• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

طاغوت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: طاغوت (مقالات مرتبط).

‌طاغوت، واژه‌ای قرآنی به معنای طغیان‌گر و متجاوز از حدود می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - واژه طاغوت در قرآن
۲ - معنای لغوی طاغوت
۳ - مصدر واژه طغیان
۴ - مترادف واژه طاغوت
۵ - اصل واژه طاغوت
۶ - نحوه بکار رفتن واژه طاغوت
۷ - واژه طاغوت در کاربرد ثانوی
۸ - واژه طاغوت رساتر از طاغی
۹ - طاغوت کلمه‌ای عربی
۱۰ - واژه طاغوت از نظر سیوطی
۱۱ - واژه طاغوت از نظر گایگر
۱۲ - از نظر نولدکه
۱۳ - در نگاه امام خمینی
۱۴ - معانی طاغوت از نگاه مفسران
۱۵ - تفاسیر مختلف درباره همراه شدن لفظ طاغوت با واژۀ جِبت
۱۶ - عام بودن معنای طاغوت
۱۷ - واژۀ طاغی در قرآن کریم
۱۸ - طاغی از دیدگاه وات
۱۹ - طاغوت در منابع روایی
       ۱۹.۱ - طاغوت به نقل از بخاری
       ۱۹.۲ - طاغوت به نقل از ابن اسحاق
۲۰ - لفظ طاغیه در سایر روایات
       ۲۰.۱ - نام گذاری برای بت منات
       ۲۰.۲ - نام گذاری برای بت قبیله دوس
۲۱ - کلمه طاغوت در منابع حدیثی شیعه
۲۲ - برائت از طاغوت از ویژگی های شیعیان
۲۳ - حرام بودن مراجعه به قاضی ظالم
۲۴ - طاغوت دشمن اهل بیت
۲۵ - از علائم ظهور امام زمان
۲۶ - واژۀ طاغوت در ادبیات ایران و جهان اسلام
۲۷ - پانویس
۲۸ - منبع


طاغوت، واژه‌ای قرآنی به معنای طغیان‌گر و متجاوز از حدود، به‌خصوص حدود دینی و اخلاقی. واژۀ طاغوت هشت بار در قرآن کریم ذکر شده است.
[۱] محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «طغی»، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
در قرآن ، پیروی از طاغوت در مقابلِ عبادت و پیروی از خداست و حتی کفر ورزیدن به آن مقدّم بر ایمان به خداست و دعوت به خداپرستی با دعوت به اجتناب از طاغوت همراه بوده است. در قرآن کریم، طاغوت‌پرستان بدتر از فاسقان اهل کتاب ، و حتی بدترین و گمراه‌ترین انسان‌ها و ملعون و مغضوب خداوند، معرفی شده اند و رزمندگان در راه خدا در مقابل جنگ‌کنندگان در راه طاغوت قرار گرفته‌اند. همچنین ذکر شده است که پیروان طاغوت در آتش جهنم جاودان خواهند بود.


طاغوت (جمع آن طواغیت) در لغت از مادّۀ طَغَی یَطغَی است و به کسی که در شرّ و معصیت فراتر از حد خود قدم بردارد، طاغی و طاغوت گفته شده است.


مصدر این واژه، طُغیان، نیز به معنای تجاوز از حد و اندازۀ خود است.


ایزوتسو
[۱۱] توشیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی، ج۱، ص۱۴۹، دینی در قرآن، انتشارات دانشگاه مک گیل، ملکه، ۲۰۰۲.
طغیان را با استکبار مترادف دانسته و آن را به رودخانه‌ای تشبیه کرده است که آب آن به قدری بالا می‌آید که از کرانه‌های آن لبریز می‌شود. این معنا مجازاً به استکبار و هر نوع غروری که به عصیان بینجامد، اطلاق می‌گردد.


طاغوت، بر وزن فَعَلُوت، در اصل طَغَیوت یا طَغَووت بوده که یاء یا واو آن بر غین مقدّم، و به الف بدل شده است.
[۱۴] ا بن منظور، لسان العرب. ذیل «طغی»،



این لفظ به صورت مفرد و جمع و مذکر و مؤنث به کار می‌رود.
[۱۵] ا بن منظور، لسان العرب، ذیل «طغی».



طاغوت، در کاربرد ثانوی خود، برای کاهن و شیطان و سردمداران گمراهی به کار رفته است.
[۱۷] ا بن منظور، لسان العرب ذیل «طغی».



