزا احمد، میرزا عطاءالله و میرزا هدایت الله میرزا محمد مسیح و میرزا احمد از برجسته ترین و مشهورترین فرزندان او در فضل و دانش بودند.
میر محمد حسین، میرزا مجتبی روضاتی و میرزا جلال الدین روضاتی فرزند میرزا مسیح و میرزا حسن چهار سوقی از نوادگان ایشان هستند.
[ویرایش]
دوران کودکی و نوجوانی سید محمد باقر در زادگاهش (خوانسار)، در فراگیری علوم مقدماتی حوزه نزد
پدر و همانطور که خود اشاره داشته نزد جدش ابوالقاسم جعفر بن حسین خوانساری سپری شد. دیری نپایید که پس از وفات جدش همراه با پدر بزرگوارش به اتفاق خانواده اش برای همیشه، ساکن اصفهان گردید و به تحصیل
علوم دینی اشتغال پیدا کرد. او نزد دانشمندان بزرگ و کار آزموده و طراز اول اصفهان شاگردی کرد و در مکتب درس بزرگانی چون
شیخ محمد تقی اصفهانی (ایوانکی)، نویسنده حاشیه بر معالم،
سید صدرالدین عاملی ،
حاج محمد ابراهیم کرباسی نویسنده اشارات،
سید حسن مدرس ، سید محمد پسر عبدالصمد شهشهانی و
محمد باقر شفتی معروف به حجت الاسلام و نیز پدر بزرگوارش شرکت کرد.
خوانساری تحصیلاتش را در خوانسار، نزد جدش آغاز کرد، و در اصفهان نزد محمد باقر شفتی و در
کربلا نزد
سید ابراهیم موسوی قزوینی شاگردی کرد.
سید محمد باقر خوانساری در راه تحصیل علوم دینی، به درجات عالی رسید. از این رو، او از استوانه‌های
علم و
تقوا در اصفهان محسوب می‌شد، ولی او این حد از علم را کافی ندانست و برای تکمیل یافته‌های علمی خود، در سال ۱۲۵۳ ق (۱۲۱۶ ش) به نجف اشرف
هجرت کرد و در درس خارج آیات عظام سید ابراهیم موسوی قزوینی نویسنده ضوابط الاصول،
محمد حسن نجفی ، فرزند شیخ باقر نویسنده
جواهر الکلام و دیگر استادان برجسته آن عصر، شرکت کرد و تحصیل علوم اسلامی را به سر حد کمال رساند و به درجه اجتهاد و
استنباط احکام شرعی رسید.
او در علوم ادبی، تاریخ و سخن سرایی، تخصص داشت و به دو
زبان عربی و فارسی تسلطی تام و احاطه‌ای عظیم پیدا کرد و در شرح حال رجال و علمای
شیعه و سنی اطلاعات فراوان داشت.
سید محمد باقر با استادش سید ابراهیم موسوی قزوینی، صاحب ضوابط الاصول موافقت و مؤانستی شایسته داشت، به طوری که حتی پس از مراجعت به اصفهان، میان آنها نامه نگاری برقرار بود.
[ویرایش]
آیت‌الله خوانساری علاوه بر این که راویان
حدیث را می‌شناخت و بر احوال آنها آگاهی فوق العاده داشت، خود نیز راوی حدیث بود و از بزرگان و مشایخ فراوانی نقل حدیث کرده است. نام اساتید وی و نیز بعضی از مشایخی که وی از آنها اجازه نقل روایت داشته و از آنها
روایت نقل کرده است، عبارتند از:
۱. شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر
۲. سید ابراهیم موسوی قزوینی
۳. سید صدرالدین عاملی
۴. سید محمد باقر شفتی (حجت الاسلام)
۵.
زین العابدین خوانساری (پدرش)
۶. شیخ محمد تقی اصفهانی
۷. حاج محمد ابراهیم کرباسی
۸. سید محمد پسر عبدالصمد شهشهانی
۹. محمد، فرزند شیخ علی، فرزند
شیخ جعفر کاشف الغطاء۱۰. شیخ قاسم، فرزند محمد، فرزند علی، فرزند قاسم نجفی، نویسنده کنزالاحکام فی شرح شرایع الاسلام
۱۱. سید محمد باقر شفتی، معروف به حجت الاسلام
۱۲. سید ابراهیم قزوینی، نویسنده ضوابط الاصول
۱۳. سید میرزا زین العابدین خوانساری اصفهانی
۱۴. میر سید حسن مدرس
۱۵. سید اسدالله، فرزند حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی رشتی
۱۶. محمد باقر، فرزند شیخ محمد تقی، نویسنده حاشیه بر معالم
۱۷. سید جعفر (جدش)
۱۸.
محمد ایوانکی بید آبادی[ویرایش]
آیت‌الله سیدمحمد باقر خوانساری از پدر و برخی بزرگان و استادانش اجازه روایت و
اجتهاد گرفت. بر مسند تدریس،
قضاوت و
فتوا تکیه زد و ریاست علمی و مذهبی در اصفهان به او منتهی می شد و حوزۀ درسش محل استفاده اهل فضل بود. وی در
فقه ،
اصول و سایر علوم اسلامی، از همه هم شاگردی‌های خود گوی سبقت و برتری را ربود تا جایی که ۹ نفر از بزرگان و فرزانگان جهان تشیع به او اجازه اجتهاد و روایت دادند.
پس از کسب مدارج والای دانش و فضل به اصفهان مراجعت کرد و زعامت دینی آن سامان را عهده دار شد. ایشان با سکونت در محله چهارسوی اصفهان بتدریج در میان مردم به سید محمد باقر چهارسویی یا چهارسوقی معروف گردید و با تکیه بر مسند تدریس، شاگردان زیادی در
فقه و اصول ، حدیث،
درایه و رجال پرورش داد.
[ویرایش]
آیت‌الله سیدمحمد باقر خوانساری به تدریس اصول، حدیث، درایه، و رجال پرداخت و شاگردان زیادی را پرورش داد.
مهمترین شاگردان او عبارتند از:
۱.
سیدمحمد کاظم یزدی۲. شیخ الشریعه اصفهانی
۳.
سید محمد باقر درچه‌ای۴.
سیدابوتراب خوانساری۵.
شیخ هادی تهرانیهمچنین بسیاری از افرادی که از صاحب روضات الجنات نقل حدیث کرده‌اند از شاگردان وی می‌باشند:
۱. شیخ قاسم، فرزند محمد نجفی، نویسنده کنز الاحکام
۲. شیخ فتح الله، مشهور به
الشریعه اصفهانی ۳. میرزا محمد، فرزند عبدالوهاب همدانی، مشهور به
امام الحرمین۴. شیخ خلیل، فرزند جعفر مازندرانی
۵. میرزا عبدالغفار، فرزند سید حسین حسینی تویسرکانی
۶. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی،
۷. سید ابو تراب عبدالعلی خوانساری، نویسنده سبل الرشاد فی شرح نجاة العباد
۸. علامه سید محمد باقر درچه‌ای
۹. شیخ هادی، فرزند محمد امین تهرانی، نویسنده محجة العلماء
۱۰.
منیر الدین بروجردی۱۱.
ملا محمد حسین فارسی کرمانی۱۲. سید محمد جعفر، فرزند میر سید علی حسینی
۱۳. میرزا اسدالله، فرزند علامه میرزا محمد تقی یزدی
۱۴. سید میرزا علی اصغر، فرزند میرزا محمد جعفر حسینی اصفهانی
۱۵. سید محمد اسماعیل، فرزند سید محمد شریف قائینی خراسانی
۱۶. میرزا عبدالرحیم کرباسی
۱۷. شیخ احمد، فرزند محمد جواد حسین آبادی
۱۸. سید محمد جواد دهکردی
۱۹. میرزا حسن همدانی
۲۰. سید مهدی کرمانی
۲۱. محمد حسن، فرزند محمد ابراهیم عراقی سلطان آبادی
۲۲. عبدالکریم ادیب سودانی دستگردی اصفهانی
۲۳. میرزا محمد جعفر، فرزند میرزا محمد حسین سدهی اصفهانی
۲۴. میرزا حیدر علی، فرزند محمد حسین سدهی اصفهانی
۲۵. میرزا علی محمد سدهی اصفهانی
۲۶. میرزا مهدی، فرزند محمد باقر خوانساری، نویسنده شرح الفیه الفقه و الرساله العلمیه
۲۷. میرزا مسیح، فرزند میرزا محمد باقر موسوی خوانساری
۲۸. میرزا احمد، فرزند میرزا محمد باقر موسوی خوانساری
۲۹. میرزا هدآیت الله، فرزند میرزا محمد باقر موسوی خوانساری
۳۰. میرزا عطاءالله، فرزندش
۳۱.
میرزا جلال الدین روضاتی ، فرزند میرزا مسیح
۳۲.
میرزا احمد همدانی۳۳. ملا محمد حسین، فرزند ملا محمد باقر اردکانی
۳۴. حاج منیر الدین اصفهانی
۳۵.
میرزا بدیع درب امامی[ویرایش]
تبحر و مهارت محقق خوانساری در علوم مختلف اسلامی و برخورداری از فصاحت و بلاغت در ادبیات عربی و فارسی این توان را به وی داد تا آثار ارزشمندی به جامعه علمی تقدیم نماید؛ آثارش آنقدر محکم و پربار و از قلمی روان و سیال برخوردار است که تاکنون اعتبارش را در میان دانشوران و محققان حفظ کرده است. در این ارتباط باید به کتاب وزین روضات الجنات ایشان اشاره کرد که یکی از شاهکارهای رجالی تاریخی و ادبی بشمار می‌رود و همواره مرجع محققان و پژوهشگران بوده است.
برخی تالیفات و تصنیفات ایشان در زمینه‌های
فقه ،
اصول ،
کلام ،
حدیث ، ادبیات،
علم رجال و تاریخ عبارتند از:
روضات الجنات فی احوال العلما و السادات (مهمترین اثر سید محمد باقر است و به سبب تالیف آن، به صاحب روضات ملقب گردید و به نوشته اعتماد السلطنه، در نامه دانشوران ناصری هر جا عنوان میر معاصر آمده، مقصود صاحب روضات است)
احسن العطیه (شرحی است بر الفیه شهید اول در فقه، و به مناسبت برخی تحقیقات اصولی را نیز در بردارد)
تسلیة الاحزان عند فقد الاحبة و الاخوان : به زبان فارسی، مانند مسکن الفؤاد شهید ثانی در موضوع تسلی خاطر مصیبت زدگان تالیف شده است.
تلویح النوریات من الکلام فی تنقیح الضروریات من الاسلام (رساله‌ای در بیان تفصیلی ضرورت دین و مذهب)
طرف (طوف) الاخبار لتحفة (لتحف) الاخیار
قرة العین و سرور النشاتینتلخیص مجموعه ورامجواهر الاثار و جوائز الابرارتسلیة الاحزان فی فقد الاحبة و الاخوانادب اللسانترجمه رساله الصوم صاحب جواهر
درر النظیم فی رسم التحیة و التسلیماقسام البلایا النازله فی هذه الدنیا علی الشقی و السعید
فضل الجماعه؛ خمس؛ فقه؛ النهریه
شرح حدیث حماددستور العمل للمکلفینامر به معروف و نهی از منکر
اصول الفقهحاشیه بر شرح لمعه
حاشیه بر قوانین الاصول تالیف
تعلیقاتی بر کتاب‌های فقهی و اصولی
[ویرایش]
علامه آیت‌الله خوانساری از معدود دانشوران اسلامی است که در اکثر علوم اسلامی، از قبیل فقه و اصول، کلام و حدیث، رجال و منطق، ادبیات و تاریخ، تخصص و تبحر کافی داشت و در نزد علمای
اسلام از مقام و منزلت خاصی برخوردار بود.
شیخ عباس قمی در کتاب
فوائد الرضویه ، این گونه از ایشان تجلیل می‌کند:
سید سند و رکن معتمد فاضل مسدد و عالم مؤید و ادیب اریب شاعر ماهر متتبع متبحر، خبیر بصیر، علم الاعلام، قدوة الانام مرجع الخاص و العام، صاحب روضات الجنات اسکنه الله فی الجنان فی اعلی الغرفات... ایشان در علم الحدیث از مهارت زیادی برخوردار بود و تسلط کاملی بر
روایات معصومین علیهم‌السّلام داشت. مترجم روضات الجنات، شاگردان و کسانی را که از ایشان اجازه نقل حدیث گرفته، قریب به هزار نفر بیان کرده که بسیاری از آنها از چهره‌های برجسته و مشهور می‌باشند.
میرزا محمدباقر خوانساری فقیهی پژوهشگر در
فقه جعفری و متفکری اصولی بود. تالیفات ارزشمند وی در زمینه فقه و اصول، گواه توانایی وی در استنباط احکام و تسلط کامل او در اصول وفقه اسلامی می‌باشد.
صاحب روضات الجنات در علم الحدیث دارای مهارت زیادی بود و تسلط کاملی بر روایات معصومین علیهم‌السّلام داشت. وی از معدود دانشمندان
علم تراجم است که از نظر تخصص و احاطه تام و آگاهی کامل بر احوال راویان حدیث و اعلام و علمای اسلام، به سرحد کمال رسیده بود. او در این زمینه، مجتهدی بزرگ بود. تاریخ نظیر این دانشمند رجالی را کم تر به چشم خود دیده است.
وی در این زمینه تالیفات و آثار فراوانی از خود به یادگار گذاشته است. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات از مهمترین کتاب‌های نوشته شده در شرح حال علما و
فقها است به طوری که مورد توجه دانشمندان علم رجال و شرح حال نویسان قرار گرفت و آن را مورد نقل یا
نقد قرار دادند و در مدح آن سخنان بسیار گفتند.
[ویرایش]
آیت‌الله خوانساری در نگارش زبردست و توانا بود. برخی خطبه‌ها را بدون نقطه و گاه بدون الف بیان می‌کرد که در آثار ایشان مضبوط است. حتی جواب
استفتاء و احکام را نیز با وزن و قافیه می‌نگاشت.
نثر خوانساری عموما مسجع و منشیانه است که نمونۀ آن علاوه بر خطبۀ بلیغ و بی نقطۀ او، نامه‌هایی است که به برخی از بزرگان و دانشمندان معاصر خویش نگاشته است. آیت‌الله خوانساری در مدح
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام اشعاری دارد.
او سلطه‌ای تام و تخصصی کامل در ادبیات فارسی و عربی داشت. وی صاحب قلمی روان و سیال و در نهایت بلاغت است. کتاب روضات الجنات ایشان، بهترین گواه بر این مدعاست. علاوه بر آن، در مقدمه کتاب، الدر النظیم فی رسم التحیة و التسلیم خطبه‌هایی دارد که توانایی فوق العاده او را در
نثر می‌رساند. برخی از این خطبه‌ها خالی از نقطه است:
الحمد لله الملک المالک المحمود و الواحد الصمد و الصمود، اهل الحمد و مسدد العهود، واصل العدل و محدد المحدود، حمدا هو مدد الاعوام و الاحوال، مسلسل مسدود، وعدد طلال الاسکار، و رمال الصحور معدود...
و برخی دیگر خالی از حرف الف است:
فقد کنت عن قدیم دهری، و عتیق عمری، منذ میزت بین شر و خیر، و عرفت نفع نفسی من ضمیر، لم یزل یحدثنی فکرتی و یحرصنی ملکتی، و یهجس فی ضمیری و یمر بقلبی و یخلل فی مروعی.
صاحب روضات الجنات علاوه بر نثر، در
نظم و
شعر نیز زبردست بود. اشعار فراوانی در موضوعات مختلف اخلاقی، اعتقادی و اصولی از وی به یادگار مانده که کتاب قرة العین و سرور النشاتین او در موضوع عقاید مشتمل بر بیش از ۳۰۰۰ بیت و در طرف الاخبار لتحف الاخیار مشتمل بر ۱۱۲۰۰
بیت و مجموعه قصاید در مناقب
اهل بیت عصمت و طهارت و نیز
اصول فقه ایشان که منظوم است، از جمله آثار بجا مانده از این ادیب ارزشمند است.
[ویرایش]
خاندان صاحب روضات الجنات، دارای کتابخانه بزرگ و جامعی هستند که تاسیس آن به دست میرابوالقاسم کبیر، جد آیت‌الله چهارسوقی بوده است. وی در جمع آوری این کتاب‌ها زحمات فراوانی متحمل شد. نوشته‌اند: وی جهت به دست آوردن نسخه‌ای از کتاب وسایل الشیعه
مسافرت کرد و با اهتمام تمام بالاخره موفق شد چند جلد از آن را که تماما به خط مؤلف کتاب بود، را به دست آورد که تا این اواخر نیز این چند جلد کتاب خطی در کتابخانه این خاندان موجود بود.
این کتابخانه توسط فرزندان و نوادگان وی که اغلب اهل علم و
دانش و صاحب تصنیف و تالیف بودند، اداره می‌شد. صاحب روضات الجنات نیز همراه دیگر برادرانش، قسمت اعظم کتاب‌های اجدادی را اداره و خود نیز کتاب‌های بسیاری خریداری و یا نسخه برداری نمود.
آیت‌الله سید محمد باقر موسوی خوانساری از اوایل جوانی تا آخرین روزهای عمر شریفش، علاقه خاصی نسبت به جمع آوری کتاب‌ها داشت. او در این جهت، تمام همتش را به کار گرفت. وی در راه جمع آوری کتاب‌های نفیس و کمیاب، موفقیت‌های بسیاری کسب نمود و بعد از مدتی، کتابخانه‌اش در بردارنده کتاب‌های خطی نادری بود که در اکثر کتابخانه‌های پر رونق آن روز نیز یافت نمی‌شد. از این رو، کتابخانه وی دارای شهرت و آوازه خاصی در جهان
اسلام بود.
