• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن شبه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




اِبْن‌ِ شَبّه‌، ابوزید، عمر بن‌ شبه بن‌ عبیده بن‌ زید نُمیری‌ (۱۷۳- ۲۶۳ق‌/۷۸۹ -۸۷۷م‌)، ادیب‌، شاعر، راوی‌ِ اخبار و احادیث‌ بود.



«شبّه‌» لقب‌ پدر او بود که‌ گویند از ترانه رجز گونه‌ای‌ که‌ مادرش‌ در کودکی‌ برای‌ وی‌ می‌خوانده‌، اخذ شده‌ است‌.
[۱] مرزبانی‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌، ج۱، ص۲۳۱، به‌ کوشش‌ رودُلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.

ابن‌ شبّه‌ ظاهراً در بصره‌ به‌ دنیا آمد، ولی‌ مدتی‌ از دوران‌ کودکی‌ خود را در عبّادان‌ ( آبادان‌ ) گذراند.
[۲] ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، ج۳، ص۱۱۶، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
[۳] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۱، ص۲۰۹، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.



وی‌ ادب‌ و اخبار عرب‌ را ابتدا از پدر و سپس‌ از استادان‌ بزرگی‌ چون‌ ابوعُبیده‌ مَعْمَر بن‌ مثنّی‌
[۴] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۷، ص۴۶۰، تهذیب‌ التهذیب‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۶ق‌.
[۵] ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، ج۳، ص۱۱۶، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
و اصمعی‌
[۶] صولی‌، محمد، اخبار ابی‌ تمام‌،ج۱، ص۲۵-۲۶، به‌ کوشش‌ خلیل‌ محمود عساکر و دیگران‌، بیروت‌، المکتب‌ التجاری‌.
و محمد بن‌بشار بن‌ بُرد
[۷] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۲۶۴، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
فراگرفت‌.
پس‌ از آن‌ برای‌ استماع‌ و جمع‌ حدیث‌ راهی‌ بغداد شد و در آن‌جا از کسانی‌ چون‌ عبدالوهاب‌ ثقفی‌ و محمد بن‌ جعفر غندر و محمد بن‌ ابی‌ عَدی‌ و علی‌ بن‌ عاصم‌ نقل‌ حدیث‌ کرد
[۸] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد،ج۱۱، ص۲۰۸، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
و به‌ زودی‌ یکی‌ از بزرگ‌ترین‌ محدثان‌ و آگاهان‌ به‌ اخبار و ادب‌ عربی‌ گردید، چندانکه‌ تاریخ‌ نگارانی‌ مانند طبری‌ و محدثانی‌ چون‌ ابن‌ ماجه‌
[۹] تنوخی‌، محسن‌، ج۵، ص۶۰، الفرج‌ بعدالشدة، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
[۱۰] نوری‌، محیی‌الدین‌، تهذیب‌ الاسماء و اللغات‌،ج۲(۱)،ص۱۷، قاهره‌، ادارة الطباعة المنیریة.
از او روایت‌ کرده‌اند.
[۱۱] ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌،ج۸،ص۴۴۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
و دارقطنی‌
[۱۲] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۱، ص۲۱۰، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
او را ثقه‌ دانسته‌اند.


ابن‌ شبّه‌ را می‌توان‌ یکی‌ از پیشاهنگان‌ نهضت‌ جمع‌ و تدوین‌ اخبار و نوادر عرب‌ که‌ تقریباً از اواسط قرن‌ دوم‌ هجری‌ با تلاش‌ کسانی‌ چون‌ ابوعبیده‌ و اصمعی‌ شروع‌ شده‌ و در زمان‌ او شکل‌ جدی‌تر و جدیدتری‌ به‌ خود گرفته‌ بود، به‌ شمار آورد.
او و کسانی‌ چون‌ زبیر بن‌ بَکّار به‌ جمع‌آوری‌ شعر و اخبار کهن‌ عرب‌ که‌ بیم‌ فراموشی‌ و نابودی‌ آن‌ها می‌رفت‌، همت‌ گماشتند و بدین‌سان‌ گنجینة بزرگی‌ از آثار گذشتگان‌ را فراهم‌ آوردند.
[۱۳] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، ضمن‌ ابیات‌ ۶، ۷، ج۱۱، ص۲۰۶-۲۱۰، ۸،...،قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
[۱۴] بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۷۴،ترجمه آ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
[۱۵] بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌،ج۱، ص۱۷۸، ترجمه آ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
[۱۶] بلاشر، رژیس‌، ج۱، ص۱۸۳، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ترجمه آ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.



نوشته‌های‌ ابن‌ شبه‌ چندین‌ قرن‌ مورد استفاده‌ و استناد مؤلفان‌ بزرگ‌ قرار گرفت‌ و کسانی‌ همچون‌ طبری‌ و ابوالفرج‌ اصفهانی‌
[۱۷] سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌،ج۱ (۲)،ص۲۰۵،ترجمه محمود فهمی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
[۱۸] سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ج۱(۲)، ص۲۸۲،ترجمه محمود فهمی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
از آن‌ها بهره بسیار برده‌اند.
طبری‌ بیش‌ از ۲۰ بار و ابوالفرج‌ بیش‌ از ۱۰ بار - با ذکر نام‌ - از او نقل‌ قول‌ کرده‌اند و احتمالاً آنچه‌ بدون‌ ذکر نام‌ او نقل‌ شده‌ بسی‌ بیشتر از این‌ بوده‌ است‌.
البته‌ مواردی‌ که‌ طبری‌ نقل‌ کرده‌
[۱۹] طبری‌، تاریخ‌، ج۴، ص۱۹۸، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
[۲۰] طبری‌، تاریخ‌، ج۴، ص۲۱۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
[۲۱] جم، طبری‌، تاریخ‌،ج۴، ص۲۶۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
بیشتر دارای‌ جنبه تاریخی‌ است‌ و روایات‌ نقل‌ شده‌ توسط ابوالفرج‌
[۲۲] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۶، ص۱۱، به‌ کوشش‌ صلاح‌ یوسف‌ خلیل‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
[۲۳] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۷، ص۵، به‌ کوشش‌ صلاح‌ یوسف‌ خلیل‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
[۲۴] جم، ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ج۷، ص۳۸، الاغانی‌، به‌ کوشش‌ صلاح‌ یوسف‌ خلیل‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
همگی‌ جنبه ادبی‌ دارد.
علاوه‌ بر این‌ دو، مرزبانی‌ در موشح‌
[۲۵] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۲۶، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
[۲۶] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
[۲۷] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۴۲، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
[۲۸] سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌،(۲)،ص۲۰۶، ترجمه محمود فهمی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
و یاقوت‌ در معجم‌ البلدان‌
[۲۹] یاقوت‌، ادبا، ج۳، ص۴۶.
[۳۰] حاشیه‌، روزنتال‌، ج۱، ص۶۲۱، فرانتس‌، علم‌ التاریخ‌ عندالمسلمین‌، ترجمه صالح‌ احمد العلی‌، بغداد، ۱۹۶۳م‌.
نیز فقرات‌ بسیاری‌ از کتب‌ مختلف‌ او را بدون‌ ذکر نام‌ کتاب‌ اقتباس‌ کرده‌اند.


وی‌ در سرودن‌ شعر نیز مهارت‌ داشته‌ و ابیاتی‌ از اشعار وی‌ به‌ طور پراکنده‌ در آثار مرزبانی‌
[۳۱] مرزبانی‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌،ص۲۳۱، به‌ کوشش‌ رودُلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
، ابن‌ ندیم‌،
[۳۲] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.
خطیب‌ بغدادی‌
[۳۳] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد،ضمن‌ ابیات‌ ۶، ۷، ج۱۱، ص۲۰۶-۲۱۰، ۸،...، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
و یاقوت‌
[۳۴] یاقوت‌، ادبا، ج۱۶، ص۶۱.
مضبوط است‌.
از این‌ چند قطعه‌ شعر که‌ به‌ ما رسیده‌، می‌توان‌ دریافت‌ که‌ شعر ابن‌ شبه‌ از ذوق‌ و لطافت‌ فراوانی‌ بهره‌مند نیست‌.
هر چند که‌ بی‌پیرایگی‌ و سادگی‌ آن‌ها در خور توجه‌ است‌.
علاوه‌ بر این‌ وی‌ در باب‌ شعر و انواع‌ و چگونگی‌ آن‌ دارای‌ نظری‌ صائب‌ بوده‌ است‌.
در زمینه نقد شعر بی‌تردید وی‌ نیز به‌ راه‌ گذشتگان‌ و معاصرانش‌ می‌رفته‌ و به‌ اظهار نظرهای‌ کلی‌ بسنده‌ می‌کرده‌ است‌
[۳۵] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۲۶، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
[۳۶] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۹۴، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.

ابن‌ شبه‌ در نقد شعر از تعصبات‌ قبیله‌ای‌ به‌ دور بود و از قبیله نُمیر که‌ از طریق‌ ولاء به‌ آن‌ وابسته‌ بود،
[۳۷] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.
در مقابل‌ هجاهای‌ گزنده جریر،
[۳۸] جریر، دیوان‌، ج۱، ص‌ ۵۸، بیروت‌، دارصادر.
نه‌ تنها دفاعی‌ نمی‌کرد، بلکه‌ در «نقائض‌» او و فرزدق‌
[۳۹] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۹۴، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
شعر جریر را برتر می‌داشت‌.
ابیاتی‌ از وی‌ که‌ در تاریخ‌ بغداد آمده‌
[۴۰] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد،ضمن‌ ابیات‌ ۶، ۷، ج۱۱، ص۲۰۶-۲۱۰، ۸،...، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
بیانگر رواج‌ بحث‌ها و جدل‌های‌ کلامی‌ است‌ که‌ در زمان‌ او بر سر مسأله خلق‌ قرآن‌ در گرفته‌ بود، این‌ بحث‌ها و مناقشات‌ که‌ گاه‌ به‌ حوادث‌ خونین‌ نیز منجر می‌شد، در عهد مأمون‌ خلیفه عباسی‌ به‌ اوج‌ خود رسید.
[۴۱] طبری‌، تاریخ‌، ج۸، ص۶۳۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.



ابن‌ شبه‌ که‌ گویا در باب‌ خلق‌ قرآن‌ با عقیده معتزله‌ مخالف‌ بود، عاقبت‌ در این‌ کشمکش‌ها گرفتار آمد و یک‌ بار در سامرا به‌ علت‌ آنکه‌ قرآن‌ را قدیم‌ دانسته‌ بود، به‌ سختی‌ مورد تهاجم‌ قرار گرفت‌ و به‌ دنبال‌ آن‌ عده‌ای‌ او را تکفیر کردند و بسیاری‌ از مؤلفاتش‌ را نابود ساختند و از این‌ رو مدّتی‌ منزوی‌ و خانه‌نشین‌ شد.
[۴۲] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۱، ص۲۰۹، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.

پسر او ابوطاهر احمد نیز راوی‌ و شاعر بود و چند بیت‌ از اشعار او در الفهرست‌ آمده‌ است‌.
[۴۳] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.

وی‌ ۱۰ سال‌ بعد از مرگ‌ پدر درگذشت‌.
[۴۴] یاقوت‌، ادبا، ج۱۶، ص۶۲.



تنها اثری‌ که‌ از ابن‌ شبه‌ به‌ ما رسیده‌، کتاب‌ تاریخ‌ المدینة المنورة است‌ که‌ مؤلف‌ در آن‌ به‌ روش‌ محدثان‌، ضمن‌ نقل‌ بیش‌ از ۵ هزار حدیث‌ ، به‌ ذکر اخبار و وقایع‌ پرداخته‌ است‌.
این‌ اثر از نظر موضوع‌ به‌ ۳ بخش‌ عمده‌ تقسیم‌ می‌گردد: بخش‌ اول‌ که‌ حدود ۶۵۴ صفحه‌ از کتاب‌ را در بر می‌گیرد به‌ زندگی‌ و سیره رسول‌ اکرم‌ (ص‌) از هجرت‌ تا رحلت‌ اختصاص‌ دارد که‌ ضمن‌ آن‌ مؤلف‌ به‌ شرح‌ جنگ‌ها، ذکر بعضی‌ از احکام‌ ، قصص‌، مساجد ، قبور ، کوه‌ها ، دره‌ها و قنات‌ها نیز پرداخته‌ است‌.
بخش‌ دوم‌ شامل‌ شرح‌ زندگانی‌ عمر ، خلیفه دوم‌، از زمان‌ عهده‌دار شدن‌ خلافت‌ تا هنگام‌ مرگ‌ اوست‌ و در خلال‌ آن‌ برخی‌ سیاست‌ها و اصلاحات‌ انجام‌ شده‌ توسط وی‌ نیز شرح‌ داده‌ شده‌ است‌.
در بخش‌ سوم‌ شرح‌ زندگانی‌ عثمان‌ ، خلیفه سوم‌، چگونگی‌ جمع‌آوری‌ و کتابت‌ قرآن‌، اغتشاشات‌ دوران‌ او که‌ به‌ کشته‌ شدنش‌ انجامید و موضع‌گیری‌ علی‌ (ع‌) و عایشه‌ در قبال‌ این‌ حوادث‌ بیان‌ شده‌ است‌.
روشن‌ نیست‌ که‌ چرا وی‌ به‌ شرح‌ زندگی‌ ابوبکر ، خلیفه اول‌، و علی‌ (ع‌) نپرداخته‌ است‌، آیا در این‌ باب‌ کتاب‌ جداگانه‌ای‌ نوشته‌ بوده‌ که‌ اینکه‌ از دست‌ رفته‌ است‌ یا کوتاهی‌ مدت‌ خلاقیت‌ آن‌ دو، موجب‌ فروگذاشتن‌ این‌ بخش‌ شده‌ است‌؟
این‌ کتاب‌ در ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م‌ در جدّه‌ به‌ کوشش‌ فهیم‌ محمد شلتوت‌ در ۴ جلد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
ابن‌ ندیم‌
[۴۵] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.
۲۲ اثر دیگر به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌، از آن‌ جمله‌: کتاب‌ البصرة، کتاب‌ مکه، کتاب‌ امراء الکوفة، کتاب‌ مقتل‌ عثمان‌، کتاب‌ الشعر و الشعراء، کتاب‌ الاعانی‌، کتاب‌ اخبار بنی‌ نُمیر.
یاقوت‌
[۴۶] یاقوت‌، ادبا، ج۱۶، ص۶۱.
طبقات‌ الشعراء را نیز بدان‌ها افزوده‌ است‌.
اما هیچ‌ یک‌ از این‌ کتاب‌ها اکنون‌ در دست‌ نیست‌ و احتمالاً بیشتر آن‌ها در جریانی‌ که‌ به‌ تکفیرش‌ انجامید، از بین‌ رفته‌ است‌.
ابن‌ شبه‌ بنا به‌ روایت‌ مرزبانی‌
[۴۷] مرزبانی‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌، ص۱۳۱،به‌ کوشش‌ رودُلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
تقربیاً ۹۰ ساله‌ بود که‌ در سامرا درگذشت‌.
ابن‌ ندیم‌ تاریخ‌ وفات‌ او را در ۲۶۲ق‌ دانسته‌ است‌.
[۴۸] ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌۱۲۵.



(۱) ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
(۲) ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
(۳) ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تهذیب‌ التهذیب‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۶ق‌.
(۴) ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌.
(۵) ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، به‌ کوشش‌ صلاح‌ یوسف‌ خلیل‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
(۶) بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ترجمه آ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
(۷) تنوخی‌، محسن‌، الفرج‌ بعدالشدة، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
(۸) جریر، دیوان‌، بیروت‌، دارصادر.
(۹) خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
(۱۰) روزنتال‌، فرانتس‌، علم‌ التاریخ‌ عندالمسلمین‌، ترجمه صالح‌ احمد العلی‌، بغداد، ۱۹۶۳م‌.
(۱۱) سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمه محمود فهمی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
(۱۲) صولی‌، محمد، اخبار ابی‌ تمام‌، به‌ کوشش‌ خلیل‌ محمود عساکر و دیگران‌، بیروت‌، المکتب‌ التجاری‌.
(۱۳) طبری‌، تاریخ‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
(۱۴) مرزبانی‌، محمد، الموشح‌، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
(۱۵) مرزبانی‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌، به‌ کوشش‌ رودُلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
(۱۶) نوری‌، محیی‌الدین‌، تهذیب‌ الاسماء و اللغات‌، قاهره‌، ادارة الطباعة المنیریة.
(۱۷) یاقوت‌، ادبا.
(۱۸) یاقوت‌، بلدان‌.


