• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌اعلم شریف‌ ابوالقاسم‌ علی‌ بن‌ ابی‌‌الحسن‌ علی‌ علوی‌ حسینی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ اَعْلَم‌، شریف‌ ابوالقاسم‌ علی‌ بن‌ ابی‌ الحسن‌ علی‌
[۱] علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
بن‌ ابی‌ المجیب‌ علی‌ بن‌ جعفر بن‌ محمد اعلم‌ علوی‌ حسینی‌ کوفی‌ بغدادی‌ (۱۳ ربیع‌الاخر ۳۲۴- ۸ محرم ‌ ۳۷۵ق‌/۹۳۶- ۹۸۵م‌)، فیلسوف‌ و منجم‌ شیعیمذهب است‌.



برخی‌ از نویسندگان‌ او را از نسلجعفر بن‌ ابی‌ طالب ‌ دانسته‌اند.
[۳] علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
[۴] محمد شهرزوری‌، نزهة الارواح‌ و روضة الافراح‌، ج۲، ص۳۳، به‌ کوشش‌ خورشید احمد، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
آقابزرگ‌ به‌ نقل‌ از ریاض‌ العلماء، ضمن‌ اینکه‌ نام‌ کامل‌تری‌ از او آورده‌ (... محمد اعلم‌ بن‌ عیسی‌ بن‌ یحیی‌)، وی‌ را از نوادگان‌ [[|زید شهید]] و برادر حمزه معدّل‌ اهوازی‌ شمرده‌ است‌.
[۵] آقابزرگ‌ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، ص۱۷۸، قرن‌ ۴، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
که‌ به‌ نظر می‌رسد در این‌ نقل‌، اشتباهی‌ رخ‌ داده‌ باشد، زیرا در ریاض‌ العلماء از ابن‌ اعلم‌ سخنی‌ دیده‌ نمی‌شود. تقریباً محرز است‌ که‌ ابن‌ اعلم‌ نسب ‌ از علویان‌ داشته‌، چه‌ روایت‌ تنوخی‌ که‌ خود معاصر و مربوط با ابن‌ اعلم‌ بوده‌ و او را «سید فاطمی ‌ و علوی ‌» معرفی‌ کرده‌ است‌،
[۶] محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
[۷] محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۲، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
توسط منابع‌ دیگری‌ که‌ وی‌ را علوی‌
[۸] علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
و یا علوی‌ حسینی‌
[۱۰] علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۵، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
دانسته‌اند، تأیید می‌شود.


درباره زادگاه‌ او نیز اختلاف‌ است‌. برخی‌ آن‌ را بغداد
[۱۱] علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
و برخی‌ دیگر کوفه
[۱۲] علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۵، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
[۱۳] علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۶، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
دانسته‌اند. روایت ‌ اخیر توسط تنوخی‌
[۱۴] محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
که‌ او را «کوفی‌» خوانده‌ است‌، تأیید می‌شود.


تاریخ‌ درگذشت‌ ابن‌ اعلم‌ را قفطی‌
[۱۵] علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۳۷۵ق‌، هنگام‌ بازگشت‌ از سفر حج ‌ در منزلگاه‌ عُسَیله ‌ دانسته‌، ولی‌ برخی‌ از نویسندگان‌ متأخر آن‌ را ۳۷۴ق‌، و محل‌ آن‌ را منزلگاه‌ ثعلبیه‌ دانسته‌اند.
[۱۶] آقا بزرگ‌، الذریعة، ج۱۲، ص۸۱.
[۱۷] نامه دانشوران‌، ج۲، ص۶۱۲.



