• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

لیث بن بختری مرادی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




ابوبصیر لیث بن بختری مرادی، از رجال امامی کوفه در نیمۀ نخست سده ۲ق/۸م. وی از اصحاب اجماع و از خاصّان حضرت باقر و امام صادق (علیه‌السّلام) است.



ابوبصیر لیث بن بختری مرادی، از رجال امامی کوفه در نیمۀ نخست سده ۲ق/۸م.
کنیۀ اصلی او را ابن غضائری و نجاشی «ابومحمد» و ابن ندیم و طوسی «ابویحیی» آورده‌اند و طوسی او را از اهل کوفه شمرده است.


او شخصیتی است که محمد بن مسلم با همه عظمت در راه مکه به‌اتفاق جمعی از یاران به او اقتدا کرد و نماز را به امامت او به‌جای آورد. کشی وی را در عدد اصحاب اجماع برشمرده است. او کتابی داشته است که جمعی از راویان آن را روایت می‌کنند.
[۸] نجاشی، احمد بن عباس، رجال النجاشی، ص ۳۲۱، شماره ۸۷۶.

گرچه برخی چون ابن غضائری و نجاشی مذهب او را مستقیم ندانسته‌اند اما به دلیل وثاقت او اعتبار روایی او مورد طعن نیست.


وی در منابع رجالی هم از اصحاب امام باقر (علیه‌السلام) و هم از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) محسوب شده است.
ولی در اسانید روایات، نمونه‌ای قطعی برای روایت او از امام باقر (علیه‌السلام) دیده نمی‌شود (برای موارد قابل تردید).
[۱۵] مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۲۷۶ق.
[۱۶] موسوی، فخار بن معد، ایمان ابی‌طالب، ج۱، ص۸۴، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.



ابوبصیر مرادی همچنین از برخی راویان حدیث اهل بیت چون عبدالکریم بن عتبه هاشمی (از اصحاب امامان صادق و کاظم (علیه‌السلام)) روایت کرده است.
[۱۹] ابن بابویه، محمد بن علی، مشیخه الفقیه، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
در سلسلۀ سند حدیثی از المحاسن برقی روایت لیث مرادی از ابوبصیر (شاید اسدی) دیده می‌شود و با توجه به آنچه ذکر شد و این‌که نجاشی لیث مرادی را «ابوبصیر اصغر» خوانده است، دور نیست که وی قدری نسبت به ابوبصیر اسدی تأخر طبقه داشته باشد.


از مهم‌ترین شاگردان ابوبصیر مرادی که روایات زیادی از او نقل کرده است، ابوجمیله مفضل بن صالح اسدی است و در درجۀ بعد می‌توان از عبدالله بن مسکان عبدالله بن بکیر و عبدالکریم بن عمرو خثعمی یاد کرد که روایت آن از ابوبصیر مرادی مورد تصریح قرار گرفته است.
[۲۴] ابن بابویه، محمد بن علی، مشیخه الفقیه، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.



ابوبصیر مرادی، همان‌طور که شعیب عقرقوفی اظهار داشته است،
[۲۶] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
وفات امام صادق (علیه‌السلام) را درک کرده است، ولی گزارش صریحی در مورد موضع‌گیری او در قبال فطحیه دیده نمی‌شود. روایت عقرقوفی حاکی است که ابوبصیر مرادی به امامت امام کاظم (علیه‌السلام) باور نداشته است،
[۲۷] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۲۸] طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲۵، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
و گفتار ابن غضائری، رجال‌شناس اثناعشری اشارت دارد که مذهب وی مستقیم نبوده است.
[۲۹] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.



در مورد رابطۀ او با امام کاظم (علیه‌السلام)، اگرچه طوسی در الفهرست و رجال او را در زمرۀ اصحاب آن حضرت آورده است، ولی این نکته در کلام برقی، کشی و نجاشی تأیید نشده و در اسانید روایات نیز روایت او از امام کاظم (علیه‌السلام) به اثبات نرسیده است.