به نظر ابوهلال عسکری. طاغوت به‌سبب فخامتِ لفظ از طاغی بلیغ‌تر و استعمال آن نیز بیش‌تر است، به‌طوری که هر معبودی به جز خدا طاغوت نام گرفته و شیطان نیز به سبب شدت طغیان، بدین نام خوانده شده است. بر این اساس، علاوه بر این‌که وزن طاغوت (فاعول)، به نوعی، بر کثرت و مبالغه دلالت دارد، در کاربردهای گوناگون آن اغلب به معنای اسم فاعل به ‌کار رفته است.


بر مبنای بحث لغوی، طاغوت کلمه‌ای عربی است. جوالیقی و خفاجی نیز این واژه را در لغات معرّب نیاورده‌اند.


تن‌ها سیوطی ، به‌ سبب ذکر آن به همراه کلمۀ جِبت در روایات منقول از ا بن عباس و عکرمه و سعید بن جبیر ، آن را در لغات حبشی آورده و گفته که طاغوت به معنای کاهن است.


گایگر، و در پی او بیش‌تر خاورشناسان، واژۀ طاغوت را اصالتاً مربوط به فرهنگ یهودی و نزدیک به معنای بت‌ها یا بت‌پرست فرض کرده‌اند، اما برخی از آنان اصل مسیحی را برای این واژه محتمل‌تر دانسته‌اند.
[۲۲] آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، ج۱، ص۲۰۳، لیدن - بوستون ۲۰۰۷.



نولدکه آن را از اصلی آرامی مشتق دانسته، اما جفری، با توجه به روایاتی که سیوطی آورده، اصل آن را حبشی دانسته است.
[۲۳] آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، ج۱، ص۲۰۳، لیدن - بوستون ۲۰۰۷.



امام‌ خمینی معتقد است حکومت در اصل از آنِ خدا و هرکسی است که به او اذن دهد، وگرنه طاغوت خواهد بود. ایشان طاغوت را دارای مراتب و همه مراتب آن را از لشکریان شیطان می‌داند. امام‌ خمینی در یک نگاه کلی و با استناد به آیات الهی، تنها دو راه برای انسان قائل است: راه الله و راه طاغوت و اینکه تمام حرکات انسان در این دو راه، قابل تفسیر است. از نگاه ایشان، فاعل و مربی راه الهی، خدا و مربی راه طاغوت، شیطان است. در راه خدا، تمام ابعاد عقلانی، خیالی و عملی انسان، به‌سوی الهی شدن هدایت می‌شود اما در راه طاغوت همه عناصر، مادی و شیطانی است و حتی امور معنوی هم به مادیت کشانده می‌شود.
امام‌ خمینی طاغوت را بر دو قسم تقسیم می‌کند:
الف) طاغوت درونی: ایشان، با استناد به آیات الهی به بررسی میزان و معیار طاغوتی و غیرطاغوتی بودن پرداخته و ملاک تشخیص را عمل برای خدا یا برای هوای نفسانی و شیطان ذکر کرده‌ است و تکبر که از خودبینی و خودخواهی و غفلت از حق نشئت می‌گیرد از عوامل طاغوت درونی می‌داند که سبب سرکشی نفس می‌شود.
ب) طاغوت بیرونی: امام‌ خمینی یکی از مصادیق طاغوت بیرونی را، سلطنت یا حکومت فردی مبتنی به‌ زور و غلبه و بی‌توجه به خواست مردم می¬داند، براین‌اساس ایشان، حکومت پهلوی را غیرقانونی و طاغوت معرفی می‌کند. به اعتقاد وی پیروزی بر طاغوت تنها باانگیزه الهی ممکن می‌گردد، در غیر این صورت هوای نفس و انگیزه‌های شیطانی، حتی اگر به پیروزی ظاهری هم برسد، شکست به شمار می‌رود.
[۳۲] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۶۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.



مفسران برای کلمۀ طاغوت معانی متعددی ذکر کرده اند، از جمله شیطان، کاهن، ساحر، انسان‌ها و جنیان متمرّد، بت‌ها و هرآنچه به جای خدا پرستش شود وکسانی که راه را برای بت‌پرستی و گمراه کردن مردم هموار کنند.