ابن‌ اعلم‌ در خلال‌ دوران‌ تحصیل‌ خود در بغداد، گاه‌ به‌ کوفه‌ نیز می‌رفت‌ و در یکی‌ از همین‌ سفر‌ها بود که‌ با شیری ‌ رویاروی‌ شد، اما گزندی‌ ندید و از آن‌ پس‌ تا پایان‌ عمر هر سه‌شنبه‌ به‌ شکرانه آن‌، روزه ‌ می‌داشت‌.
[۱۸] محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
این‌ واقعه‌ در همان‌ وقت‌ نیز ظاهراً با داستان‌ زینب‌ دروغگو و امام‌ رضا (علیه‌السلام) و نتیجه آن‌ که‌ درندگان‌ فرزندان‌ فاطمه ‌ (علیه‌السلام) را نمی‌درند،
[۱۹] محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
مقایسه‌ می‌شده‌ است‌.


ابن‌ اعلم‌ به‌ تحصیل‌ خود در بغداد چندان‌ ادامه‌ داد که‌ در ریاضی‌، هیأت ‌ و شاخه‌های‌ آن‌ و حتی‌ در قوانین‌ فیثاغورثیموسیقی ‌ به‌ مقام‌ استادی‌ رسید
[۲۰] علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
[۲۱] علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
ابن‌ اعلم‌ با ۳ تن‌ از خلفای‌ عباسی ‌ - مستکفی‌، مطیع‌ و طائع‌ - معاصر بوده‌، لیکن‌ از روابط او با این‌ خلفا گزارشی‌ در دست‌ نیست‌، اما در نزد عضدالدوله دیلمی ‌ (۳۲۴-۳۷۲ق‌/۹۳۶-۹۸۲م‌) چنان‌ مقامی‌ داشته‌ که‌ عضدالدوله‌ بدون‌ توجه‌ به‌ پیش‌بینیهای‌ نجومی‌ او، دست‌ به‌ هیچ‌ اقدامی‌ نمی‌زده‌ و از او به‌ عنوان‌ استاد حل‌ جدولهای‌ نجومی‌، یاد می‌کرده‌ است‌. ابن‌ اعلم‌ پس‌ از فوت‌ عضدالدوله‌ نزد صمصام‌الدوله‌ پسر و جانشین‌ وی‌ از احترام‌ پیشین‌ برخوردار نبود و بدین‌ جهت‌ از دربار کناره‌ گرفت‌ و در ۳۷۴ق‌ به‌ سفر حج ‌ رفت‌.
[۲۳] علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.



بعید به‌ نظر نمی‌رسد که‌ عضدالدوله‌ به‌ ابن‌ اعلم‌ فرمان‌ تأسیس‌ رصدخانه‌ای ‌ را در بغداد داده‌ باشد،
[۲۴] محمدعلی‌ مدرس‌، ریحانة الادب‌، ج۷، ض۳۸۸، تبریز، شفق‌.
[۲۵] نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۰.
زیرا زیج‌ ابن‌ اعلم‌ که‌ آن‌ را منسوخ‌ کننده زیجهای‌ پیشین‌، از جمله‌ زیج‌ یحیی‌ بن‌ ابی‌ منصور، دانسته‌اند بایستی‌ نتیجه مطالعات‌ نجومی‌ و رصدگریهای‌ وی‌ در چنین‌ مرکزی‌ بوده‌ باشد. ابن‌ اعلم‌ به‌ سبب‌ تصنیف‌ همین‌ کتاب‌، که‌ از زمان‌ مصنف‌ تا چند قرن ‌ بعد، مدارکار منجمان‌ بر آن‌ بود، لقب ‌ «صاحب‌ الزیج‌» یافت‌.
[۲۶] علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
[۲۷] علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۵، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.

دانشمندانی‌ همچون‌ بیرونی‌، ابن‌ یونس‌ و کوشیار بن‌ لبّان‌ گیلی‌ با استفاده‌ از آن‌، صحت‌ رصدهای‌ ابن‌ اعلم‌ را مورد تأیید قرار داده‌ و آرا او را در آثار خویش‌ آورده‌اند، حتی‌ بیهقی‌ متذکر گردیده‌ که ‌تقویم‌ مریخ در زیج‌ ابن‌ اعلم‌ به‌ اتفاق‌ نظر همه هندسه دانان‌، صحیح‌تر و به‌ حقیقت‌ نزدیک‌تر است.‌
[۲۸] علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
[۲۹] ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۳۰، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
[۳۰] ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۵۴، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.