اگر شواهد پراکندۀ یاد شده را در کنار روایات ستایش‌آمیز فطحیان دربارۀ ابوبصیر مرادی قرار دهیم، به نتیجه‌گیری دربارۀ گرایش مذهبی ابوبصیر مرادی کمک خواهد کرد.

۸.۱ - دلایل گرایش به فطحیه

از آن جمله باید به روایتی به نقل از علی بن اسباط فطحی اشاره کرد که در آن نام ابوبصیر مرادی در شمار چند تن از اصحاب امامان باقر و صادق (علیه‌السلام) یاد شده و در انتخاب شخصیت‌ها تأثیر دیدگاه فطحی احساس می‌شود.
[۳۲] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۹-۱۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در روایتی دیگر از طریق علی بن اسباط، ابوبصیر مرادی یکی از چهار تن دانسته شده که در حیات و ممات، زینت و آبروی اهل بیت بوده، از مصادیق قوّامون به قسط، سابقون و مقرّبون شمرده می‌شدند. در روایت دیگر نیز از طریق علی بن اسباط و علی بن حدید فطحی، ابوبصیر مرادی در عداد چهار تن اوتاد زمین و اعلام دین محسوب شده است.

۸.۲ - از دیدگاه منابع غیرفطحی

اما از دیدگاه منابع غیرفطحی در بادی امر باید به روایات پراکنده‌ای توجه کرد که کشی نقل کرده و این در حالی است که خود در تمییز ابوبصیر‌ها (دست کم براساس نسخۀ موجود از کتاب وی) به شدت دچار خلط بوده است. کشی علاوه بر روایات علی بن اسباط و علی بن حدید فطحی.
دو روایت دیگر نقل کرده که در آن‌ها ابوبصیر مرادی یکی از چهار تن «مخبتین» مژده‌ور به بهشت و نیز از احیاکنندگان حدیث اهل حدیث (علیه‌السلام) و امانتداران حلال و حرام خداوند دانسته شده است. با توجه به قراین مختلف، ازجمله وجود روایتی دیگر با همین مضمون
[۴۰] کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
که در آن نام ابوبصیر (بدون قید) آمده است، می‌توان گفتۀ کشی را درست دانست، با این احتمال که قید «لیث مرادی» و «لیث بن بختری مرادی» در روایت پیشین از افزوده‌های بعدی بوده باشد. کشی همچنین یادآور شده که بعضی در شمار ۶ تن «اصحاب اجماع» از یاران امام باقر و امام صادق (علیه‌السلام) به جای ابوبصیر اسدی، ابوبصیر مرادی را قرار داده‌اند.

۸.۳ - از دیدگاه ابن غضائری

از دیگر رجال‌شناسان امامیه ابن غضائری ضمن این‌که مذهب او را مورد طعن دانسته، یادآور شده است که اعتبار روایی او مورد طعن نیست
[۴۲] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، ، رجال، ج۱، ص۱۳۷ نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
و نجاشی در شرح احوال وی هم در گرایش مذهبی و هم در اعتبار رجالی او سکوت کرده است.
[۴۳] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.



تنها اثر یاد شده از ابوبصیر مرادی کتابی در مسائل فقهی است که بیش‌تر به روایت ابن فضال فطحی از ابوجمیله مفضل بن صالح از وی شهرت داشته است.
[۴۴] علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
این کتاب در سطح محدودی مورد استفادۀ محدثان چون برقی در المحاسن، کلینی در الکافی ابن بابویه در فقیه
[۵۰] ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۷۴، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق
، طوسی در تهذیب و همو در الاستبصار قرار گرفته و آنگونه که از موارد نقل بر می‌آید، مشتمل بر پاسخ‌های امام صادق (علیه‌السلام) به سؤالات ابوبصیر مرادی است.


