• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن انباری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




اِبْن‌ِ اَنْباری‌، ابوبکر محمد بن‌ قاسم‌ انباری‌ (رجب‌ ۲۷۱- ذیحجه ۳۲۸ ژانویه ۸۸۵م‌ - سپتامبر ۹۴۰)، ادیب‌ ، نحوی‌، لغت‌شناس‌، مفسّر و عالم‌ به‌علم‌ قرائات‌ است.



وی‌ را گاه‌ انباری‌ می‌خوانند، اما غالباً لفظ ابن‌ را بر آن‌ می‌افزایند، شاید بیش‌تر به‌ آن‌ جهت‌ که‌ از پدر ، ابومحمد قاسم‌ بن‌ محمد انباری‌ (د ۳۰۴ق‌/۹۱۶م‌) بازشناخته‌ شود، زیرا ابومحمد نیز چون‌ فرزند ، خود مردی‌ ادیب‌ و دانشمند بود و چندین‌ کتاب‌ داشته‌ که‌ نام‌ برخی‌ از آن‌ها با نام‌ کتابهای‌ ابوبکر مشابه‌ است‌.
[۱] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.



ابن‌ انباری‌ به‌ دانش‌ بسیار و تألیفات‌ بی‌شمار و حافظه شگفت‌ و فضایل‌ اخلاقی‌ فراوان‌ نام‌آور بود. به‌ همین‌ جهت‌ در زمینه ادب‌ تقریباً هیچ‌ نویسنده‌ای‌ از سده ۴ق‌/۱۰م‌ تاکنون‌ نمی‌شناسیم‌ که‌ شرحی‌، هر چند مختصر، درباره او نیاورده‌ باشد.

۲.۱ - سخن معاصران

از حدود ۱۰۰ منبع‌ بررسی‌ شده‌ که‌ در متن‌ مقاله‌ یا در فهرست‌ مآخذ به‌ عمده‌ترین‌ آنها اشاره‌ شده‌، برخلاف‌ انتظار، اطلاعات‌ جامعی‌ به‌ دست‌ نمی‌آید، زیرا معاصران‌ او سخن‌ بسیاری‌ در حق‌ او نگفته‌اند: ابن‌ نحّاس‌ (د ۳۳۸ق‌/۹۴۹م‌) که‌ نزد او ادب‌ آموخته‌،
[۲] خطاب‌ احمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد التسع‌ المشهورات‌ ابن‌ نحاس‌، ج۱، ص۱۶، بغداد، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
شرحی‌ بسیار شبیه‌ به‌ شرح‌ استادش‌ بر معلّقات‌ نوشته‌ که‌ در بیش‌تر جاهای‌ آن‌، تأثیر استاد آشکار است‌،
[۳] خطاب‌ احمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد التسع‌ المشهورات‌ ابن‌ نحاس‌، ج۱، ص۶۰ - ۶۲، بغداد، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
اما درباره او سخنی‌ نیاورده‌ است‌. ابو علی‌ قالی‌ (د ۳۵۶ق‌/۹۶۷م‌) دهها روایت‌ را مستقیماً از او نقل‌ کرده‌ (در این‌ مورد فهرست‌ کتاب‌ قابل‌ استفاده‌ نیست‌) و یک‌ بار هم‌ عبارت‌ «رحمه‌الله‌» را به‌ دنبال‌ نامش‌ افزوده‌ است‌،
[۴] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۴، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
نیز حجم‌ روایاتی‌ که‌ از قول‌ قالی‌ نقل‌ شده‌، چنانکه‌ پس‌ از این‌ خواهد آمد، در کتب‌ ادب‌ کلان‌ است‌.

۲.۲ - سخن شاگردان

حمزة بن‌ حسن‌ اصفهانی‌ (د ۳۶۰ق‌/۹۷۱م‌) هم‌ که‌ از شاگردان‌ او بود
[۵] طلس‌ محمد اسعد، حاشیه‌ بر التنبیه‌ علی‌ حدوث‌ التصحیف‌ اصفهانی‌، ج۱، ص۶۱، دمشق‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۷م‌.
و از او مستقیماً روایت‌ کرده‌، چیزی‌ درباره شیخ‌ خود نگفته‌ است‌. از میان‌ این‌ شاگردان‌، ازهری‌ (د ۳۶۰ق‌) نخستین‌ کسی‌ است‌ که‌ عباراتی‌ چند درباره او آورده‌ است‌. وی‌ در مقدمه تهذیب‌، منابع‌ خود را تقسیم‌بندی‌ کرده‌ و در طبقه چهارم‌ یعنی‌ در طبقه «کسانی‌ که‌ در زمان‌ خویش‌ دیده‌ است‌» به‌ ابن‌ انباری‌ اشاره‌ نموده‌، ضمن‌ برشمردن‌ فضایل‌ او در علم‌ معانی‌ و اعراب‌ و قرائات‌ قرآن‌ کریم‌ ، و نیز ضمن‌ ستایش‌ از حافظه نیرومند، صداقت‌ ، خوش‌بیانی‌ و تألیفات‌ پسندیده‌اش‌ گوید: «او یگانه زمانه‌ بود...، دانشمندتر کسی‌ است‌ که‌ من‌ دیده‌ام‌... و در میان‌ نوخاستگان‌ عراق‌ و غیرعراق‌، کسی‌ را ذکر نکرده‌اند که‌ به‌ مرتبت‌ او رسیده‌ باشد».
[۶] ازهری‌ محمد، تهذیب‌ اللغه، ج۱، ص‌ ۲۷- ۲۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.


۲.۳ - سخن دیگران

سپس‌ در خلال‌ سده ۴ق‌/۱۰م‌، مرزبانی‌ (د ۳۸۴ق‌/۹۹۴م‌) که‌ به‌ رغم‌ اختلاف‌ سنی‌ بسیار شاید وی‌ را دیده‌ باشد (۸ بار در الموشّح‌ از او مستقیماً روایت‌ می‌کند)، و نیز زبیدی‌ (د ۳۷۹ق‌) و به‌خصوص‌ ابن‌ ندیم‌ (د ۳۸۵ق‌) که‌ احتمالاً وی‌ را ندیده‌اند، اطلاعات‌ بیشتری‌ از زندگی‌ و آثار او به‌ دست‌ داده‌اند. حدود ۱۰۰ سال‌ پس‌ از این‌ نویسندگان‌، ناگهان‌ اخبار و روایات‌ مفصل‌تری‌ درباره شخصیت‌، زندگی‌، آثار و به‌ خصوص‌ حافظه شگفت‌ او در کتاب‌ تاریخ‌ خطیب‌ بغدادی‌ (د ۴۶۳ق‌/۱۰۷۱م‌) پدیدار می‌شود که‌ همه‌ از منابع‌ شفاهی‌ گوناگون‌ (به‌ خصوص‌ محمد بن‌ جعفر) جمع‌آوری‌ شده‌ و گاه‌ رنگ‌ افسانه‌ بر چهره آن‌ها آشکار است‌. همین‌ روایات‌ تقریباً به‌ هیچ‌ کم‌ و کاست‌ در ده‌ها منبع‌ بعد از خطیب‌ بغدادی‌ تا زمان‌ حاضر تکرار شده‌ است‌.