بی‌ شک‌ یکی‌ از علل‌ موفقیت‌ چشمگیر زیج‌ ابن‌ اعلم‌، این‌ بوده‌ که‌ وی‌ خود ابزارهای‌ لازم‌ رصدگری‌ را می‌ساخته‌ و یا در صورت‌ نیاز، آن‌ها را اصلاح‌ می‌کرده‌ است‌، وجود چند نقل‌ قول‌ از وی‌ در کتاب‌ الزیج‌ المأمونی‌ الممتحن‌، منسوب‌ به‌ ابن‌ ابی‌ منصور
[۳۱] یحیی‌ ابن‌ ابی‌ منصور، الزیج‌ المأمونی‌ الممتحن‌، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
[۳۲] یحیی‌ ابن‌ ابی‌ منصور، الزیج‌ المأمونی‌ الممتحن‌، ج۱، ص۲۰۷، به‌ کوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
اگر چه‌ به‌ طور قطع‌، صحت‌ انتساب‌ کتاب‌ را به‌ ابن‌ ابی‌ منصور (ه م‌) خدشه‌دار می‌کند، اما در عین‌ حال‌ از گستردگی‌ دامنه نفوذ ابن‌ اعلم‌، حکایت‌ دارد. بدین‌ ترتیب‌ قطعی‌ است‌ که‌ وی‌ از پیشگامان‌ تهیه زیج‌ در تاریخ‌ نجوم‌ اسلامی‌ بوده‌ است‌؛ با اینهمه‌ نمی‌توان‌ او را نخستین‌ ترتیب‌ دهنده زیج‌
[۳۳] محسن‌ امین‌، اعیان‌ الشیعه‌، ج۸، ص۱۵۱، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
[۳۴] آقابزرگ‌ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، ج۱، ص۱۷۸، قرن‌ ۴، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
دانست‌.
بیهقی‌ و در پی‌ او شهرزوری‌ آورده‌ است‌ که‌ ابن‌ اعلم‌ زیج‌ خود را در آب ‌ افکند و جز نسخه‌ای‌ سقیم‌ از آن‌ در دست‌ نیست‌. اینان‌ همچنین‌ گفته‌اند که‌ وی‌ خویی‌ چون‌ مجانین‌ داشت‌ و شاید به‌ همین‌ سبب‌ دست‌ به‌ چنین‌ کاری‌ زده‌ باشد.
[۳۵] علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
[۳۶] محمد شهرزوری‌، نزهة الارواح‌ و روضة الافراح‌، ج۲، ص۳۴، به‌ کوشش‌ خورشید احمد، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
از سخن‌ بیرونی‌
[۳۷] ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۳۰، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
[۳۸] ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۵۴، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
و قفطی‌
[۳۹] علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
چنین‌ برمی‌آید که‌ آن‌ زیج‌ در آن‌ وقت‌ وجود داشته‌، و مورد استفاده آنان‌ بوده‌ است‌. همچنین‌ در نامه دانشوران‌ آمده‌ که‌ «از مؤلفات‌ وی‌ یکی‌ زیجی‌ است‌ مبسوط که‌ نسخه آن‌ اکنون‌ موجود است‌»،
[۴۰] نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۱.
اما تعیین‌ نکرده‌اند که‌ در کجاست‌. به‌ نظر می‌رسد که‌ ۵ جدول‌ زیج‌ کوشیار، موجود در کتابخانه برلین‌، برگرفته‌ از همین‌ اثر ابن‌ اعلم‌ باشد که‌ عبارتند از: جدول‌ تعدیل‌ الشمس‌، جدول‌ تعدیل‌ مرکز زُحل‌، جدول‌ تعدیل‌ مرکز المشتری‌، جدول‌ تعدیل‌ مرکز عطارد و جدول‌ تعدیل‌ حصّه عطارد.


منابع‌ متأخر علاوه‌ بر زیج‌، آثار دیگری‌ هم‌ از ابن‌ اعلم‌ نام‌ برده‌اند که‌ هیچ‌ یک‌ از آن‌ها در منابع‌ متقدم‌ نیامده‌ است‌ و از این‌ رو دانسته‌ نیست‌ که‌ این‌ منابع‌، آن‌ها را از چه‌ طریقی‌ به‌ ابن‌ اعلم‌ نسبت‌ داده‌اند، بدین‌ قرار: احکام‌ النجوم‌؛ رسالة فی‌ النجوم‌
[۴۱] اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیة العارفین‌، ج۱، ص۶۸۲، استانبول‌، ۱۳۷۰ق‌/۱۹۵۱م‌.
«احوال‌ منجمین‌ دوره اسلام‌»؛ «ارقام‌ نجومی‌»؛ «استخراج‌ مطالب‌ نجومیه‌»؛ «عمل‌ اسطرلاب‌»؛ «فواید علم‌ نجوم‌»؛ «مشکلات‌ علم‌ نجوم‌»؛ «مسأله معاد»،
[۴۲] محمدعلی‌ مدرس‌، ریحانة الادب‌، ج۷، ص۳۸۸، تبریز، شفق‌.
[۴۳] نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۱.
«کتابی‌ در علم‌ احکام‌» به‌ نام‌ عضدالدوله دیلمی‌ و تمجید از مؤلفات‌ علی‌ بن‌ عیسی‌ مجوسی‌ صاحب‌ کامل‌ الصناعه که‌ هم‌ عصر بوده‌اند؛ «رساله‌ در احکامی‌ از نجوم‌ که‌ اطبا را به‌ کار آید»؛ «رساله‌ در جوابات‌ سؤالات‌ ابوماهر طبیب‌»؛ «رساله‌ در آنکه‌ چه‌ قسم‌ باید احکام‌ را استخراج‌ نمود»؛ «رساله‌ در شرح‌ حال‌ خود و بستن‌ رصد که‌ چه‌ قسم‌ باید آلات‌ و اسباب‌ آن‌ را فراهم‌ نمود»؛ «رساله‌ در اقوال‌ منجمین‌»؛ «رساله‌ در تصحیح‌ زیج‌ یحیی‌ بن‌ ابی‌ منصور»؛ «رساله‌ در اقاویل‌ اهل‌ نجوم‌»؛ «رساله‌ در رد بعضی‌ از کلمات‌ اهل‌ نجوم‌»؛ «رساله‌ در سیر کواکب‌ هیأت‌ افلاک‌»؛ «رساله‌ در خصوص‌ بقاع‌ ارض‌»؛ «رساله‌ در قبله‌»؛ «رساله‌ در بحار و جبال‌»؛ «رساله‌ در تصحیح‌ کلمات‌ بطلمیوس‌».
[۴۴] نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۱.



(۱) آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة.
(۲) آقابزرگ‌ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، قرن‌ ۴، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
(۳) یحیی‌ ابن‌ ابی‌ منصور، الزیج‌ المأمونی‌ الممتحن‌، به‌ کوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
(۴) علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
(۵) گریگوریوس ابن‌ عبری‌ ‌، تاریخ‌ مختصر الدول‌، بیروت‌، ۱۹۵۸م‌.
(۶) ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
(۷) محسن‌ امین‌، اعیان‌ الشیعه‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
(۸) اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیة العارفین‌، استانبول‌، ۱۳۷۰ق‌/۱۹۵۱م‌.
(۹) علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
(۱۰) محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
(۱۱) محمد شهرزوری‌، نزهة الارواح‌ و روضة الافراح‌، به‌ کوشش‌ خورشید احمد، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
(۱۲) علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
(۱۳) محمدعلی‌ مدرس‌، ریحانة الادب‌، تبریز، شفق‌.
(۱۴) نامه دانشوران‌.