همراه شدن لفظ طاغوت با واژۀ جِبت در آیۀ ۵۱ سورۀ نساء، موجب شده است معانی بیشتری برای هردو واژه ذکر شود. از جمله این‌که آنان دو بت بودند؛ یا یهودیانی بودند که برای همراهی با مشرکان قریش، بتهای آنان را می‌پرستیدند؛ یا این‌که جبت، حُیَیّ بن اَخطَب است و طاغوت، کَعب بن اشرف یهودی است؛ یا این‌که جبت، سحر است و طاغوت، شیطان است. برای مصادیق و توضیحات بیشتر
[۳۷] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۸۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
) برای سبب نزول این آیه.
[۳۹] عبدالملک ابن هشام حمیری، السیرة النبویة، ج۲ ص۴۰۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.



از تعدد معانی و کاربردهای متفاوت واژۀ طاغوت چنین بر می‌آید که این لفظ معنایی عام دارد که بر افراد مختلفی صدق می‌کند، از این رو مفسران در معنای آن گفته‌اند که طاغوت به هر طغیان‌گر و متجاوز از حدود اطلاق می‌شود، پس همۀ ساحران و کاهنان و مانعان راه خیر، بت‌ها یا شیاطین یا اَجنّه‌ای که عبادت می‌شوند، انسانهای گمراه‌کنندۀ مردم، و همه کسانی که بدون رضایت خدا فرمانبری می‌شوند، طاغوت هستند.


در قرآن کریم، واژۀ طاغی – که از ریشۀ طغیان و مترادف با طاغوت است &‐ شش مرتبه به صیغۀ جمع (طاغون و طاغین) به‌کار رفته است.
[۴۳] محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل طغی، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
در این آیات، طاغی برای قوم نوح، کسانی که پیامبر اکرم را کاهن، مجنون یا شاعر می‌خواندند و دیگر مردمان ستمکار و ناسپاس به کار رفته و ذکر شده است که طغیان‌گران فرجام بدی خواهند داشت و به جهنم می‌روند.


وات، طاغی را کسی دانسته است که بدون توجه به موانع، بخصوص موانع و ملاحظات اخلاقی و مذهبی، به راه خود می‌رود و اجازه نمی‌دهد چیزی سدّ راهش شود و اطمینان بی‌پایانی به تواناییهای خود دارد. براساس آیات قرآن، این واژه بر فقدان حس مخلوقیت بن ده در برابر خالق دلالت می‌کند و با بی‌اعتنایی و تکذیب پروردگار مرتبط است.
[۵۰] W مونتگمری وات، محمد در مکه، ج۱، ص۶۶-۶۷، انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۱۹۵۳.



در منابع روایی، طاغوت و جمع آن طواغیت و نیز طاغیه و جمع آن طواغی،
[۵۱] ا بن منظور، لسان العرب، ذیل «طغی»، .
فراوان به کار رفته است. در برخی احادیث آمده است که در دوران جاهلیت، اعراب بعضی از داوری‌های خود را نزد طواغیت می‌بردند.

۱۹.۱ - طاغوت به نقل از بخاری

به نقل بخاری
[۵۲] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج ۵ ص۱۸۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
از جابر، طواغیتی که نزد ایشان داوری‌ می‌شد در هر قبیله‌ای وجود داشت و آنان کاهنانی بودند که شیطان بر ایشان نازل می‌شد. ا بن هشام
[۵۳] عبدالملک ابن هشام حمیری، السیرة النبویة، ج۲ ص۳۶۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.


۱۹.۲ - طاغوت به نقل از ابن اسحاق

به نقل از ابن اسحاق، سبب نزول آیۀ ۶۰ سورۀ نساء را چنین دانسته است که در نزاع میان گروهی از منافقان با برخی مسلمانان، گروه مسلمان آنان را به داوری نزد رسول خدا دعوت کردند، اما منافقان پیشنهاد کردند که داوری را نزد کاهنان، که داوران زمان جاهلیت بودند، ببرند.




۲۰.۱ - نام گذاری برای بت منات

اما در روایات دیگری، لفظ طاغیه برای بت منات در جاهلیت به ‌کار رفته و گفته شده که آیۀ ۱۵۸ سورۀ بقره – که دربارۀ سعی بین صفا و مروه است – درخصوص عده‌ای از انصار نازل شده است که پیش از اسلام آوردن، برای منات تهلیل می‌گفتند.
[۵۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۲ ص۱۶۹، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۵۷] مسلم بن حجاج نیشابوری، الجامع الصحیح، ج۴ ص۶۹، بیروت.