اینک‌ بر اساس‌ این‌ روایات‌ و آنچه‌ پیش‌ از خطیب‌ بغدادی‌
[۷] طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
نقل‌ شده‌، می‌توان‌ زندگی‌ و شخصیت‌ او را چنین‌ طرح‌ ریزی‌ کرد:

۳.۱ - تولد

وی‌ در ۱۱ رجب‌ ۲۷۱ق‌
[۸] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۲، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
[۹] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
[۱۰] ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۷۲، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
[۱۱] سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
[۱۲] یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۳.
احتمالاً در بغداد زاده‌ شد، ولی‌ ابوحیان‌
[۱۳] ابوحیان‌ توحیدی‌ علی‌، البصائر و الذخائر، ج۲، ص۳۱۶، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ کیلانی‌، دمشق‌، مکتبه اطلس‌ و مطبعه الانشاء.
۲۷۰ق‌، ذهبی‌
[۱۴] ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۲۷۲ق‌، همو
[۱۵] ذهبی محمد، معرفه القراء الکبار، ج۱، ص۲۲۵، به‌ کوشش‌ محمد سید جادالحق‌، قاهره‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.
۲۷۱ق‌ را تاریخ‌ تولد او دانسته‌اند.

۳.۲ - تحصیل

وی‌ در کودکی‌ نزد پدر و نیز نزد ابوجعفر احمد بن‌ عبید
[۱۶] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
ادب‌ آموخت‌. سپس‌ نزد مشاهیر ادب‌ و لغت‌ و علوم‌ قرآنی‌ و حدیث‌ چون‌ اسماعیل‌ بن‌ اسحاق‌ قاضی‌ (د ۲۸۲ق‌/۸۹۵م‌)، کدیمی‌ (د ۲۸۶ق‌) و ثعلب‌ (د ۲۹۱ق‌) به‌ تکمیل‌ معلومات‌ خود پرداخت‌.
[۱۷] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۲، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
[۱۸] ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۶۹، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
[۱۹] سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
[۲۰] ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌، ج۱، ص۵۱۵، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
[۲۱] ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۶، ص۳۱۲-۳۱۵، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.


۳.۳ - اشتغال

او به‌ یمن‌ حافظه نیرومند توانست‌ به‌ سرعت‌ در کار علم‌ سرآمد گردد و چنان‌ شد که‌ در زمان‌ حیات‌ پدر (یعنی‌ پیش‌ از ۳۳ سالگی‌ خود او) در همان‌ مسجدی‌ که‌ محل‌ تدریس‌ وی‌ بود، او نیزگوشه‌ای‌ برگزید و به‌ تدریس‌ پرداخت‌. ظاهراً وی‌ را کاری‌ جز درس‌ ، خواه‌ در مساجد و خواه‌ در مجالسی‌ که‌ خود تشکیل‌ می‌داد، نبود. تنها در اواخر عمر ، زمانی‌ که‌ شهرت‌ فراگیری‌ کسب‌ کرده‌ بود، به‌ دربار خلیفه‌ الراضی‌ (خلافت‌: ۳۲۲- ۳۲۹ق‌/۹۳۴-۹۴۱م‌) راه‌ یافت‌ و ظاهراً آموزگاری‌ فرزندان‌ او را به‌ عهده‌ گرفت‌. خلیفه‌ به‌ او عنایت‌ تمام‌ داشت‌، چنانکه‌ عادت‌ بر آن‌ جاری‌ شده‌ بود که‌ بر خوان‌ خلیفه‌ نشیند و خادمان‌ نیز می‌دانستند که‌ خوراک‌ خاص‌ وی‌ چیست‌ و چه‌ زمان‌ آشامیدنی‌ او را باید تقدیم‌ کرد.
[۲۲] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۳-۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
یک‌ بار هم‌ وی‌ در بازار دل‌ به‌ کنیزکی‌ سپرد؛ خلیفه‌ بی‌درنگ‌ آن‌ کنیزک‌ را خریده‌ به‌ خانه او روانه‌ ساخت‌.


آنچه‌ بیش‌ از همه‌ نظر خطیب‌ بغدادی‌ و نویسندگان‌ بعد از او را جلب‌ کرده‌، حافظه توانای‌ اوست‌: خطیب‌ از قول‌ ابوعلی‌ قالی‌ نقل‌ می‌کند که‌ ابن‌ انباری‌ ۳۰۰ هزار شاهد شعری‌ برای‌ قرآن‌ از حفظ داشت‌.
[۲۳] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
[۲۴] زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
کسانی‌ که‌ در محضر درس‌ او بوده‌اند، گفته‌اند که‌ وی‌ در مجالس‌ درس‌ منحصراً بر حافظه‌ اعتماد داشت‌ و هرگز از دفتر و کتاب‌ املا نمی‌کرد. روزی‌ که‌ بیمار شده‌ بود، پدرش‌ را سخت‌ نگران‌ دیدند. چون‌ سبب‌ را پرسیدند، به‌ کتابخانه مفصل‌ فرزند اشاره‌ کرد و گفت‌ از برای‌ کسی‌ که‌ اینهمه‌ کتاب‌ از بر دارد، چگونه‌ نگران‌ نباشد.
[۲۵] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۲، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.


۴.۱ - وسعت محفوظات

از ابن‌ انباری‌ درباره مقدار علمی‌ که‌ در خاطر داشت‌، پرسیدند؟ جواب‌ داد: ۱۳ صندوق‌ کتاب‌
[۲۶] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
نیز گفته‌اند که‌ ۱۲۰ تفسیر قرآن‌ را با سلسله سند از حفظ داشت‌.
[۲۷] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
در خانه فرزندان‌ خلیفه‌ الراضی‌، کنیزکی‌ از او تعبیر خواب‌ خود را پرسید، وی‌ که‌ از تعبیر رؤیا اطلاعی‌ نداشت‌، پاسخی‌ به‌ کنیزک‌ نداد، اما همان‌ شب‌ «کتاب‌ کرمانی‌» را حفظ کرد و فردا پاسخ‌ مناسب‌ گفت‌.
[۲۸] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.