۱. علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۲. گریگوریوس ابن‌ عبری‌ ‌، تاریخ‌ مختصر الدول‌، ج۱، ص۱۷۴، بیروت‌، ۱۹۵۸م‌.    
۳. علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۴. محمد شهرزوری‌، نزهة الارواح‌ و روضة الافراح‌، ج۲، ص۳۳، به‌ کوشش‌ خورشید احمد، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
۵. آقابزرگ‌ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، ص۱۷۸، قرن‌ ۴، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۶. محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۷. محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۲، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۸. علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۹. گریگوریوس ابن‌ عبری‌ ‌، تاریخ‌ مختصر الدول‌، ج۱، ص۱۷۴، بیروت‌، ۱۹۵۸م‌.    
۱۰. علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۵، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
۱۱. علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۱۲. علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۵، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
۱۳. علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۶، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
۱۴. محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۱۵. علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۱۶. آقا بزرگ‌، الذریعة، ج۱۲، ص۸۱.
۱۷. نامه دانشوران‌، ج۲، ص۶۱۲.
۱۸. محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۱۹. محسن‌ تنوخی‌، الفرج‌ بعد الشدة، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبود شالجی‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۲۰. علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۲۱. علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۲۲. گریگوریوس ابن‌ عبری‌ ‌، تاریخ‌ مختصر الدول‌، ج۱، ص۱۷۴، بیروت‌، ۱۹۵۸م‌.    
۲۳. علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۲۴. محمدعلی‌ مدرس‌، ریحانة الادب‌، ج۷، ض۳۸۸، تبریز، شفق‌.
۲۵. نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۰.
۲۶. علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۲۷. علی‌ ابن‌ طاووس، فرج‌ المهموم‌، ج۱، ص۱۲۵، قم‌، ۱۳۶۳ش‌.
۲۸. علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۲۹. ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۳۰، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۳۰. ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۵۴، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۳۱. یحیی‌ ابن‌ ابی‌ منصور، الزیج‌ المأمونی‌ الممتحن‌، ج۱، ص۱۶۳، به‌ کوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۳۲. یحیی‌ ابن‌ ابی‌ منصور، الزیج‌ المأمونی‌ الممتحن‌، ج۱، ص۲۰۷، به‌ کوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۳۳. محسن‌ امین‌، اعیان‌ الشیعه‌، ج۸، ص۱۵۱، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۳۴. آقابزرگ‌ طهرانی، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، ج۱، ص۱۷۸، قرن‌ ۴، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۳۵. علی‌ بیهقی‌، تاریخ‌ حکماء الاسلام‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد کردعلی‌، دمشق‌، ۱۳۶۵ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۳۶. محمد شهرزوری‌، نزهة الارواح‌ و روضة الافراح‌، ج۲، ص۳۴، به‌ کوشش‌ خورشید احمد، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۶ق‌/۱۹۷۶م‌.
۳۷. ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۳۰، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۳۸. ابوریحان‌ بیرونی‌، «رسالة تمهید المستقر»، ج۱، ص۵۴، رسائل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۷ق‌/ ۱۹۴۶م‌.
۳۹. علی‌ قفطی‌، اخبار الحکماء، ج۱، ص۱۵۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۴۰. نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۱.
۴۱. اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیة العارفین‌، ج۱، ص۶۸۲، استانبول‌، ۱۳۷۰ق‌/۱۹۵۱م‌.
۴۲. محمدعلی‌ مدرس‌، ریحانة الادب‌، ج۷، ص۳۸۸، تبریز، شفق‌.
۴۳. نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۱.
۴۴. نامه دانشوران‌، ج۶، ص۲۴۱.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌اعلم»، ج۳، ص۸۹۶.    






جعبه ابزار