• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن جریج

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




اِبْن‌ِ جُرَیْج‌، عبدالملک‌ بن‌ عبدالعزیز بن‌ جریج‌ مکنّی‌ به‌ ابوالولید و ابوخالد (ح‌ ۸۰ -۱۵۰ یا ۱۵۱ق‌/۶۹۹ -۷۶۷ یا ۷۶۸م‌)، محدث‌، فقیه‌، حافظ ، قاری‌ و مفسر مکی‌ رومی‌ الاصل‌ که‌ او را فقیه‌ الحرم‌ یا شیخ‌ الحرم‌ نیز خوانده‌اند.



در تاریخ‌ تولد و درگذشت‌ وی‌ اختلاف‌ است‌
[۱] کتبی‌، محمد، ج۶، ص۷۵، عیون‌ التواریخ‌، نسخه خطی‌ احمد ثالث‌، شم ۲۹۲۲.
[۲] داوودی‌، محمد، ج۱، ص۳۵۲، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد عمر، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
[۴] بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الکبیر،ج۱،(۳)، ص۴۲۳حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
[۵] فاسی‌، محمد، ج۵، ص۵۱۰، العقد الثمین‌، به‌ کوشش‌ فؤاد سید، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
جریج‌ برده ام‌ حبیب‌ دختر جبیر و همسر عبدالعزیز بن‌ عبدالله‌ بن‌ خالد بن‌ اسید بن‌ ابی‌ العیص‌ بن‌ امیه‌ بود و از این‌ روی‌ او را به‌ ولاءِ عبدالعزیز نسبت‌ داده‌اند و ابن‌ جریج‌ را مولای‌ ابن‌ امیّة خالد (امیة بن‌ خالد) قرشی‌
[۷] همانجا، بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
یا مولای‌ خالد بن‌ عتاب‌ بن‌ اسید
[۸] ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲،ص۳۵۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
یا مولای‌ آل‌ اسید بن‌ ابی‌ العیص‌ بن‌ امیه‌
[۹] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۲۲۶، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
می‌نامیدند.


او قرائت‌ را نزد مکی‌ بن‌ عبدان‌ آموخت‌
[۱۰] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۱، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
و آن‌ را از عبدالله‌ بن‌ کثیر روایت‌ کرد
[۱۱] ابن‌ جزری‌، محمد، ج۱، ص۴۶۹، غایة النهایة، به‌ کوشش‌، گ‌ برگشترسر، بیروت‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
و به‌ نوشته خطیب‌ ، ابن‌ جریج‌ مدت‌ ۱۸ سال‌ نزد عطاء می‌رفته‌ و از او حدیث‌ می‌شنیده‌ است‌.
[۱۲] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۲، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
از عطاء پرسیدند پس‌ از تو چه‌ کسی‌ به‌ جایت‌ خواهد نشست‌؟ با اشاره‌ به‌ ابن‌ جریج‌ گفت‌: ابن‌ جوان‌
[۱۳] ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲،ص۳۵۶ ،حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
[۱۴] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۲، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
یکی‌ دیگر از شیوخ‌ وی‌ عمرو بن‌ دینار است‌ که‌ ابن‌ جریج‌ پس‌ از عطاء مدت‌ ۷ سال‌ نزد او دانش‌ آموخت‌
[۱۵] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۲-۴۰۳، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
و دیگری‌ نافع‌ العدوی‌ است‌.
[۱۶] بخاری‌، محمد، ج۲، ص۹۲، التاریخ‌ الصغیر، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
ابن‌ جریج‌ از محمد بن‌ مسلم‌ بن‌ عبیدالله‌ زهری‌ اجازه نقل‌ حدیث‌ داشت‌
[۱۷] ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، ج۲، ص۳۵۸، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
و از پدر خود عبدالعزیز بن‌ جریج‌ ،
[۱۸] ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۶۹، بیروت‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۴م‌.
ابن‌ ابی‌ مُلیکه‌ ، محمد بن‌ منکدر ، میمون‌ بن‌ مهران‌ ، ابن‌ طاووس‌ ، هشام‌ بن‌ عروه‌ و دیگران‌ استماع‌ حدیث‌ کرد.
[۱۹] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۰، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
ذهبی‌ نام‌ شماری‌ دیگر از شیوخ‌ روایی‌ وی‌ را نیز نقل‌ کرده‌ است‌
[۲۰] ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و حسین‌ الاسد، ج۶، ص۳۲۶، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
ابن‌ جریج‌ از امام‌ محمدباقر (ع‌) و امام‌ جعفر صادق‌ (ع‌) نیز حدیث‌ شنیده‌ و روایت‌ کرده‌ است‌،
[۲۲] ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۶۹، بیروت‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۴م‌.