۲۰.۲ - نام گذاری برای بت قبیله دوس

همچنین در روایاتی، طاغیه برای بت قبیلۀ دوس به کار رفته که ذو الخلصة نام داشته است و در جاهلیت آن را می‌پرستیدند.
[۵۸] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۸، ص۱۰۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۵۹] عمرو بن أبی عاصم شیبانی، کتاب السنة، ج۱، ص۳۸، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
در روایتی از پیامبر اکرم نقل شده است که به طواغی قسم نخورید.
[۶۰] مسلم بن حجاج نیشابوری، الجامع الصحیح، ج۵، ص۸۲، بیروت.
نووی،
[۶۱] محیی الدین یحیی بن شرف نووی، شرح صحیح مسلم، ج۱۱، ص۱۰۸، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
با توضیحاتی، آن را بت‌ها معنا کرده است. در برخی روایات نیز این مبحث با موضوعات غیبی ارتباط یافته و مثلاً ا بن أبی شیبه
[۶۲] عبدالله بن محمد بن أبی شیبه کوفی، المصنف، ج۷، ص۲۵۴، چاپ سعید لحام، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۶۳] عبدالله بن محمد بن أبی شیبه کوفی، المصنف، ج۸، ص۶۰۴، چاپ سعید لحام، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
از انس بن مالک نقل کرده است که در آغاز ملوک بر سر کار خواهند آمد، سپس جباران و سپس طواغیت.


در منابع حدیثی شیعه ، لفظ طاغوت پرکاربردتر از منابع اهل سنّت است و سخن از طاغوت و طاغیه به مفاهیم و موضوعات هم‌عصر با صدور روایات نزدیک است و اغلب بر حاکمان ستمگر تطبیق داده شده است
[۶۶] کلینی، الاصول من الکافی ، ج۱ ص۲۶۱
در روایتی، پیروان ائمه علیهم‌السلام دستور یافته‌اند که مراقب فتنۀ طاغوت‌ها و پیروان آن‌ها باشند، زیرا آنان فریفتۀ حُطام دنیا شده‌اند.


ابن بابویه ، در روایتی از امام صادق علیه‌السلام، یکی از شش ویژگی اختصاصی شیعیان را برائت از طاغوت‌ها برشمرده و حتی علت غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را وجود طاغوت‌ها دانسته است.


روایات بسیاری از این دست در ابواب حرمت و کراهت مراجعه به قاضی ، حاکم و سلطان ظالم دیده می‌شود . بن ابراین روایات – که در آن‌ها گاه از حکام و قضات و سلاطین با عنوان طاغوت نام برده شده – هرگونه مراجعه به طاغوت و داوری خواستن از او، حتی اگر برای گرفتن حق خود باشد، ممنوع و حرام است، که فق‌ها استثنائاً آن را مورد بحث و بررسی قرار داده اند.
[۷۴] بهاء الدین حسن فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، ج۱۰، ص۷-۸، قم.



در برخی از روایات شیعه ، جبت و طاغوت به دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام تأویل شده و در برخی از زیارت نامه‌های مأثور، به برائت از جبت و طاغوت و لات و عُزَّی و دیگر بت‌ها و شیاطین ، شهادت داده شده است؛ .


روایات دیگری نیز نقل شده که راجع به علائم ظهور و دوران غیبت است و براساس آن، هر بیرقی که پیش از قیام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف برپا شود، صاحب آن طاغوت است.