۴.۲ - توجه و مراقبت

او خود بر این‌ استعداد خدا داده‌ آگاه‌ بود و هیچ‌ شی‌ء خوشبویی‌ را عطر آگین‌تر از علمی‌ که‌ در سینه‌ داشت‌، نمی‌دانست‌. نیز برای‌ نیرومند نگاه‌ داشتن‌ حافظه خود دشواریها بر خود هموار می‌داشت‌: بر سر خوان‌ خلیفه‌ جز غذای‌ ناچیزی‌ که‌ خاص‌ خود او بود، نمی‌خورد، و آب‌ جز در وقت‌ معین‌، آن‌ هم‌ از خمره‌
[۲۹] کشف‌ الظنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
نمی‌آشامید. چون‌ علت‌ این‌ ریاضت‌ کشی‌ را از او سؤال‌ کردند، پاسخ‌ داد که‌ از جهت‌ نگهداری‌ حافظه‌ است‌
[۳۰] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۳، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
روزی‌ دیگر، چون‌ کنیزکی‌ که‌ در بازار دل‌ از او ربوده‌ بود، به‌ فرمان‌ خلیفه‌، نزد او رفت‌، وی‌ دریافت‌ که‌ کنیزک‌ خاطر او را از دانش‌ به‌ خویشتن‌ مشغول‌ داشته‌ است‌. همان‌ دم‌ فرمان‌ داد او را نزد برده‌ فروش‌ باز برند.
[۳۱] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴-۱۸۵، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.


۴.۳ - اهتمام مورخان

پیداست‌ که‌ با وجود چنین‌ روایاتی‌، همگان‌، از همه خصایص‌ او، بیشتر به‌ این‌ خصیصه‌ می‌پردازند: گاه‌ گویند بیش‌ از همه کوفیان‌ علوم‌ را از حفظ داشت‌
[۳۲] زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص۱۷۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
و آیتی‌ از آیات‌ حفظ بود، یا پر حافظه‌ترین‌ مردمان‌ و دریایی‌ از علم‌ بود. تمیمی‌ که‌ در این‌ باره‌ منبع‌ عمده روایات‌ است‌، گوید: ابن‌ انباری‌ همه‌ چیز را از حفظ املا می‌کرد.
[۳۳] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
با اینهمه‌ تردید نیست‌ که‌ آنچه‌ به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌اند، اغراق‌آمیز و افسانه‌گون‌ است‌.
درباره این‌ روایات‌، منابع‌ عمده دیگر بر حسب‌ زمان‌ عبارتند از: سمعانی‌
[۳۴] سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
که‌ داستانها را ندارد؛ ابن‌ انباری‌
[۳۵] ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۱، ص۳۳۰-۳۴۲، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
ابن‌ جوزی‌
[۳۶] ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌، ج۱، ص۵۱۵، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
[۳۷] ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۶، ص۳۱۱-۳۱۵، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
[۳۸] یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۰۶ به‌ بعد.
قفطی‌
[۳۹] قفطی علی‌، انباء الرواه، ج۳، ص۲۰۱ به‌ بعد، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
ابن‌ خلکان‌
[۴۰] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۴، ص۳۴۱.
که‌ خلاصه سخن‌ خطیب‌ است‌؛ ذهبی‌ نیز در کتابهای‌ سیر،
[۴۱] ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۴ به‌ بعد، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
العبر،
[۴۲] ذهبی محمد، العبر، ج۳، ص۳۱، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
دول‌ الاسلام‌
[۴۳] ذهبی محمد، دول‌ الاسلام‌، ج۱، ص۱۴۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۳ق‌.
خلاصه‌ای‌ از سخن‌ خطیب‌ را آورده‌؛ صفدی‌
[۴۴] صفدی خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۵، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
ابن‌ کثیر
[۴۵] ابن‌ کثیر، البدایه، ج۱۱، ص۱۹۶.
ابن‌ جزری‌
[۴۶] ابن‌ جزری‌ محمد بن‌ محمد، غابه النهایه، ج۲، ص۲۳۰-۲۳۱، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۳م‌.
ابن‌ قاضی‌ شهبه‌.
[۴۷] ابن‌ قاضی‌ شهبه‌ ابوبکر احمد، طبقات‌ النّحاه و اللغویین‌، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۵، به‌ کوشش‌ محسن‌ غیاض‌، نجف‌، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
این‌ منابع‌ اخیر نیز به‌ نحوی‌ گفتار خطیب‌ را خلاصه‌ کرده‌اند؛ سیوطی‌
[۴۸] سیوطی عبدالرحمان‌، بغیه الوعاه، ج۱، ص۹۱-۹۲، به‌ کوشش‌ خانجی‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
علیمی‌
[۴۹] علیمی عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، ج۱، ص۲۴- ۲۵، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/ ۱۹۸۴م‌.
داوودی‌.
[۵۰] داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۲۷-۲۳۱، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.



زبیدی‌ درباره شخصیت‌ او روایتی‌ دارد که‌ - شاید عمداً - در تاریخ‌ بغداد و بسیاری‌ از منابع‌ بعد از آن‌ تکرار نشده‌ است‌. این‌ روایت‌ بر خست‌ شدید او دلالت‌ دارد. وی‌ گوید: ابن‌ انباری‌ در خست‌ همچون‌ نفطویه‌ بود، اما نفطویه‌ با مردمان‌ در می‌آمیخت‌، حال‌ آنکه‌ ابن‌ انباری‌، هر روز «طباهجه» خویش‌ را می‌خورد و کسی‌ را چیزی‌ نمی‌خوراند.
[۵۱] زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص‌ ۱۷۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
از روایت‌ همچنین‌ درمی‌یابیم‌ که‌ او بسیار مرفّه‌ بود و عیالی‌ هم‌ نداشت‌.


وی‌ در عین‌ دانشمندی‌، سخت‌ پارسا بود و به‌ گناهی‌ و حرامی‌ آلوده‌ نشد،
[۵۲] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
در کار تدریس‌ فروتنی‌ بسیار نشان‌ می‌داد.در مجالس‌ درس‌ او که‌ بیشتر در باب‌ لغت‌ و نحو و اخبار بود، بسیاری‌ چون‌ ابوسعید دبیلی‌ و دارقطنی‌ حضور می‌یافتند. یک‌ بار دارقطنی‌ در درس‌ او - که‌ روزهای‌ جمعه‌ املا می‌شد - لغزشی‌ یافت‌ و در پایان‌ درس‌ آن‌ را به‌ نویسنده امالی‌ او گوشزد کرد. جمعه بعد ابن‌ انباری‌، اشتباه‌ را اصلاح‌ کرد و در همان‌ مجلس‌ دارقطنی‌ جوان‌ را ارج‌ نهاد.
[۵۳] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۳، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
گویند وی‌ امالی‌ خود را معمولاً با قطعه‌ شعری‌ از ابن‌ ابی‌ امیه‌ که‌ او را بسیار دوست‌ می‌داشت‌، ختم‌ می‌کرد.
[۵۴] شابشتی علی‌، الدیارات‌، ج۱، ص۳۲، به‌ کوشش‌ کورکیس‌ عواد، بغداد، ۱۳۸۶ق‌/۱۹۶۶م‌.