۱. مرزبانی‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌، ج۱، ص۲۳۱، به‌ کوشش‌ رودُلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۲. ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، ج۳، ص۱۱۶، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۳. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۱، ص۲۰۹، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۴. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۷، ص۴۶۰، تهذیب‌ التهذیب‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۶ق‌.
۵. ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، ج۳، ص۱۱۶، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۶. صولی‌، محمد، اخبار ابی‌ تمام‌،ج۱، ص۲۵-۲۶، به‌ کوشش‌ خلیل‌ محمود عساکر و دیگران‌، بیروت‌، المکتب‌ التجاری‌.
۷. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۲۶۴، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۸. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد،ج۱۱، ص۲۰۸، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۹. تنوخی‌، محسن‌، ج۵، ص۶۰، الفرج‌ بعدالشدة، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۱۰. نوری‌، محیی‌الدین‌، تهذیب‌ الاسماء و اللغات‌،ج۲(۱)،ص۱۷، قاهره‌، ادارة الطباعة المنیریة.
۱۱. ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌،ج۸،ص۴۴۶، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌.
۱۲. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۱، ص۲۱۰، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۱۳. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، ضمن‌ ابیات‌ ۶، ۷، ج۱۱، ص۲۰۶-۲۱۰، ۸،...،قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۱۴. بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۷۴،ترجمه آ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۱۵. بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌،ج۱، ص۱۷۸، ترجمه آ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۱۶. بلاشر، رژیس‌، ج۱، ص۱۸۳، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ترجمه آ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۱۷. سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌،ج۱ (۲)،ص۲۰۵،ترجمه محمود فهمی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۱۸. سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ج۱(۲)، ص۲۸۲،ترجمه محمود فهمی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۱۹. طبری‌، تاریخ‌، ج۴، ص۱۹۸، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
۲۰. طبری‌، تاریخ‌، ج۴، ص۲۱۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
۲۱. جم، طبری‌، تاریخ‌،ج۴، ص۲۶۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
۲۲. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۶، ص۱۱، به‌ کوشش‌ صلاح‌ یوسف‌ خلیل‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
۲۳. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۷، ص۵، به‌ کوشش‌ صلاح‌ یوسف‌ خلیل‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
۲۴. جم، ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ج۷، ص۳۸، الاغانی‌، به‌ کوشش‌ صلاح‌ یوسف‌ خلیل‌، بیروت‌، ۱۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
۲۵. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۲۶، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۲۶. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۲۷. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۴۲، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۲۸. سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌،(۲)،ص۲۰۶، ترجمه محمود فهمی‌، ریاض‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۲۹. یاقوت‌، ادبا، ج۳، ص۴۶.
۳۰. حاشیه‌، روزنتال‌، ج۱، ص۶۲۱، فرانتس‌، علم‌ التاریخ‌ عندالمسلمین‌، ترجمه صالح‌ احمد العلی‌، بغداد، ۱۹۶۳م‌.
۳۱. مرزبانی‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌،ص۲۳۱، به‌ کوشش‌ رودُلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۳۲. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.
۳۳. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد،ضمن‌ ابیات‌ ۶، ۷، ج۱۱، ص۲۰۶-۲۱۰، ۸،...، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۳۴. یاقوت‌، ادبا، ج۱۶، ص۶۱.
۳۵. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۲۶، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۳۶. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۹۴، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۳۷. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.
۳۸. جریر، دیوان‌، ج۱، ص‌ ۵۸، بیروت‌، دارصادر.
۳۹. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌،ص۹۴، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۴۰. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد،ضمن‌ ابیات‌ ۶، ۷، ج۱۱، ص۲۰۶-۲۱۰، ۸،...، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۴۱. طبری‌، تاریخ‌، ج۸، ص۶۳۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، قاهره‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م‌.
۴۲. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، ج۱۱، ص۲۰۹، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۴۳. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.
۴۴. یاقوت‌، ادبا، ج۱۶، ص۶۲.
۴۵. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌ ۱۲۵.
۴۶. یاقوت‌، ادبا، ج۱۶، ص۶۱.
۴۷. مرزبانی‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌، ص۱۳۱،به‌ کوشش‌ رودُلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۴۸. ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص‌۱۲۵.



مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌شبه»، ج۴،ص۱۳۶۹.    






جعبه ابزار