در دوران معاصر و به‌خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ، واژۀ طاغوت در ادبیات ایران و جهان اسلام کاربرد وسیعی یافته است. امام خمینی اغلب این کلمه را برای شاهان پهلوی و درباریان فاسد آن‌ها به کار می‌برد، اما امروزه این واژه در جهان اسلام برای هر شخص، گروه، یا حکومتی که چهرۀ ضداسلامی داشته باشد و از ارزشهای مادّی و ضد دینی غرب حمایت کند، به‌کار می‌رود. همچنین کسانی که همچون عوامل و وابستگان غرب، سعی در مهم جلوه دادن ارزشهای غربی و نظام سکولار آن دارند، به این نام خوانده می‌شوند.
منابع :
(۱) قرآن کریم.
(۲) محمد حسن آشتیانی، کتاب القضاء، قم ۱۴۰۴.
(۳) عبدالله بن محمد بن أبی شیبه کوفی، المصنف، چاپ سعید لحام، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
(۴) عمرو بن أبی عاصم شیبانی، کتاب السنة، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۵) ابن منظور، لسان العرب.
(۶) محمد بن علی ابن بابویه قمی، صفات الشیعة، تهران.
(۷) محمد بن علی ابن بابویه قمی، کمال الدین وتمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۵/۱۳۶۳ش.
(۸) عبدالملک ابن هشام حمیری، السیرة النبویة، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
(۹) ابوهلال حسن بن عبدالله عسکری، الفروق اللغویة، قم ۱۴۱۲.
(۱۰) انصاری، مرتضی، القضاء و الشهادات، قم ۱۴۱۵؛
(۱۱) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۲) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۱۳) حرعاملی، وسائل الشیعه.
(۱۴) ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، قم ۱۴۰۴.
(۱۵) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، المهذب فیما وقع فی القرآن من المعرّب، چاپ سمیر حسین حلبی، بیروت ۱۹۸۸.
(۱۶) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، المتوکلی، چاپ عبدالکریم زبیدی، بیروت ۱۹۸۸.
(۱۷) محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، چاپ حسن کوچه باغی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۸) طباطبائی، تفسیر المیزان.
(۱۹) طبرسی، مجمع البیان.
(۲۰) طبری، تفسیر طبری.
(۲۱) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۲) محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۲۳) بهاء الدین حسن فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، قم.
(۲۴) کلینی، الاصول من الکافی.
(۲۵) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۶) مسلم بن حجاج نیشابوری، الجامع الصحیح، بیروت.
(۲۷) محیی الدین یحیی بن شرف نووی، شرح صحیح مسلم، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۲۸) دانشنامه مدرن شرق میانه، ویرایش شده توسط: Reeva S سیمون، فیلیپ مطر، ریچارد W Bulliet،، SV.
(۲۹) آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، لیدن - بوستون ۲۰۰۷.
(۳۰) Toshihico ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی، دینی در قرآن، انتشارات دانشگاه مک گیل، ملکه، ۲۰۰۲.
(۳۱) آکسفورد دانشنامه جهان اسلام مدرن، جان L Esposito از، نیویورک/ آکسفورد، سال ۱۹۹۵، SV.
(۳۲) W مونتگمری وات، محمد در مکه، انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۱۹۵۳.