در منابع‌ متأخرتر
[۵۵] ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۶، ص۳۱۵ به‌ بعد، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
به‌ بیماری‌ پایان‌ عمر و دیدار سنان‌ بن‌ ثابت‌ طبیب‌ از او اشاره‌ شده‌ است‌. چون‌ از علت‌ ناتوانی‌ او سؤال‌ کردند، گفت‌ که‌ هر جمعه‌ ۱۰ هزار ورق‌ یا هفته‌ای‌ ۲۰ هزار می‌خوانده‌ است‌. بعید نیست‌ که‌ این‌ داستان‌ شگفت‌ را در تأیید علم‌ و به‌ خصوص‌ هوش‌ خارق‌العاده او ساخته‌ باشند.
ابن‌ انباری‌ روز عید اضحی‌ درگذشت‌ و او را در خانه خودش‌ به‌ خاک‌ سپردند.
[۵۶] صولی محمد، اخبار الراضی‌ بالله‌ و المتقی‌ لله‌، ج۱، ص۱۴۴، به‌ کوشش‌ هیورث‌ دن‌، لندن‌، ۱۹۳۵م‌.
[۵۷] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.



از مذهب‌ او، با اینکه‌ به‌ کار تفسیر و قرائت‌ قرآن‌ نیز می‌پرداخت‌، خبر دقیقی‌ نداریم‌، جز اینکه‌ ابن‌ ابی‌ یعلی‌ وی‌ را در طبقات‌ الحنابله خویش‌ آورده‌، و به‌ قول‌ خود او بر حنبلی‌ بودنش‌ استشهاد می‌کرده‌ است‌.
[۵۸] ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۶۹، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
[۵۹] داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۲۸، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
[۶۰] داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۳۱، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.



ابن‌ انباری‌ گاه‌ شعر نیز می‌سرود. یاقوت‌
[۶۱] یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۱.
یک‌ دوبیتی‌ ، در وصف‌ شکیبایی‌، به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌
[۶۲] سیوطی عبدالرحمان‌، بغیه الوعاه، ج۱، ص۹۲، به‌ کوشش‌ خانجی‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
[۶۳] داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۳۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
و قفطی‌
[۶۴] قفطی علی‌، المحمدون‌ من‌ الشعراء، ج۱، ص۲۳۸، به‌ کوشش‌ ریاض‌ عبدالحمید مراد، دمشق‌، ۱۳۹۵ق‌/۱۹۷۵م‌.
دو دوبیتی‌. علاوه‌ بر این‌، لامیه مفصلی‌ در باب‌ واژه‌های‌ مشکل‌ و شرح‌ آنها پرداخته‌ است‌ که‌ ۹ برگ‌ را می‌پوشاند و اینک‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در دست‌ است‌، اما در این‌ میان‌ کار ثعالبی‌ شگفت‌ است‌ که‌ یکی‌ از معروف‌ترین‌ مراثی‌ عرب‌ را که‌ ساخته ابوالحسن‌ محمد بن‌ عمر انباری‌ است‌، به‌ ابوبکر انباری‌ نسبت‌ داده‌ است‌
[۶۵] ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۲، ص۳۷۳، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
همچنین‌ در نامه دانشوران‌
[۶۶] ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۵، ص۲۵۵، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
شعری‌ از قول‌ شریشی‌ به‌ نام‌ ابن‌ انباری‌ آمده‌ است‌، حال‌ آنکه‌ شعر، سروده اسماعیل‌ قاضی‌ است‌.
[۶۷] شریشی احمد، شرح‌ مقامات‌ الحریری‌، ج۲، ص۱۵۵، قاهره‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م‌.



ابن‌ انباری‌ را یکی‌ از بزرگ‌ترین‌ یا حتی‌ بزرگ‌ترین‌ نحوشناس‌ مکتب‌ کوفه‌ دانسته‌اند.
[۶۸] زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص۱۷۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
[۶۹] ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۶۹، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
[۷۰] سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
[۷۱] ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌، ج۱، ص۵۱۵، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.


۱۰.۱ - تعصب مکتبی

وی‌ در زمانی‌ می‌زیست‌ که‌ نزاع‌ میان‌ دو مکتب‌ نحوی‌ بصره‌ و کوفه‌ به‌ اوج‌ رسیده‌ بود و گاه‌ نیز از حد نزاع‌ علمی‌، به‌ مشاجره سیاسی‌ کشیده‌ می‌شد. هر نحوی‌ نسبت‌ به‌ مکتب‌ خویش‌ تعصب‌ می‌ورزید و به‌ دفاع‌ از بزرگان‌ آن‌ و انتقاد از رجال‌ مکتب‌ مخالف‌ می‌پرداخت‌. این‌ نکته‌ در اظهارنظرهای‌ ابن‌ انباری‌ آشکارا جلوه‌گر است‌. او همراه‌ مشاهیری‌ چون‌ اخفش‌ ، نفطویه‌ و از همه‌ مهم‌تر زجاج‌ در حلقات‌ درس‌ و مناظره ثعلب‌ ، رئیس‌ مکتب‌ کوفه‌ و رقیب‌ سر سخت‌ مبرد حضور می‌یافت‌ و ناچار کشمکشهای‌ میان‌ استادان‌ دو مکتب‌ در او مؤثر می‌افتاد، آنچنان‌ که‌ وی‌ در ستایش‌ و بزرگداشت‌ کوفی‌ مذهبان‌، روایات‌ اغراق‌آمیز نقل‌ می‌کرد، و فرّاء و کسائی‌ را دانشمندترین‌ مردمان‌ در نحو می‌دانست‌ و به‌ عکس‌ در مکتب‌ بصره‌، بزرگانی‌ چون‌ مازنی‌ و حتی‌ خلیل‌ را کوچک‌ می‌شمرد، و نیز ابوجعفر رؤاسی‌ را که‌ چندان‌ ارجی‌ نداشت‌، بزرگ‌ می‌پنداشت‌. یاقوت‌
[۷۲] یاقوت‌، ادبا، ج۵، ص۱۱۵.
که‌ به‌ این‌ نکته‌ توجه‌ داشته‌، درباره یکی‌ از روایات‌ او گوید: «وی‌ می‌خواسته‌ از قدر مازنی‌ بکاهد و یار خویش‌ را برکشد».
[۷۳] مخزومی مهدی‌، مدرسه الکوفه، ج۱، ص۱۴۹-۱۵۰، قاهره‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.


۱۰.۲ - فقدان نوآوری

ابن‌ انباری‌، به‌ رغم‌ همه دانشی‌ که‌ فراهم‌ آورده‌ بود و همه تعصبی‌ که‌ نسبت‌ به‌ نحو کوفه‌ می‌ورزید، در راه‌ مکتب‌ خود منشأ اثر بدیعی‌ نبوده‌ و پیوسته‌ به‌ نقل‌ قول‌ شیوخ‌ خود اکتفا کرده‌ است‌.
[۷۴] مخزومی مهدی‌، مدرسه الکوفه، ج۱، ص۱۵۹-۱۶۰، قاهره‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
کتابهایی‌ که‌ درباره نحو از او به‌ جای‌ مانده‌، خود شاهد این‌ مدعاست‌.