براى اطلاع بیشتر درباره او به این منابع مراجعه کنید:
[۵۴] نجف، محمدطه، اتقان المقال، ص ۱۱۱.
[۵۵] سجاد، محمدحسین، احسن التراجم، ج ۲، ص ۳۹-۴۲.
[۵۷] حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال، ص ۵۳۹.
[۵۹] تبریزی، علی، بهجة الآمال، ج ۶، ص ۱۳۶.
[۶۰] صدر، حسن، تأسیس الشیعه، ص ۴۰۹.
[۶۱] قمی، عباس، تتمة المنتهی، ص ۱۷۲.
[۶۴] ساروی، محمدعلی، توضیح الاشتباه، ص ۲۵۶.
[۸۱] قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، ج ۵، ص ۸۷.
[۸۲] قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، ج ۵، ص ۸۲.
[۸۴] تجلیل تبریزی، ابوطالب، معجم الثقات، ص ۹۸.
[۹۰] قمی، عباس، هدیة الاحباب، ص ۵.
[۹۱] شیخ بهائی، محمد بن حسین، الوجیزة فی علم الدرایه، ص ۶۴.



(۱) ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق.
(۲) ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، همراه ج۴ فقیه.
(۳) ابن ندیم، الفهرست.
(۴) برقی، احمد بن محمد، الرجال، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۵) برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.
(۶) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۷) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۸) طوسی، محمد بن حسن، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۹) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
(۱۰) علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۱۱) فخار بن معد موسوی، ایمان ابی‌طالب، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
(۱۲) کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
(۱۳) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
(۱۴) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۵) مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.
(۱۶) مفید، محمد بن محمد، المقنعه، تهران، ۱۲۷۶ق.
(۱۷) نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.