پژوهشگر محقق و مورخ معروف و معاصر صاحب روضات الجنات، اعتماد السلطنه در کتاب المآثر و الاثار در مورد صاحب روضات و کتابخانه اش چنین می‌گوید: میرزا محمد باقر، صاحب روضات الجنات از رؤسای دار السلطنه
اصفهان و برادر میرزا محمد هاشم، در
فقه و
حدیث و تراجم علمای سلف و خلف و فنون و فضایل دیگر بر همگان ترجیح دارد. کتابخانه این
خانواده را بسیار می‌ستایند. در کتاب نامه دانشوران ناصری هر جا که عنوان میر معاصر است، مقصود این
خداوند معالی و مآثراست.
گرچه قسمت زیادی از این کتاب‌ها به دست نوادگان ایشان به فروش رفت، ولی هم اکنون این کتابخانه با ۳۰۰۰ جلد کتاب، در شهر
اصفهان ، در محل کتابخانه خانوادگی خاندان چهار سوقی قرار دارد. منبع و مرجع مهمی برای تحقیق و پژوهش در موضوعات علوم اسلامی به شمار می‌آید.
[ویرایش]
آیت‌الله خوانساری ضمن بهره مندی از مرتبه والای علمی و داشتن مسئولیت خطیر مرجعیت و
قضاوت ، مردی زاهد، متقی و با
ورع بود، حتی از شبهات نیز دوری می‌جست.
ایشان با وجود به عهده داشتن مسئولیت‌های علمی و مقام
مرجعیت و قضاوت، بارها مسافت طولانی و پر مشقت زیارت خانه خدا را طی کرد. نوشته‌اند که او در طول عمرش، ده‌ها بار به زیارت خانه معبود شتافت و حج را بجای آورد.
او دانشمندی زاهد، باورع، متقی بود که حتی از شبهات نیز دوری می‌کرد.
[ویرایش]
این محقق برجسته
جهان اسلام پس از سال‌ها پژوهش و تحقیقات علمی و تدریس و تربیت ده‌ها فاضل و دانشمند، در شامگاه هشتم
جمادی الاول سال ۱۳۱۳ ق (آبان ۱۲۷۴ ش) در سن ۸۵ سالگی بر اثر بیماری ذات الریه، پس از چهار روز بیماری دارفانی را وداع گفت.
برادرش میرزا محمد هاشم بر پیکر آن عالم نماز خواند و بر حسب وصیت خودش، در تخت فولاد، در بالا سر مسجد مصلی، نزدیک تکیه آقا رضی، پیش روی قبر مرحوم آقا حسین جیلانی به خاک سپرده شد.
در
سال ۱۳۱۶ ق (۱۲۷۷ ش) میرزا سلیمان خان رکن الملک بقعه و تکیه رفیعی بر آرامگاه آن مرحوم بنا کرد. قبرش مورد توجه خاص و عام است و جمعی از فرزندان و نوادگانش نیز در بقعه و اطراف آن مدفون هستند.
[ویرایش]
در فرازهایی از
وصیت نامه ایشان که برای فرزندش میرزا محمد مهدی یا برادرش محمد هاشم نوشته، آمده است:
عزیز من!
نماز را به وقت ادا کن، در خانه
اذان را بلند بگو که باعث رفع همه ناخوشی هاست و دعاهای صباح و مساء را بخوان و به جمیع اهل خانه امر کن که بخوانند.
روزها مشغول مطالعه و علم باش و بیکار کنندگان (کسانی که برای وقت تلف کردن نزد تو می‌آیند و تو را از کار باز می‌دارند) را به خود راه مده.
هر روز علی الحساب یک حزب از
قرآن تلاوت نما که باعث اصلاح امر معاش و رسیدن به مراد می‌باشد.
در شب‌ها و روزهای
جمعه ، اموات خود، سیما اهل حقوق از ایشان را به تلاوت سوره یاسین یا الرحمن یا غیر آن، شاد نما که خدا تو را شاد کند.
تصدق در هر ماه و هفته را ترک مکن و هر آرزویی که اطفال می‌کنند بی تامل برآور، معاشرت با ناجنس مکن و حرمت بزرگ تران را بسیار بدار.
[ویرایش]
سایت شخصیت نگار، برگرفته از مقاله«آیت الله محمد باقر خوانساری».