نثر ابن‌ انباری‌ در کتابهای‌ او از ویژگی‌ بارزی‌ برخوردار نیست‌: روش‌ او در ترکیب‌ عبارات‌ و گزینش‌ کلمات‌ و مصطلحات‌ همان‌ است‌ که‌ در تمام‌ کتابهای‌ علمی‌ - فنی‌ سده‌های‌ ۴ و ۵ق‌/۱۰ و ۱۱م‌ دیده‌ می‌شود، اما در روایات‌ بسیار متعددی‌ که‌ ابوعلی‌ قالی‌ مستقیماً از او نقل‌ کرده‌، و نیز آنچه‌ در التّحفه البَهیه آمده‌،
[۷۵] زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۴، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
چند نکته‌ جلب‌ نظر می‌کند: در خلال‌ نکات‌ ادبی‌، لغوی‌، نحوی‌، تفسیر و غیر آنها، چندین‌ داستان‌ نقل‌ شده‌ است‌ که‌ گاه‌ به‌ چند صفحه‌ بالغ‌ می‌گردد.
[۷۶] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۸۵، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۷۷] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۱۲۵، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۷۸] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۲۱۲، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۷۹] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۲۴۰، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۸۰] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۷۳، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۸۱] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۷۷، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۸۲] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۹۶، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۸۳] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۱۰۲، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۸۴] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۳۰۹، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۸۵] قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۳۱۰، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
[۸۶] زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۶ داستان‌ التحفه، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
این‌ داستانها که‌ شامل‌ حوادث‌ شگفت‌انگیز و نکته‌پردازیهای‌ دلنشین‌ است‌، نشان‌ از آن‌ دارد که‌ ابن‌ انباری‌، با همه پارسایی‌، دانش‌ و وقار عالمانه‌، از ذکر داستانهای‌ خیالی‌ و طنزآمیز روی‌ گردان‌ نبوده‌ است‌.
اینگونه‌ روایات‌، خاطر زکی‌ مبارک‌ را پریشان‌ کرده‌ و او را بر آن‌ داشته‌ است‌ که‌ بگوید «من‌ او را به‌ جعل‌ متهم‌ نمی‌کنم‌، اما نشانه‌هایی‌ از آن‌ در برخی‌ از داستانهای‌ کوتاه‌ او به‌ چشم‌ می‌خورد».
[۸۷] زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۳، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
در این‌ داستانها، نثر ابن‌ انباری‌ بسیار روان‌ و تهی‌ از آرایه‌های‌ لفظی‌ است‌.
[۸۸] زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۴، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.



در این‌ مقاله‌، ۳۴ اثر برای‌ او شمرده‌ شده‌ است‌، اما در منابع‌ کهن‌، حدود ۲۷ کتاب‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند و در حق‌ برخی‌ از آن‌ها سخنان‌ اغراق‌آمیز گفته‌اند: خطیب‌ بغدادی‌
[۸۹] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
شرح‌ الکافی‌ او را حدود هزار ورقه‌، غریب‌ الحدیث‌ را ۴۵ هزار ورقه‌، الهاآت‌ را هزار ورقه‌ دانسته‌ است‌.
[۹۰] ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۷۱، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
[۹۱] ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
[۹۲] ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۱، ص۳۱۳، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
[۹۳] یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۲.
این‌ سخن‌، ذهبی‌ را دچار شگفتی‌ کرده‌ است‌. از این‌ رو درباره غریب‌ الحدیث‌ گوید، اگر چنین‌ باشد، پس‌ کتاب‌ باید بیش‌ از ۱۰۰ مجلد گردد. او کتاب‌ شرح‌ الکافی‌ را که‌ شامل‌ هزار ورق‌ گفته‌اند، به‌ «کتابی‌ در سه‌ مجلد بزرگ‌» وصف‌ کرده‌ است‌.
[۹۴] ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.

از آثار متعدد ابن‌ انباری‌ اکنون‌ چندین‌ کتاب‌ عمده‌ در دست‌ است‌ که‌ فهرست‌ نسبتاً کامل‌ آنها چنین‌ است‌:

۱۲.۱ - کتابهای‌ چاپی‌

۱. الاضداد، به‌ کوشش‌ هوتسما، لیدن‌، ۱۸۸۱م‌. از روی‌ همان‌ چاپ‌، قاهره‌، ۱۹۰۷م‌. چاپ‌ جدید به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، کویت‌، ۱۹۶۰م‌؛ ۲. کتاب‌ شرح‌ الالفات‌، به‌ کوشش‌ محفوظ الکریم‌ معصومی‌
[۹۵] منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۱، ص۴۶، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۳. مختصر فی‌ ذکر الا´لفات‌، به‌ کوشش‌ حسن‌ شاذلی‌ فرهود، قاهره‌، ۱۹۸۰م‌؛ ۴. ایضاح‌ الوقف‌ و الابتداء فی‌ کتاب‌ الله‌ عزّوجل‌، به‌ کوشش‌ محیی‌الدین‌ رمضان‌، دمشق‌، ۱۹۷۱م‌
[۹۶] منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۴، ص۵۷، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۵. الزاهر فی‌ معانی‌ کلمات‌ الناس‌، به‌ کوشش‌ حاتم‌ صالح‌ الضامن‌، بغداد، ۱۹۷۹م‌ (دو جلد این‌ کتاب‌ بالغ‌ بر ۳۰۰، ۱صفحه‌ می‌گردد). زجاجی‌ این‌ کتاب‌ را خلاصه‌ کرده‌ است‌
[۹۷] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۴۲۲، استانبول‌، zwnj; در بازار دل۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۶. شرح‌خطبه عائشه ام‌ّ المؤمنین‌ فی‌ ابیها، به‌کوشش‌ صلاح‌الدین‌منجد، بیروت‌، ۱۹۸۰م‌
[۹۸] منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۵، ص۵۳، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۷. شرح‌ القصائد السّبع‌ الطّوال‌ الجاهلیات‌، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ هارون‌، قاهره‌، ۱۹۶۳م‌.
[۹۹] منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۲، ص۴۵، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
برخی‌ از قصاید این‌ کتاب‌ قبلاً جداگانه‌ چاپ‌ شده‌ بود، بدین‌ قرار: شرح‌ معلّقه طرفه، استانبول‌، ۱۳۳۹ق‌/ ۱۹۱۱م‌؛ «شرح‌ معلّقه عنتره» در «مجله مطالعات‌ شرقی‌۱»، رم‌، ۱۹۱۴م‌؛ «شرح‌ معلقه زهیر» در مجله «جهان‌ شرق‌۲»، پاریس‌، ۱۹۱۳م‌. این‌ هر سه‌ شرح‌ را ریشر چاپ‌ کرده‌ است‌؛ ۸. شرح‌ المفضّلیات‌، نخست‌ یک‌ جلد از آن‌، شامل‌ ۴۰ قصیده‌ در استانبول‌، ۱۳۰۸ق‌/۱۸۹۱م‌، انتشار یافت‌، سپس‌ توسط لیال‌ تحقیق‌ و به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ شد (در ۲ جلد، آکسفورد، ۱۹۱۸، ۱۹۲۱م‌) و جلد سوم‌ که‌ شامل‌ فهرستهاست‌ توسط بوان‌ در لندن‌/لیدن‌، ۱۹۲۴م‌ چاپ‌ شد
[۱۰۰] بروکلمان‌ کارل‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، ج۱، ص۷۳، ترجمه عبدالحلیم‌ النّجار، مصر، ۱۹۷۴م‌.
۹. المذکر و المؤنث‌، به‌ کوشش‌ طارق‌ عبدعون‌ الجنابی‌، بغداد، ۱۹۷۸م‌.
[۱۰۱] منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۵، ص۵۳، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.