۱. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۲۱۴.    
۲. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۳. ابن ندیم، محمد ابن اسحاق، الفهرست، ج۱، ص۲۷۱.    
۴. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۲۷۸، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.    
۵. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۴۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.    
۶. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۳، ص ۳۲۳.    
۷. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعة، ج ۴، ص ۹۷۳.    
۸. نجاشی، احمد بن عباس، رجال النجاشی، ص ۳۲۱، شماره ۸۷۶.
۹. برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۴۲ش.    
۱۰. برقی، احمد بن محمد، الرجال، ج۱، ص۱۸، تهران، ۱۳۴۲ش.    
۱۱. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۳۹۶.    
۱۲. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ج۱، ص۸۳، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.    
۱۳. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۳۴، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.    
۱۴. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۱۵. مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۲۷۶ق.
۱۶. موسوی، فخار بن معد، ایمان ابی‌طالب، ج۱، ص۸۴، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
۱۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۵۰۹، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.    
۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۵، ص ۱۱۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۱۹. ابن بابویه، محمد بن علی، مشیخه الفقیه، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
۲۰. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۳۷، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.    
۲۱. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۲۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۶۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.    
۲۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۷، ص۳۱۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.    
۲۴. ابن بابویه، محمد بن علی، مشیخه الفقیه، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
۲۵. نجاشی، احمد بن علی، رجال، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۲۶. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۲۷. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۲۸. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲۵، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
۲۹. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۳۰. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.    
۳۱. طوسی، محمد بن حسن، رجال، ج۱، ص۱۳۴.    
۳۲. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۹-۱۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۳۳. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ج۱، ص۶۱-۶۲، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین.    
۳۴. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۳۴۸.    
۳۵. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۲، ص۵۰۷.    
۳۶. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۲، ص۵۰۷.    
۳۷. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۲، ص۵۰۷.    
۳۸. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۳۹۸.    
۳۹. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۳۹۸.    
۴۰. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۴۱. کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۲، ص۵۰۷.    
۴۲. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، ، رجال، ج۱، ص۱۳۷ نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۴۳. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۴۴. علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۴۵. ابن ندیم، محمد ابن اسحاق، الفهرست، ج۱، ص۲۷۱.    
۴۶. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.    
۴۷. برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۲، ص۳۳۷، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.    
۴۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۷۵۴.    
۴۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱۳، ص۴۶.    
۵۰. ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۷۴، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق
۵۱. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۶۵، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۵۲. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۸۰، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۵۳. طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۵۴. نجف، محمدطه، اتقان المقال، ص ۱۱۱.
۵۵. سجاد، محمدحسین، احسن التراجم، ج ۲، ص ۳۹-۴۲.
۵۶. مفید، محمد بن محمد بن النعمان، الاختصاص، ص ۶۲.    
۵۷. حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال، ص ۵۳۹.
۵۸. علامه حلی، حسن بن یوسف، ایضاح الاشتباه، ص ۲۵۹.    
۵۹. تبریزی، علی، بهجة الآمال، ج ۶، ص ۱۳۶.
۶۰. صدر، حسن، تأسیس الشیعه، ص ۴۰۹.
۶۱. قمی، عباس، تتمة المنتهی، ص ۱۷۲.
۶۲. حسن بن زین‌الدین، التحریر الطاووسی، ص ۴۸۷.    
۶۳. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج ۲، ص ۶۴.    
۶۴. ساروی، محمدعلی، توضیح الاشتباه، ص ۲۵۶.
۶۵. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج ۲، ص ۳۴.    
۶۶. طریحی، فخر الدین، جامع المقال، ص ۸۶.    
۶۷. بحرالعلوم، محمدمهدی، رجال بحرالعلوم، ج ۴، ص ۱۲۱.    
۶۸. برقی، احمد بن محمد بن خالد، رجال البرقی، ص ۱۳.    
۶۹. برقی، احمد بن محمد بن خالد، رجال البرقی، ص ۱۸.    
۷۰. حلّی، حسن بن یوسف بن مطهّر، رجال العلامة الحلی، ص ۲۳۴.    
۷۱. حلی، حسن بن علی، حلی، حسن بن علی، رجال ابن داود، ص ۱۵۷.    
۷۲. حلی، حسن بن علی، حلی، حسن بن علی، رجال ابن داود، ص ۲۱۴.    
۷۳. رجال الطوسی شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۲۷۵.    
۷۴. رجال الطوسی شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص ۱۴۴.    
۷۵. کشی، محمد، رجال الکشی، ص۱۶۹.    
۷۶. نجاشی، احمد بن عباس، رجال النجاشی، ص ۲۲۵.    
۷۷. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۷، ص ۳۴.    
۷۸. قمی، عباس، سفینة البحار، ج ۱، ص ۸۵.    
۷۹. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص ۱۳۰.    
۸۰. قمی، شیخ عباس، الکنی والالقاب، ج۱، ص۲۰.    
۸۱. قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، ج ۵، ص ۸۷.
۸۲. قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، ج ۵، ص ۸۲.
۸۳. سروی مازندرانی، ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص ۹۴.    
۸۴. تجلیل تبریزی، ابوطالب، معجم الثقات، ص ۹۸.
۸۵. خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج ۱۵، ص ۱۴۴.    
۸۶. مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال، ج۵، ص ۲۶۹.    
۸۷. استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال، ج۳، ص ۱۹.    
۸۸. حسینی تفرشی، مصطفی، نقدالرجال، ص ۲۷۸.    
۸۹. مقدس کاظمی، محمدامین، هدایة المحدّثین، ص ۱۳۶.    
۹۰. قمی، عباس، هدیة الاحباب، ص ۵.
۹۱. شیخ بهائی، محمد بن حسین، الوجیزة فی علم الدرایه، ص ۶۴.
۹۲. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، ج ۲۰، ص ۳۰۵.    



دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبصیر»،ج۵، ص۱۹۷۳.    
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اصحاب اجماع (قسمت اول)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۲۳.    






جعبه ابزار