• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن سحنون

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




اِبْن‌ِ سَحْنون‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ سحنون‌ بن‌ سعید بن‌ حبیب‌ تنوخی‌ (۲۰۲-۲۵۶ق‌/۸۱۷ -۸۷۰م)، فقیه‌ مالکی‌. می‌باشد.



وی‌ مقدمات‌ علوم‌ را در قیروان‌ فراگرفت‌ و نزد پدر خویش‌ فقه‌ آموخت
[۱] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
[۲] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۴، رباط، ۱۳۹۰ق.
و از کسانی‌ مانند عبدالله‌ بن‌ ابی‌ حسّان‌ یحصبی‌، موسی‌ بن‌ معاویه صُمادحی‌، عبدالعزیز بن‌ یحیی‌ مدنی‌ هاشمی‌، عبدالمؤمن‌ بن‌ مستنیر جزری‌ و ابوعبدالرحمان‌ بَقی‌ّ بن‌ مخلّد استماع‌ کرد
[۳] ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه و تونس‌، ج۱، ص۱۵۸، به‌ کوشش‌ علی‌الشابی‌ و نعیم‌ حسن‌ الیافی‌، تون‌، ۱۹۸۵م‌ .
[۴] ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه و تونس‌، ج۱، ص۱۹۷، به‌ کوشش‌ علی‌الشابی‌ و نعیم‌ حسن‌ الیافی‌، تون‌، ۱۹۸۵م‌ .
[۵] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۶، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
[۶] ابن‌ حیان‌ قرطبی‌، المقتبس‌، ج۱، ص۲۶۳، به‌ کوشش‌ محمود علی‌ مکی‌، بیروت‌، ۱۹۷۳م.
[۷] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۴، رباط، ۱۳۹۰ق.
و از ابوالحسن‌ محمد بن‌ نصر بن‌ حضرم‌ مناظره‌ آموخت.
[۸] خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه و تونس‌، ج۱، ص۱۹۸، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.

او در ۲۳۵ق‌ آهنگ‌ مشرق‌ کرد و در مصر بر ابورجاء بن‌ اشهب‌ وارد شد و عالمان‌ و بزرگان‌ مصر از جمله‌ مُزَنی‌ از اصحاب‌ شافعی‌ به‌ دیدار وی‌ آمدند، مزنی‌ پس‌ از بیرون‌ آمدن‌ از نزد وی‌ سوگند خورد که‌ کسی‌ را داناتر و تیزهوش‌تر از وی‌ نیافته‌ است.
[۹] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
ابن‌ سحنون‌ در همان‌ سال‌ از مصر به‌ مکه‌ رفت‌ و مناسک‌ حج‌ را به‌ جای‌ آورد. در مدینه‌ با ابومصعب‌ زهری‌ از اصحاب‌ مالک‌ بن‌ انس‌ و ی عقوب‌ بن‌ حمید بن‌ کاسب‌ ملاقات‌ کرد و از ابومصعب‌ و نیز سلمه بن‌ شبیب‌ استماع‌ کرد.
[۱۰] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۴، رباط، ۱۳۹۰ق.
[۱۱] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۳، ص۶۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و علی‌ ابوزید، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م.



دانشمندان‌ و عالمان‌ پس‌ از وی‌ از او به‌ نیکی‌ یاد کرده‌ و مقام‌ علمی‌ وی‌ را ستایش‌ کرده‌اند، از جمله‌ ابوالعرب‌ او را مورد وثوق‌ شمرده‌ و علم‌ او را به‌ مذهب‌ مالک‌ و آثار سلف‌ ستوده‌ است‌. وی‌ حتی‌ در زمان‌ حیات‌ پدرش‌ سحنون‌ از نظر علمی‌ اهمیت‌ یافت‌ و حلقه درسی‌ در کنار حلقه پدرش‌ تشکیل‌ داد
[۱۲] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
به‌ گفته ابن‌ ابی‌ دُلَیم‌، ابن‌ سحنون‌ در فقه‌ و مناظره‌ چیره‌دست‌ بود و به‌ این‌ وسیله‌ از مذهب‌ مالک‌ به‌ خوبی‌ دفاع‌ می‌کرد، ابن‌ حارث‌ نیز از آگاهی‌ او بر حدیث‌ سخن‌ گفته‌ است‌.
[۱۳] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۵-۲۰۶، رباط، ۱۳۹۰ق.
مالکی‌ حکایت‌ مناظره وی‌ با ابوسلیمان‌ نحوی‌ درباره خلق‌ قرآن‌ و مناظره‌ای‌ دیگر با یکی‌ از علمای‌ یهود در مصر را که‌ منجر به‌ گرویدن‌ وی‌ به‌ اسلام‌ شد، به‌ تفصیل‌ بیان‌ کرده‌ است.
[۱۴] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۵۰-۳۵۲، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.



ابن‌ سحنون‌ شاگردان‌ بسیاری‌ تربیت‌ کرد که‌ از آن‌ میان‌ ابراهیم‌ بن‌ عتاب‌ خولانی‌، ابومحمد بن‌ حکمون‌، ابن‌ ابی‌ الولید خطیب‌ و ابوالقاسم‌ طوری‌ متولی‌ مظالم‌ قیروان‌ را می‌توان‌ نام‌ برد.
[۱۵] خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۵۱، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
[۱۶] خشنی‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
[۱۷] خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۶۵، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
[۱۸] خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۶۶، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
[۱۹] ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۰۰، به‌ کوشش‌ علی‌الشابی‌ و نعیم‌ حسن‌ الیافی‌، تون‌، ۱۹۸۵م.
[۲۰] حمیدی‌، محمد، جذوة المقتبس‌، ج۱، ص۲۸۰-۲۸۱، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۳م.
[۲۱] حمیدی‌، محمد، ج۱، ص۳۸۹، جذوة المقتبس‌، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۳م.



از عقاید وی‌ این‌ بود که‌ در مسأله «استثنا در ایمان‌ » قائل‌ بود به‌ اینکه‌ وقتی‌ کسی‌ به‌ اعتقاد خود آگاهی‌ دارد، چگونه‌ می‌توان‌ تصور کرد که‌ در آن‌ شک‌ کند؟.
[۲۲] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۱۸-۲۱۹، رباط، ۱۳۹۰ق.



ابن‌ سحنون‌ پس‌ از مرگ‌ پدرش‌ بر اثر اختلاف‌ با سلیمان‌ بن‌ عمران‌ قاضی‌ قیروان‌ ناچار شد از قیروان‌ خارج‌ شود، اما در نامه‌ای‌ از محمد بن‌ اغلب‌ امیر قیروان‌، امان‌ خواست‌ و به‌ قولی‌ خودِ ابن‌ سحنون‌ به‌ قصر امیر رفت‌ و امان‌نامه‌ دریافت‌ کرد و امیر دست‌ سلیمان‌ را از وی‌ کوتاه‌ نمود، از آن‌ پس‌ بر عزت‌ و نفوذ ابن‌ سحنون‌ افزوده‌ شد
[۲۳] خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
و قاضی‌ سلیمان‌ چون‌ در ظاهر نمی‌توانست‌ مزاحمتی‌ برای‌ ابن‌ سحنون‌ به‌ وجود آورد، گویا غیرمستقیم‌ درصدد آزار وی‌ برآمد. مالکی‌
[۲۴] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۵۲-۳۵۳، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
، از آزار گروهی‌ عراقی‌ که‌ در قیروان‌ می‌زیستند، یاد کرده‌ و قاضی‌ عیاض‌
[۲۵] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۳۱۴، رباط، ۱۳۹۰ق‌.
نام‌ یکی‌ از مخالفان‌ وی‌ را ابن‌ ابی‌ الحواجب‌ صاحب‌ الصلاة گفته‌ است.
ابن‌ سحنون‌ با اعمال‌ نفوذ امیر را واداشت‌ تا عبدالله‌ بن‌ طالب‌ نامی‌ را به‌ امامت‌ جمعه‌ انتخاب‌ کند
[۲۶] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۳۱۴، رباط، ۱۳۹۰ق‌.
و این‌ شکست‌ بزرگی‌ برای‌ مخالفان‌ ابن‌ سحنون‌ بود. در پی‌ این‌ حادثه‌ سلیمان‌ منزوی‌ گردید و از مقام‌ قضا برکنار شد و ابن‌ طالب‌ به‌ جای‌ وی‌ منصوب‌ گردید.
[۲۷] خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۳۱- ۱۳۲، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
به‌ گفته لبیدی‌، ابن‌ سحنون‌ در ماجرای‌ جنگ‌ با رومیان‌ از قیروان‌ به‌ قصر الطوب‌ رفت‌ و با حمایت‌ مردم‌ رومیان‌ را که‌ به‌ قصد تعرض‌ به‌ اموال‌ مسلمانان‌ آمده‌ بودند، شکست‌ داد.
[۲۸] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۸، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.



ابن‌ سحنون‌ به‌ گفته قاضی‌ عیاض‌ در ساحل‌ درگذشت‌ و جسد وی‌ به‌ قیروان‌ برده‌ شد
[۲۹] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۱، ص۲۱۹، رباط، ۱۳۹۰ق.
و در باب‌ نافع‌ نزدیک‌ قبر پدرش‌ به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.
[۳۰] دباغ‌، عبدالرحمان‌، معالم‌ الایمان‌، ج۲، ص۱۳۴، به‌ کوشش‌ ابوالقاسم‌ بن‌ عیسی‌ بن‌ ناجی‌ و ابراهیم‌ شبوح‌، قاهره‌، ۱۹۶۸م.
ابراهیم‌ بن‌ اغلب‌ امیر قیروان‌ بر وی‌ نماز گزارد و بر گور او گنبدی‌ ساخت‌
[۳۱] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۲۰، رباط، ۱۳۹۰ق.
و جماعتی‌ از شاعران‌ از جمله‌ احمد بن‌ سلیمان‌ در قصیده‌ای‌ که‌ در حدود ۳۰۰ بیت‌ بود، او را مرثیه‌ گفتند
[۳۲] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۵۷-۳۶۰، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
و محمد بن‌ داوود از اصحاب‌ وی‌ و دیگران‌ نیز در سوگ‌ وی‌ اشعاری‌ سرودند.
[۳۳] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۲۰-۲۲۱، رباط، ۱۳۹۰ق.



از نوشته‌های‌ متعدد ابن‌ سحنون‌ اکنون‌ کتب‌ زیر موجود است:
۱. آداب‌ المعلمین‌ که‌ در ۱۹۳۱م‌ به‌ کوشش‌ حسن‌ حسنی‌ عبدالوهاب‌ در تونس‌ منتشر شده‌ و به‌ وسیله لوکونت‌۱ به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ و در «مجله مطالعات‌ اسلامی‌۲» در پاریس‌ (۱۹۵۳م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌، همچنین‌ بار دیگر به‌ کوشش‌ احمد فوُاد الاهوانی‌ ضمن‌ کتاب‌ التربیة الاسلامیة در قاهره‌ (۱۹۵۵م‌) انتشار یافته‌ است.
۲. اصول‌ الدین‌، که‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در کتابخانه اوقاف‌ رباط ضمن‌ مجموعه‌ای‌ موجود است.
[۳۴] مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵-۳۴۶، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
[۳۵] قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۱، ص۲۰۷، رباط، ۱۳۹۰ق.

۳. الرسالة السحنونیه، به‌ صورت‌ سؤال‌ و جواب‌ در فقه‌ که‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در کتابخانه ازهریه‌ و نسخه‌ای‌ دیگر در دارالکتب‌ مصر موجود است.
[۳۶] ازهریه‌، فهرست، ج۲، ص۲۴۶.
[۳۷] سید، خطی‌، ج۱، ص۱۶.

۴. النوازل‌ که‌ ابن‌ خیر
[۳۸] ابن‌ خیر، ابوبکر محمد، فهرسه، ج۱، ص۲۵۴، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
آن‌ را به‌ عنوان‌ نوازل‌ الصلاة من‌ دیوان‌ محمد بن‌ سحنون‌ معرفی‌ کرده‌ است‌ و نسخه‌ای‌ از آن‌ در کتابخانه کتانی‌ رباط وجود دارد.


(۱) ابن‌ حیان‌ قرطبی‌، المقتبس‌، به‌ کوشش‌ محمود علی‌ مکی‌، بیروت‌، ۱۹۷۳م.
(۲) ابن‌ خیر، ابوبکر محمد، فهرسة، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
(۳) ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه و تونس‌، به‌ کوشش‌ علی‌الشابی‌ و نعیم‌ حسن‌ الیافی‌، تون‌، ۱۹۸۵م.
(۴) ازهریه‌، فهرست.
(۵) حمیدی‌، محمد، جذوة المقتبس‌، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۳م.
(۶) خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
(۷) دباغ‌، عبدالرحمان‌، معالم‌ الایمان‌، به‌ کوشش‌ ابوالقاسم‌ بن‌ عیسی‌ بن‌ ناجی‌ و ابراهیم‌ شبوح‌، قاهره‌، ۱۹۶۸م.
(۸) ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و علی‌ ابوزید، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م.
(۸) سید، خطی.
(۱۰) قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، رباط، ۱۳۹۰ق.
(۱۱) مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.


۱. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۲. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۴، رباط، ۱۳۹۰ق.
۳. ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه و تونس‌، ج۱، ص۱۵۸، به‌ کوشش‌ علی‌الشابی‌ و نعیم‌ حسن‌ الیافی‌، تون‌، ۱۹۸۵م‌ .
۴. ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه و تونس‌، ج۱، ص۱۹۷، به‌ کوشش‌ علی‌الشابی‌ و نعیم‌ حسن‌ الیافی‌، تون‌، ۱۹۸۵م‌ .
۵. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۶، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۶. ابن‌ حیان‌ قرطبی‌، المقتبس‌، ج۱، ص۲۶۳، به‌ کوشش‌ محمود علی‌ مکی‌، بیروت‌، ۱۹۷۳م.
۷. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۴، رباط، ۱۳۹۰ق.
۸. خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه و تونس‌، ج۱، ص۱۹۸، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
۹. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۱۰. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۴، رباط، ۱۳۹۰ق.
۱۱. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۳، ص۶۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و علی‌ ابوزید، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م.
۱۲. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۱۳. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۰۵-۲۰۶، رباط، ۱۳۹۰ق.
۱۴. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۵۰-۳۵۲، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۱۵. خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۵۱، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
۱۶. خشنی‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
۱۷. خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۶۵، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
۱۸. خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۶۶، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
۱۹. ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۰۰، به‌ کوشش‌ علی‌الشابی‌ و نعیم‌ حسن‌ الیافی‌، تون‌، ۱۹۸۵م.
۲۰. حمیدی‌، محمد، جذوة المقتبس‌، ج۱، ص۲۸۰-۲۸۱، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۳م.
۲۱. حمیدی‌، محمد، ج۱، ص۳۸۹، جذوة المقتبس‌، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۳م.
۲۲. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۱۸-۲۱۹، رباط، ۱۳۹۰ق.
۲۳. خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
۲۴. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۵۲-۳۵۳، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۲۵. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۳۱۴، رباط، ۱۳۹۰ق‌.
۲۶. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۳۱۴، رباط، ۱۳۹۰ق‌.
۲۷. خشنی‌، محمد، طبقات‌ علماء افریقیه، ج۱، ص۱۳۱- ۱۳۲، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزایر، ۱۳۳۲ق‌/۱۹۱۴م.
۲۸. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۸، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۲۹. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۱، ص۲۱۹، رباط، ۱۳۹۰ق.
۳۰. دباغ‌، عبدالرحمان‌، معالم‌ الایمان‌، ج۲، ص۱۳۴، به‌ کوشش‌ ابوالقاسم‌ بن‌ عیسی‌ بن‌ ناجی‌ و ابراهیم‌ شبوح‌، قاهره‌، ۱۹۶۸م.
۳۱. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۲۰، رباط، ۱۳۹۰ق.
۳۲. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۵۷-۳۶۰، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۳۳. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۴، ص۲۲۰-۲۲۱، رباط، ۱۳۹۰ق.
۳۴. مالکی‌، عبدالله‌، ریاض‌ النفوس‌، ج۱، ص۳۴۵-۳۴۶، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، ۱۹۵۱م.
۳۵. قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارک‌، ج۱، ص۲۰۷، رباط، ۱۳۹۰ق.
۳۶. ازهریه‌، فهرست، ج۲، ص۲۴۶.
۳۷. سید، خطی‌، ج۱، ص۱۶.
۳۸. ابن‌ خیر، ابوبکر محمد، فهرسه، ج۱، ص۲۵۴، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.



علی‌ رفیعی‌، دانشنامه بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌سحنون»، ج۳، ص۱۲۹۲.    






جعبه ابزار