۱۲.۲ - آثار خطی‌

۱. از امالی‌ او یک‌ «مجلس‌» به‌ صورت‌ نسخه خطی‌ موجود است‌
[۱۰۲] ظاهریه‌ خطی‌، ج۲، ص۱۲۰.
۲. رساله فی‌ سبب‌ وضع‌ النحو، نسخه‌ای‌ از آن‌ موجود است‌ و این‌ رساله‌ خود از امالی‌ او استخراج‌ شده‌ است‌.
[۱۰۳] عزاوی‌ عباس‌، تاریخ‌ الادب‌ فی‌ العراق‌، ، ج۱، ص۱۴۹، بغداد، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.

۳. شرح‌ الا´صمعیات‌، در ایاصوفیا؛ ۴. شرح‌ بانت‌ سعاد، در ۲۲ برگ‌
[۱۰۴] ظاهریه‌ خطی‌، ج۱، ص۱۰۳.
۵. قصیده فی‌ مشکل‌ اللغه و شرحها، در ۹ برگ‌.
[۱۰۵] ظاهریه‌ خطی‌، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲.

اگر آثاری‌ مانند دیوان‌ عامر بن‌ طفیل‌ که‌ ثعلب‌ گرد آورده‌ و ابن‌ انباری‌ روایت‌ نموده‌ در شمار آثار او محسوب‌ گردد، تعداد کتابهای‌ او بسیار می‌شود.

۱۲.۳ - کتب منسوب‌

ادب‌ الکاتب‌ که‌ ابن‌ انباری‌ آن‌ را ناتمام‌ گذاشت‌ و قاضی‌ تقی‌الدین‌ عبدالقادر تمیمی‌ آن‌ را مختصر کرده‌ است‌، الا´مالی‌، الا´مثال‌، تفسیر الصّحابه، الرّدّ علی‌ من‌ خالف‌ مصحف‌ العامّه، رساله المشکل‌ رّداً علی‌ ابن‌ قتیبه، شرح‌ الکافی‌، ضمائر القرآن‌، غریب‌ الحدیث‌، غریب‌ الغریب‌ النّبوی‌، الکافی‌ فی‌ النّحو، اللاّمات‌، المجالس‌ یا المجالسات‌، المشکل‌ فی‌ معانی‌ القرآن‌ (ظاهراً بجز رساله المشکل‌ است‌)، المقصور و الممدود، الموضّح‌ فی‌ النحّو، نقض‌ مسائل‌ ابن‌ شنبوذ، الهاآت‌ فی‌ کتاب‌ الله‌ عزّ و جل‌ّ، الهجاء، الهمزه که‌ شاید همان‌ الالفات‌ باشد، الواضح‌ فی‌ النّحو.
[۱۰۶] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
[۱۰۷] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۴۸، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
[۱۰۸] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۱۶۷، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
[۱۰۹] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۰۸۷، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
[۱۱۰] یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۲-۳۱۳.
[۱۱۱] بغدادی‌ اسماعیل‌، هدیه العارفین‌، ج۲، ص۳۵، استانبول‌، ۱۹۵۵م‌.
[۱۱۲] بغدادی‌ اسماعیل‌، ایضاح‌ المکنون‌، ج۱، ص۳۵۱، استانبول‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.
[۱۱۳] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
[۱۱۴] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
[۱۱۵] ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۶، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
[۱۱۶] قفطی علی‌، انباء الرواه، ج۳، ص۲۰۸، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.


۱۲.۴ - آثار دیگر

علاوه‌ بر اینها، وی‌ دیوانهای‌ بسیاری‌ را جمع‌آوری‌ کرده‌ است‌. منابع‌ کهن‌ به‌ دیوان‌ زهیر، نابغه جعدی‌، اعشی‌ و الرّاعی‌ اشاره‌ کرده‌اند.
[۱۱۷] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
[۱۱۸] خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
[۱۱۹] یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۲-۳۱۳.
بروکلمان‌ به‌ نسخه‌ای‌ از کتاب‌ فی‌ المواضع‌ التی‌ یکتب‌ فیها التاء بدل‌ الهاء فی‌ القرآن‌ در پاریس‌ اشاره‌ می‌کند، اما آنچه‌ دوسلان‌ («فهرست‌»، شماره ۶۵۱ که‌ مرجع‌ بروکلمان‌ است‌) ذکر کرده‌، تنها یک‌ حاشیه‌ است‌ که‌ کسی‌ از قول‌ ابن‌ انباری‌ بر کتاب‌ متأخرتری‌ نوشته‌ است‌.

۱۲.۵ - خلط با آثار پدر

در برخی‌ منابع‌، گاه‌ میان‌ آثار پدر و پسر خلط شده‌ است‌. مثلاً ابن‌ خلکان‌
[۱۲۰] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۴، ص۳۴۱.
و نیز ذهبی‌
[۱۲۱] ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
دو کتاب‌ خلق‌ الانسان‌ و خلق‌ الفرس‌ را که‌ در شمار آثار قاسم‌ انباری‌ آورده‌اند،
[۱۲۲] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
آنان‌ به‌ پسر نسبت‌ داده‌اند. همین‌ خلط در کار محققان‌ عرب‌ که‌ بر کتابهای‌ او مقدمه‌ نوشته‌اند، نیز پدیدار است‌.
[۱۲۳] رمضان‌ محیی‌الدین‌، مقدمه‌ بر ایضاح‌ الوقف‌ و الابتداء ابوبکر بن‌ انباری‌، ج۱، ص۱۷، دمشق‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
[۱۲۴] هارون‌ عبدالسلام‌ محمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد السبع‌ ابوبکر بن‌ انباری‌، ج۱، ص۸، مصر، ۱۳۸۲ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
اشتباه‌ ون‌ دایک‌
[۱۲۵] ون‌ دایک‌ ادوارد، اکتفاء القنوع‌، ج۱، ص‌ ۲۹۹، به‌ کوشش‌ محمد علی‌ البیلاوی‌، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌/۱۸۹۶م‌.
از نوع‌ دیگر است‌. وی‌ کتاب‌ انصاف‌ عبدالرحمان‌ بن‌ انباری‌ را به‌ ابوبکر بن‌ انباری‌ نسبت‌ داده‌ است‌.


(۱) ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
(۲) ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
(۳) ابن‌ جزری‌ محمد بن‌ محمد، غابه النهایه، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۳م‌.
(۴) ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
(۵) ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
(۶) ابن‌ قاضی‌ شهبه‌ ابوبکر احمد، طبقات‌ النّحاه و اللغویین‌، به‌ کوشش‌ محسن‌ غیاض‌، نجف‌، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
(۷) ابن‌ کثیر، البدایه.
(۸) ابوحیان‌ توحیدی‌ علی‌، البصائر و الذخائر، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ کیلانی‌، دمشق‌، مکتبه اطلس‌ و مطبعه الانشاء.
(۹) ازهری‌ محمد، تهذیب‌ اللغه، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
(۱۰) بروکلمان‌ کارل‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، ترجمه عبدالحلیم‌ النّجار، مصر، ۱۹۷۴م‌.
(۱۱) بغدادی‌ اسماعیل‌، ایضاح‌ المکنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.
(۱۲) بغدادی‌ اسماعیل‌، هدیه العارفین‌، استانبول‌، ۱۹۵۵م‌؛ ثعالبی‌، یتیمه الدهر، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه؛
(۱۳) حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
(۱۴) خطاب‌ احمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد التسع‌ المشهورات‌ ابن‌ نحاس‌، بغداد، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
(۱۵) خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
(۱۶) داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
(۱۷) ذهبی محمد، دول‌ الاسلام‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۳ق‌.
(۱۸) ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
(۱۹) ذهبی محمد، العبر، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۲۰) ذهبی محمد، معرفه القراء الکبار، به‌ کوشش‌ محمد سید جادالحق‌، قاهره‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.
(۲۱) رمضان‌ محیی‌الدین‌، مقدمه‌ بر ایضاح‌ الوقف‌ و الابتداء ابوبکر بن‌ انباری‌، دمشق‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
(۲۲) زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
(۲۳) زکی‌ مبارک‌، محمد، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
(۲۴) سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
(۲۵) سیوطی عبدالرحمان‌، بغیه الوعاه، به‌ کوشش‌ خانجی‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
(۲۶) شابشتی علی‌، الدیارات‌، به‌ کوشش‌ کورکیس‌ عواد، بغداد، ۱۳۸۶ق‌/۱۹۶۶م‌.
(۲۷) شریشی احمد، شرح‌ مقامات‌ الحریری‌، قاهره‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م‌.
(۲۸) صفدی خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
(۲۹) صولی محمد، اخبار الراضی‌ بالله‌ و المتقی‌ لله‌، به‌ کوشش‌ هیورث‌ دن‌، لندن‌، ۱۹۳۵م‌.
(۳۰) طلس‌ محمد اسعد، حاشیه‌ بر التنبیه‌ علی‌ حدوث‌ التصحیف‌ اصفهانی‌، دمشق‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۷م‌.
(۳۱) ظاهریه‌ خطی‌؛
(۳۲) علیمی عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/ ۱۹۸۴م‌.
(۳۳) قالی اسماعیل‌، الامالی‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
(۳۴) قفطی علی‌، انباء الرواه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
(۳۵) قفطی علی‌، المحمدون‌ من‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ ریاض‌ عبدالحمید مراد، دمشق‌، ۱۳۹۵ق‌/۱۹۷۵م‌.
(۳۶) مخزومی مهدی‌، مدرسه الکوفه، قاهره‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
(۳۷) مرزبانی محمد، الموشح‌، قاهره‌، ۱۳۸۵.
(۳۸) مرزبانی محمد، نورالقبس‌، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، بیروت‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌، ص‌ ۳۴۵.
(۳۹) منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
(۴۰) نامه دانشوران‌، قم‌، دارالفکر.
(۴۱) ون‌ دایک‌ ادوارد، اکتفاء القنوع‌، به‌ کوشش‌ محمد علی‌ البیلاوی‌، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌/۱۸۹۶م‌.
(۴۲) هارون‌ عبدالسلام‌ محمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد السبع‌ ابوبکر بن‌ انباری‌، مصر، ۱۳۸۲ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
(۴۳) یاقوت‌، ادبا.
(۴۴) ابن‌ خلکان‌، وفیات‌.
(۴۵) ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
(۴۶) عزاوی‌، عباس‌، تاریخ‌ الادب‌ فی‌ العراق‌، بغداد، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.


۱. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۲. خطاب‌ احمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد التسع‌ المشهورات‌ ابن‌ نحاس‌، ج۱، ص۱۶، بغداد، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
۳. خطاب‌ احمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد التسع‌ المشهورات‌ ابن‌ نحاس‌، ج۱، ص۶۰ - ۶۲، بغداد، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
۴. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۴، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۵. طلس‌ محمد اسعد، حاشیه‌ بر التنبیه‌ علی‌ حدوث‌ التصحیف‌ اصفهانی‌، ج۱، ص۶۱، دمشق‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۷م‌.
۶. ازهری‌ محمد، تهذیب‌ اللغه، ج۱، ص‌ ۲۷- ۲۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۷. طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
۸. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۲، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۹. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۱۰. ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۷۲، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
۱۱. سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۱۲. یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۳.
۱۳. ابوحیان‌ توحیدی‌ علی‌، البصائر و الذخائر، ج۲، ص۳۱۶، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ کیلانی‌، دمشق‌، مکتبه اطلس‌ و مطبعه الانشاء.
۱۴. ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۱۵. ذهبی محمد، معرفه القراء الکبار، ج۱، ص۲۲۵، به‌ کوشش‌ محمد سید جادالحق‌، قاهره‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.
۱۶. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۱۷. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۲، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۱۸. ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۶۹، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
۱۹. سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۲۰. ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌، ج۱، ص۵۱۵، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۲۱. ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۶، ص۳۱۲-۳۱۵، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
۲۲. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۳-۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۲۳. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۲۴. زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
۲۵. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۲، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۲۶. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۲۷. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۲۸. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۲۹. کشف‌ الظنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۳۰. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۳، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۳۱. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴-۱۸۵، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۳۲. زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص۱۷۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
۳۳. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۳۴. سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۳۵. ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۱، ص۳۳۰-۳۴۲، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
۳۶. ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌، ج۱، ص۵۱۵، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۳۷. ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۶، ص۳۱۱-۳۱۵، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
۳۸. یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۰۶ به‌ بعد.
۳۹. قفطی علی‌، انباء الرواه، ج۳، ص۲۰۱ به‌ بعد، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۴۰. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۴، ص۳۴۱.
۴۱. ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۴ به‌ بعد، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۴۲. ذهبی محمد، العبر، ج۳، ص۳۱، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۴۳. ذهبی محمد، دول‌ الاسلام‌، ج۱، ص۱۴۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۶۳ق‌.
۴۴. صفدی خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۵، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
۴۵. ابن‌ کثیر، البدایه، ج۱۱، ص۱۹۶.
۴۶. ابن‌ جزری‌ محمد بن‌ محمد، غابه النهایه، ج۲، ص۲۳۰-۲۳۱، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۳م‌.
۴۷. ابن‌ قاضی‌ شهبه‌ ابوبکر احمد، طبقات‌ النّحاه و اللغویین‌، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۵، به‌ کوشش‌ محسن‌ غیاض‌، نجف‌، ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
۴۸. سیوطی عبدالرحمان‌، بغیه الوعاه، ج۱، ص۹۱-۹۲، به‌ کوشش‌ خانجی‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۴۹. علیمی عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، ج۱، ص۲۴- ۲۵، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/ ۱۹۸۴م‌.
۵۰. داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۲۷-۲۳۱، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۵۱. زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص‌ ۱۷۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
۵۲. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۵۳. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۳، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۵۴. شابشتی علی‌، الدیارات‌، ج۱، ص۳۲، به‌ کوشش‌ کورکیس‌ عواد، بغداد، ۱۳۸۶ق‌/۱۹۶۶م‌.
۵۵. ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۶، ص۳۱۵ به‌ بعد، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
۵۶. صولی محمد، اخبار الراضی‌ بالله‌ و المتقی‌ لله‌، ج۱، ص۱۴۴، به‌ کوشش‌ هیورث‌ دن‌، لندن‌، ۱۹۳۵م‌.
۵۷. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۵۸. ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۶۹، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
۵۹. داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۲۸، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۶۰. داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۳۱، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۶۱. یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۱.
۶۲. سیوطی عبدالرحمان‌، بغیه الوعاه، ج۱، ص۹۲، به‌ کوشش‌ خانجی‌، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/۱۹۰۸م‌.
۶۳. داوودی محمد، طبقات‌ المفسرین‌، ج۱، ص۲۳۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۶۴. قفطی علی‌، المحمدون‌ من‌ الشعراء، ج۱، ص۲۳۸، به‌ کوشش‌ ریاض‌ عبدالحمید مراد، دمشق‌، ۱۳۹۵ق‌/۱۹۷۵م‌.
۶۵. ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۲، ص۳۷۳، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
۶۶. ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۵، ص۲۵۵، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
۶۷. شریشی احمد، شرح‌ مقامات‌ الحریری‌، ج۲، ص۱۵۵، قاهره‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م‌.
۶۸. زبیدی محمد، طبقات‌ النّحویین‌ و اللّغویین‌، ج۱، ص۱۷۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
۶۹. ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۶۹، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
۷۰. سمعانی عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۷۱. ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌، ج۱، ص۵۱۵، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌/۱۹۳۰م‌.
۷۲. یاقوت‌، ادبا، ج۵، ص۱۱۵.
۷۳. مخزومی مهدی‌، مدرسه الکوفه، ج۱، ص۱۴۹-۱۵۰، قاهره‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
۷۴. مخزومی مهدی‌، مدرسه الکوفه، ج۱، ص۱۵۹-۱۶۰، قاهره‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
۷۵. زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۴، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
۷۶. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۸۵، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۷۷. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۱۲۵، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۷۸. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۲۱۲، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۷۹. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۱، ص۲۴۰، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۸۰. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۷۳، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۸۱. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۷۷، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۸۲. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۹۶، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۸۳. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۱۰۲، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۸۴. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۳۰۹، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۸۵. قالی اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۳۱۰، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۳م‌.
۸۶. زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۶ داستان‌ التحفه، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
۸۷. زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۳، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
۸۸. زکی‌ مبارک‌، محمد، ج۱، ص۳۱۴، النشر الفنّی‌ فی‌ القرن‌ الرابع‌، بیروت‌، ۱۳۵۲ق‌/ ۱۹۳۴م‌.
۸۹. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۹۰. ابن‌ ابی‌ یعلی‌ ابوالحسین‌ محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۷۱، به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
۹۱. ابن‌ انباری‌ عبدالرحمان‌، نزهه الالبّاء، ج۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ سامرائی‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
۹۲. ابن‌ جوزی‌ عبدالرحمان‌، المنتظم‌، ج۱، ص۳۱۳، بیروت‌، ۱۳۵۷ق‌/۱۹۳۸م‌.
۹۳. یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۲.
۹۴. ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۹۵. منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۱، ص۴۶، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۹۶. منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۴، ص۵۷، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۹۷. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۴۲۲، استانبول‌، zwnj; در بازار دل۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۹۸. منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۵، ص۵۳، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۹۹. منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۲، ص۴۵، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۱۰۰. بروکلمان‌ کارل‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، ج۱، ص۷۳، ترجمه عبدالحلیم‌ النّجار، مصر، ۱۹۷۴م‌.
۱۰۱. منجد صلاح‌الدین‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعه، ج۵، ص۵۳، بیروت‌، ۱۹۵۴-۱۹۶۰م‌.
۱۰۲. ظاهریه‌ خطی‌، ج۲، ص۱۲۰.
۱۰۳. عزاوی‌ عباس‌، تاریخ‌ الادب‌ فی‌ العراق‌، ، ج۱، ص۱۴۹، بغداد، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۰م‌.
۱۰۴. ظاهریه‌ خطی‌، ج۱، ص۱۰۳.
۱۰۵. ظاهریه‌ خطی‌، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲.
۱۰۶. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۱۰۷. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۴۸، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۱۰۸. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۱۶۷، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۱۰۹. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۰۸۷، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۱۱۰. یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۲-۳۱۳.
۱۱۱. بغدادی‌ اسماعیل‌، هدیه العارفین‌، ج۲، ص۳۵، استانبول‌، ۱۹۵۵م‌.
۱۱۲. بغدادی‌ اسماعیل‌، ایضاح‌ المکنون‌، ج۱، ص۳۵۱، استانبول‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌.
۱۱۳. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۴، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۱۱۴. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۱۱۵. ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۶، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۱۱۶. قفطی علی‌، انباء الرواه، ج۳، ص۲۰۸، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۱۷. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۱۱۸. خطیب‌ بغدادی احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۱۸۶، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
۱۱۹. یاقوت‌، ادبا، ج۱۸، ص۳۱۲-۳۱۳.
۱۲۰. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌، ج۴، ص۳۴۱.
۱۲۱. ذهبی محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۵، ص۲۷۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و ابراهیم‌ الزیبق‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۱۲۲. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۱۲، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۱۲۳. رمضان‌ محیی‌الدین‌، مقدمه‌ بر ایضاح‌ الوقف‌ و الابتداء ابوبکر بن‌ انباری‌، ج۱، ص۱۷، دمشق‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۱م‌.
۱۲۴. هارون‌ عبدالسلام‌ محمد، مقدمه‌ بر شرح‌ القصائد السبع‌ ابوبکر بن‌ انباری‌، ج۱، ص۸، مصر، ۱۳۸۲ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
۱۲۵. ون‌ دایک‌ ادوارد، اکتفاء القنوع‌، ج۱، ص‌ ۲۹۹، به‌ کوشش‌ محمد علی‌ البیلاوی‌، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌/۱۸۹۶م‌.



آذرتاش‌ آذرنوش‌، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن انباری ابوبکر»، ج۳، ص۹۱۷.    






جعبه ابزار