و شیخ‌ طوسی‌ او را از اصحاب‌ امام‌ جعفر صادق‌ (ع‌) دانسته‌ است‌
[۲۳] طوسی‌، رجال‌، ص۲۳۳، نجف‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۱م.
همو ابن‌ جریج‌ را از رجال‌ عامه‌ معرفی‌ کرده‌ است‌
[۲۴] طوسی‌، محمد، اختیار معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ میرداماد استرابادی‌ و مهدی‌ رجایی‌، ص۶۸۷،قم‌، ۱۴۰۴ق.
کلینی‌ گوید: اسماعیل‌ بن‌ فضل‌ هاشمی‌ به‌ دستور امام‌ صادق‌ (ع‌) نزد ابن‌ جریج‌ رفت‌ تا از او احادیثی‌ درباره متعه‌ ( ازدواج‌ موقت‌ ) فرا گیرد. املائات‌ روایی‌ ابن‌ جریج‌ به‌ اسماعیل‌ مورد تصدیق‌ و تأیید امام‌ قرار گرفت‌. وحید بهبهانی‌ از این‌ تصدیق‌ و تأیید استنباط کرده‌ که‌ گویا ابن‌ جریج‌ شیعه‌ و حتی‌ از ثقات‌ شیعه‌ بوده‌ است‌ و احتمال‌ می‌دهد که‌ شیعه زیدی‌ بوده‌ باشد.
[۲۶] وحید بهبهانی‌، محمدباقر، ج۱، ص‌ ۲۱۵، تعلیقات‌ منهج‌ المقال‌، چاپ‌ سنگی‌، ۱۳۰۶ق‌ علی‌ رفیعی‌ (رب) ۱۷/۱/۷۷.
خویی‌ نظر بهبهانی‌ را مردود دانسته‌ و این‌ نظر را ترجیح‌ می‌دهد که‌ ابن‌ جریج‌ از فقهای‌ عامه‌ بوده‌، ولی‌ متعه‌ را جایز می‌دانسته‌ است‌.
[۲۷] خویی‌، ابوالقاسم‌، ج۱۱، ص۱۹، معجم‌ رجال‌ الحدیث‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
ابن‌ سعد به‌ نقل‌ از محمد بن‌ عمر او را ثقه‌ و کثیرالحدیث‌ دانسته‌ و ابن‌ حنبل‌ او را صحیح‌ الحدیث‌ به‌ شمار آورده‌ است‌
[۲۹] ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲، ص۳۵۷حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
ابن‌ حبان‌ او را جزو ۱۲ تن‌ محدثی‌ به‌ شمار آورده‌ که‌ از ثقات‌ ششگانه‌ که‌ مدار حدیث‌ بر آنان‌ قرار داشته‌ است‌، حدیث‌ نقل‌ کرده‌اند
[۳۰] ابن‌ حبان‌، محمد، المجروحین‌، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد،ج۱،ص۵۵، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌.
بعضی‌ او را در عین‌ ثقه‌ بودن‌ مُدلَّس‌ دانسته‌اند و برخی‌ گفته‌اند که‌ وی‌ غث‌ و سمین‌ و موثق‌ و غیر موثق‌ را به‌ هم‌ آمیخته‌ است‌
[۳۱] ابن‌ حبان‌، محمد، المجروحین‌، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد،ج۱، ص۹۲، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌.
[۳۲] ابن‌ حجر، احمد، ج۱، ص۵۲۰، تقریب‌ التهذیب‌، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۳۳] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۴، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.



ابن‌ جریج‌ برای‌ نشر دانش‌ خود نخست‌ به‌ یمن‌ مسافرت‌ کرد اما پس‌ از مدتی‌، به‌ شوق‌ گزاردن‌ حج‌ به‌ مکه‌ بازگشت‌
[۳۵] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، علی‌، ج۱، ص۴۹، الاغانی‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۱۹۷۰م‌.
و سپس‌ به‌ بغداد نزد منصور دوانیقی‌ خلیفه عباسی‌ شتافت‌ و کتاب‌ تألیفی‌ خود را که‌ حاوی‌ احادیث‌ ابن‌ عباس‌ بود، به‌ منصور عرضه‌ داشت‌ و مدعی‌ شد که‌ هیچ‌ کس‌ چون‌ او آن‌ها را جمع‌ نکرده‌ است‌. منصور صله‌ و انعامی‌ به‌ وی‌ نداد و او را نزد سلیمان‌ بن‌ مجالد فرستاد و سلیمان‌ در مقابل‌ استنساخ‌ از آن‌ کتاب‌ او را انعام‌ داد.
[۳۶] ابن‌ حنبل‌، احمد، ج۱، ص۳۴۸- ۳۴۹، العلل‌ و معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ طلعت‌ قوچ‌ ییکیت‌ و اسماعیل‌ جراح‌ اوغلی‌، آنکارا ۱۹۶۳م‌.
وی‌ به‌ کوفه‌ نیز سفر کرد و در هاشمیه کوفه‌ درس‌ تفسیر گفت‌.
[۳۷] ابن‌ حنبل‌، احمد، العلل‌ و معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ طلعت‌ قوچ‌ ییکیت‌ و اسماعیل‌ جراح‌ اوغلی‌، آنکارا ۱۹۶۳م‌.
ابن‌ جریج‌ در زمان‌ حکومت‌ سفیان‌ بن‌ معاویه‌ به‌ بصره‌ رفت‌ و گویا این‌ سفر در اواخر عمر وی‌ انجام‌ گرفت‌.
[۳۹] ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۷۰، بیروت‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۴م‌.



ابن‌ جریج‌ شاگردان‌ بسیاری‌ تربیت‌ کرد که‌ برجسته‌ترین‌ آنان‌ را می‌توان‌ مسلم‌ بن‌ خالد زنجی‌ دانست‌ که‌ فقه‌ را نزد وی‌ آموخت‌.
[۴۰] ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و حسین‌ الاسد،ج۶،ص۳۳۲، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
عبدالرزاق‌ بن‌ همام‌ و محمد بن‌ بکر برسانی‌
[۴۱] ابوزرعه‌ دمشقی‌، عبدالرحمان‌، ج۱، ص۴۵۷، تاریخ‌، به‌ کوشش‌ شکرالله‌ بن‌ نعمت‌الله‌ قوجانی‌، دمشق‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰م‌.
و سفیان‌ ثوری‌ و یحیی‌ بن‌ سعید انصاری‌ و محمد بن‌ عمر واقدی‌ نیز از شاگردان‌ وی‌ بودند.
[۴۲] بخاری‌، محمد، ج۱، ص۴۲۳، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
[۴۳] بخاری‌، محمد، ج۳، ص۴۲۳، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.

ابن‌ حبان‌ ، خطیب‌ و ابن‌ حجر شمار دیگری‌ از شاگردان‌ و کسانی‌ را که‌ از او روایت‌ کرده‌اند، نام‌ برده‌اند. محدثان‌ و فقیهان‌ و مورخان‌ معتبری‌ چون‌ مؤلفان‌ « صحاح‌ سته » و نیز شافعی‌ ، کلینی‌ ، ابن‌ سعد ، بلاذری‌ روایات‌ او را نقل‌ کرده‌اند.


ابن‌ ابی‌ حاتم‌ به‌ نقل‌ از عبدالرزاق‌ او را جزو نخستین‌کسانی‌ که‌ کتاب‌ نوشته‌اند، یاد کرده‌ است‌
[۴۵] ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲،ص۳۵۷، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
و گفته‌اند وی‌ نخستین‌ کسی‌ است‌ که‌ در اسلام‌ به‌ تدوین‌ کتاب‌ پرداخته‌ است‌.
[۴۶] ابن‌ خلکان‌، وفیات‌،ج۳،ص۱۶۴.
ذهبی‌ نیز او را نخستین‌ فردی‌ به‌ شمار آورده‌ که‌ در مکه‌ به‌ تدوین‌ علم‌ پرداخته‌ است‌
[۴۷] ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و حسین‌ الاسد،ج۶، ص۳۲۶، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
سزگین‌ می‌نویسد وی‌ نخستین‌ محدث‌ مکی‌ است‌ که‌ احادیث‌ را به‌ ترتیب‌ موضوع‌ مدون‌ کرده‌ است‌
[۴۸] سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌ حجازی‌، ج۱،ص۱۶۶،ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
ابن‌ ندیم‌ کتابی‌ به‌ نام‌ سنن‌ که‌ حاوی‌ مباحث‌ طهارت‌ ، صلات‌ ، زکات‌ و جز آن‌ بوده‌، به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ است‌
[۴۹] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۲۲۶، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
داوودی‌ او را صاحب‌ تفسیری‌ دانسته‌ که‌ گویا بر حجاج‌ بن‌ محمد مصیصی‌ املا شده‌ است‌
[۵۰] داوودی‌، محمد، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد عمر،ج۱،ص۳۵۲، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
حاجی‌ خلیفه‌ نیز از ۳ کتاب‌ تفسیر، سنن‌ و مناسک‌ منسوب‌ به‌ او نام‌ می‌برد.
[۵۱] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۴۳۷، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
[۵۲] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۰۰۸، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
[۵۳] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۸۳۱، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.

مجموعه‌ای‌ از احادیث‌ وی‌ به‌ تهذیب‌ محمد بن‌ مخلد بن‌ حفص‌ عطار (د ۴۳۱ق‌/۹۴۲م‌) با عنوان‌ مارواه‌ الاکابر عن‌ مالک‌ بن‌ انس‌ و یحیی‌ الانصاری‌ و ابن‌ جریج‌ در مجموعه ۹۸/۱۷ ظاهریه‌، قسم‌ اول‌ از ۲۰۲آ تا ۲۰۹ب‌ و همچنین‌ احادیثی‌ از او در مجموعه ۲۴ ظاهریه‌، ج‌ ۱، از ص‌ ۱۱۷ تا ۱۳۵ موجود است‌
[۵۴] سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌ حجازی‌،ج۱، ص۱۶۷، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
به‌ گفته سزگین‌ تفسیر ابن‌ جریج‌ مورد اقتباس‌ طبری‌ بوده‌ است‌.
[۵۵] سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌ حجازی‌،ج۱، ص۱۶۷، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.



(۱) ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
(۲) ابن‌ جزری‌، محمد، غایة النهایة، به‌ کوشش‌، گ‌ برگشترسر، بیروت‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
(۳) ابن‌ حبان‌، محمد، المجروحین‌، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌.
(۴) ابن‌ حجر، احمد، تقریب‌ التهذیب‌، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
(۵) ابن‌ حنبل‌، احمد، العلل‌ و معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ طلعت‌ قوچ‌ ییکیت‌ و اسماعیل‌ جراح‌ اوغلی‌، آنکارا ۱۹۶۳م‌.
(۶) ابن‌ خلکان‌، وفیات‌.
(۷) ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
(۸) ابوزرعه‌ دمشقی‌، عبدالرحمان‌، تاریخ‌، به‌ کوشش‌ شکرالله‌ بن‌ نعمت‌الله‌ قوجانی‌، دمشق‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰م‌.
(۹) ابوالفرج‌ اصفهانی‌، علی‌، الاغانی‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۱۹۷۰م‌.
(۱۰) بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الصغیر، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
(۱۱) بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
(۱۲) حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، استانبول‌، ۱۹۴۱م‌.
(۱۳) خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
(۱۴) خویی‌، ابوالقاسم‌، معجم‌ رجال‌ الحدیث‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
(۱۵) داوودی‌، محمد، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد عمر، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
(۱۶) ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، بیروت‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۴م‌.
(۱۷) ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و حسین‌ الاسد، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
(۱۸) سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌ حجازی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
(۱۹) طوسی‌، محمد، اختیار معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ میرداماد استرابادی‌ و مهدی‌ رجایی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.
(۲۰) طوسی‌، تهذیب‌ الاحکام‌، به‌ کوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
(۲۱) طوسی‌، رجال‌، نجف‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۱م‌.
(۲۲) فاسی‌، محمد، العقد الثمین‌، به‌ کوشش‌ فؤاد سید، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
(۲۳) کتبی‌، محمد، عیون‌ التواریخ‌، نسخه خطی‌ احمد ثالث‌، شم ۲۹۲۲.
(۲۴) کلینی‌، محمد، الفروع‌ من‌ الکافی‌، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
(۲۵) وحید بهبهانی‌، محمدباقر، تعلیقات‌ منهج‌ المقال‌، چاپ‌ سنگی‌، ۱۳۰۶ق‌ علی‌ رفیعی‌ (رب) ۱۷/۱/۷۷.
(۲۶) ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر؛


۱. کتبی‌، محمد، ج۶، ص۷۵، عیون‌ التواریخ‌، نسخه خطی‌ احمد ثالث‌، شم ۲۹۲۲.
۲. داوودی‌، محمد، ج۱، ص۳۵۲، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد عمر، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
۳. ابن‌ سعد، محمد، ج۵، ص۴۹۲، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر.    
۴. بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الکبیر،ج۱،(۳)، ص۴۲۳حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
۵. فاسی‌، محمد، ج۵، ص۵۱۰، العقد الثمین‌، به‌ کوشش‌ فؤاد سید، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۶. ابن‌ سعد، محمد، ج۵، ص۴۹۱-۴۹۲، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر.    
۷. همانجا، بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
۸. ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲،ص۳۵۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۹. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۲۲۶، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
۱۰. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۱، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
۱۱. ابن‌ جزری‌، محمد، ج۱، ص۴۶۹، غایة النهایة، به‌ کوشش‌، گ‌ برگشترسر، بیروت‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
۱۲. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۲، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
۱۳. ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲،ص۳۵۶ ،حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۱۴. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۲، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
۱۵. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۲-۴۰۳، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
۱۶. بخاری‌، محمد، ج۲، ص۹۲، التاریخ‌ الصغیر، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
۱۷. ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، ج۲، ص۳۵۸، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۱۸. ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۶۹، بیروت‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۴م‌.
۱۹. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۰، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
۲۰. ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و حسین‌ الاسد، ج۶، ص۳۲۶، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۲۱. طوسی‌، تهذیب‌ الاحکام‌، ج۷، ص۲۴۱، به‌ کوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.    
۲۲. ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۶۹، بیروت‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۴م‌.
۲۳. طوسی‌، رجال‌، ص۲۳۳، نجف‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۱م.
۲۴. طوسی‌، محمد، اختیار معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ میرداماد استرابادی‌ و مهدی‌ رجایی‌، ص۶۸۷،قم‌، ۱۴۰۴ق.
۲۵. کلینی‌، محمد، ج۵، ص۴۵۱، الفروع‌ من‌ الکافی‌، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.    
۲۶. وحید بهبهانی‌، محمدباقر، ج۱، ص‌ ۲۱۵، تعلیقات‌ منهج‌ المقال‌، چاپ‌ سنگی‌، ۱۳۰۶ق‌ علی‌ رفیعی‌ (رب) ۱۷/۱/۷۷.
۲۷. خویی‌، ابوالقاسم‌، ج۱۱، ص۱۹، معجم‌ رجال‌ الحدیث‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
۲۸. ابن‌ سعد، محمد، ج۵، ص۴۹۲، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر.    
۲۹. ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲، ص۳۵۷حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۳۰. ابن‌ حبان‌، محمد، المجروحین‌، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد،ج۱،ص۵۵، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌.
۳۱. ابن‌ حبان‌، محمد، المجروحین‌، به‌ کوشش‌ محمود ابراهیم‌ زائد،ج۱، ص۹۲، بیروت‌، ۱۳۹۶ق‌.
۳۲. ابن‌ حجر، احمد، ج۱، ص۵۲۰، تقریب‌ التهذیب‌، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌.
۳۳. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۰، ص۴۰۴، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۵۰ق‌/۱۹۳۱م‌.
۳۴. ابن‌ سعد، محمد، ج۵، ص۴۹۲، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر.    
۳۵. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، علی‌، ج۱، ص۴۹، الاغانی‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۱۹۷۰م‌.
۳۶. ابن‌ حنبل‌، احمد، ج۱، ص۳۴۸- ۳۴۹، العلل‌ و معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ طلعت‌ قوچ‌ ییکیت‌ و اسماعیل‌ جراح‌ اوغلی‌، آنکارا ۱۹۶۳م‌.
۳۷. ابن‌ حنبل‌، احمد، العلل‌ و معرفة الرجال‌، به‌ کوشش‌ طلعت‌ قوچ‌ ییکیت‌ و اسماعیل‌ جراح‌ اوغلی‌، آنکارا ۱۹۶۳م‌.
۳۸. ابن‌ سعد، محمد، ج۵، ص۴۹۲، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر.    
۳۹. ذهبی‌، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۷۰، بیروت‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۴م‌.
۴۰. ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و حسین‌ الاسد،ج۶،ص۳۳۲، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۴۱. ابوزرعه‌ دمشقی‌، عبدالرحمان‌، ج۱، ص۴۵۷، تاریخ‌، به‌ کوشش‌ شکرالله‌ بن‌ نعمت‌الله‌ قوجانی‌، دمشق‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰م‌.
۴۲. بخاری‌، محمد، ج۱، ص۴۲۳، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
۴۳. بخاری‌، محمد، ج۳، ص۴۲۳، التاریخ‌ الکبیر، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۷ق‌/۱۹۵۸م‌.
۴۴. ابن‌ سعد، محمد، ج۵، ص۴۹۲، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر.    
۴۵. ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌،ج۲،ص۳۵۷، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۴۶. ابن‌ خلکان‌، وفیات‌،ج۳،ص۱۶۴.
۴۷. ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط و حسین‌ الاسد،ج۶، ص۳۲۶، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/ ۱۹۸۵م‌.
۴۸. سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌ حجازی‌، ج۱،ص۱۶۶،ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
۴۹. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۲۲۶، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
۵۰. داوودی‌، محمد، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد عمر،ج۱،ص۳۵۲، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
۵۱. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۴۳۷، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
۵۲. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۰۰۸، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
۵۳. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۱۸۳۱، به‌ کوشش‌ فلوگل‌، لایپزیگ‌، ۱۸۷۲م‌.
۵۴. سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌ حجازی‌،ج۱، ص۱۶۷، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
۵۵. سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌ حجازی‌،ج۱، ص۱۶۷، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.



مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جریح»، ج۳،ص۱۰۲۸.    






جعبه ابزار