۱. محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «طغی»، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۲. بقره/سوره۲، آیه۲۵۶.    
۳. نحل/سوره۱۶، آیه۳۶.    
۴. بقره/سوره۲، آیه۲۵۶.    
۵. نحل/سوره۱۶، آیه۳۶.    
۶. مائده/سوره۵، آیه۵۹-۶۰.    
۷. نساء/سوره۴، آیه۷۶.    
۸. بقره/سوره۲، آیه۲۵۷.    
۹. اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «طَغا»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.    
۱۰. ابوهلال حسن بن عبدالله عسکری، الفروق اللغویة، ج۱، ص۲۳۰، قم ۱۴۱۲.    
۱۱. توشیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی، ج۱، ص۱۴۹، دینی در قرآن، انتشارات دانشگاه مک گیل، ملکه، ۲۰۰۲.
۱۲. طبری، تفسیر طبری،ذیل بقره:۲۵۶.    
۱۳. ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۳۰۵، قم ۱۴۰۴.    
۱۴. ا بن منظور، لسان العرب. ذیل «طغی»،
۱۵. ا بن منظور، لسان العرب، ذیل «طغی».
۱۶. اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «طَغا»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.    
۱۷. ا بن منظور، لسان العرب ذیل «طغی».
۱۸. ابوهلال حسن بن عبدالله عسکری، الفروق اللغویة، ج۱، ص۲۴۷، قم ۱۴۱۲.    
۱۹. طباطبائی، المیزان ذیل بقره:۲۵۶.    
۲۰. طباطبائی، المیزان ذیل نساء:۵۱.    
۲۱. عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، المهذب فیما وقع فی القرآن من المعرّب، ج۱، ص۵۲، چاپ سمیر حسین حلبی، بیروت ۱۹۸۸.    
۲۲. آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، ج۱، ص۲۰۳، لیدن - بوستون ۲۰۰۷.
۲۳. آرتور جفری، واژگان خارجی از قرآن، ج۱، ص۲۰۳، لیدن - بوستون ۲۰۰۷.
۲۴. خمینی، روح‌الله، ولایت فقیه، ص۳۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۲۵. خمینی، روح‌الله، ولایت فقیه، ص۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۲۶. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۲۰۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۷. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۳۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۸. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۸، ص۲۶۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۹. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۱۷۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۳۰. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۸، ص۶۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۳۱. خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۳۵۴-۳۵۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۳۲. خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۶۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۳۳. طبری، تفسیر طبری، ذیل نساء:۵۱.    
۳۴. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره:۲۵۶.    
۳۵. طبرسی، مجمع البیان، ذیل بقره:۲۵۶.    
۳۶. نساء/سوره۴، آیه۵۱.    
۳۷. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۵، ص۱۸۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳۸. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل نساء:۵۱.    
۳۹. عبدالملک ابن هشام حمیری، السیرة النبویة، ج۲ ص۴۰۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۴۰. طبری، تفسیر طبری، ذیل بقره:۲۵۶.    
۴۱. ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۳۰۵، قم ۱۴۰۴.    
۴۲. طباطبائی، المیزان. ذیل بقره:۲۵۶،    
۴۳. محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل طغی، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۴۴. ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۳.    
۴۵. طور/سوره۵۲، آیه۲۹-۳۳.    
۴۶. صافات/سوره۳۷، آیه۲۲-۳۰.    
۴۷. قلم/سوره۶۸، آیه۳۱.    
۴۸. ص/سوره۳۸، آیه۵۵-۵۶.    
۴۹. نبأ/سوره۷۸، آیه۲۱-۲۲.    
۵۰. W مونتگمری وات، محمد در مکه، ج۱، ص۶۶-۶۷، انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۱۹۵۳.
۵۱. ا بن منظور، لسان العرب، ذیل «طغی»، .
۵۲. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج ۵ ص۱۸۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵۳. عبدالملک ابن هشام حمیری، السیرة النبویة، ج۲ ص۳۶۸، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۵۴. نساء/سوره۴، آیه۶۰.    
۵۵. بقره/سوره۲، آیه۱۵۸.    
۵۶. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۲ ص۱۶۹، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵۷. مسلم بن حجاج نیشابوری، الجامع الصحیح، ج۴ ص۶۹، بیروت.
۵۸. محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۸، ص۱۰۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵۹. عمرو بن أبی عاصم شیبانی، کتاب السنة، ج۱، ص۳۸، چاپ محمد ناصرالدین ألبانی، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۶۰. مسلم بن حجاج نیشابوری، الجامع الصحیح، ج۵، ص۸۲، بیروت.
۶۱. محیی الدین یحیی بن شرف نووی، شرح صحیح مسلم، ج۱۱، ص۱۰۸، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۶۲. عبدالله بن محمد بن أبی شیبه کوفی، المصنف، ج۷، ص۲۵۴، چاپ سعید لحام، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۶۳. عبدالله بن محمد بن أبی شیبه کوفی، المصنف، ج۸، ص۶۰۴، چاپ سعید لحام، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۶۴. محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۴۴- ۱۴۵، چاپ حسن کوچه باغی، تهران ۱۳۶۲ش.    
۶۵. کلینی، الاصول من الکافی، ج۱ ص۲۶۲.    
۶۶. کلینی، الاصول من الکافی ، ج۱ ص۲۶۱
۶۷. کلینی، الاصول من الکافی،ج۱ ص۳۱۹.    
۶۸. کلینی، الاصول من الکافی،ج۱ ص۴۷۷.    
۶۹. کلینی، الاصول من الکافی، ج۸، ص۱۵.    
۷۰. محمد بن علی ابن بابویه قمی، صفات الشیعة، ج۱، ص۲۹-۳۰، تهران.    
۷۱. محمد بن علی ابن بابویه قمی، کمال الدین وتمام النعمة، ج۱، ص۲۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۵/۱۳۶۳ش.    
۷۲. کلینی، اصول کافی، ج۷، ص۴۱۱-۴۱۲.    
۷۳. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۱-۱۶.    
۷۴. بهاء الدین حسن فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، ج۱۰، ص۷-۸، قم.
۷۵. انصاری، مرتضی، القضاء و الشهادات، ج۱، ص۶۱-۶۴، قم ۱۴۱۵.    
۷۶. محمد حسن آشتیانی، کتاب القضاء، ج۱، ص۲۰-۲۲، قم ۱۴۰۴.    
۷۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۳۰، ص۱۸۷-۱۸۸.    
۷۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۳۱، ص۶۰۰-۶۰۱.    
۷۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۹۰.    
۸۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۹۳.    
۸۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۷، ص۲۰۶.    
۸۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۹۷، ص۲۹۵.    
۸۳. کلینی، الاصول من الکافی، ج۸، ص۲۹۵.    
۸۴. مجلسی، بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۴۳.    



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «طاغوت»، شماره۷۲۲۴.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار