• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احمد بن ابی‌سعید جیون

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جیوَن‌، احمد بن‌ ابی‌سعید، فقیه‌ حنفی‌ و مفسر و صوفی‌ هندی‌ در قرن‌ یازدهم‌ و دوازدهم است‌




او را به‌ آن‌ سبب‌ که‌ گفته‌ می‌شود از اعقاب‌ صالح‌ نبی‌ و از نسل‌ خلیفهابوبکر بوده‌ است‌، صالحی‌ و صدّیقی‌ نیز خوانده‌اند
[۱] آزاد بلگرامی‌، ص‌ ۷۹.
[۲] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص۲۰، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
اما وی‌ در منابع‌ بیشتر به‌ ملاّ جیون‌ مشهور است‌. جیون‌ واژه‌ای‌ هندی‌ به‌ معنای‌ حیات‌ است‌.
[۳] صدیق‌ حسن‌خان‌، ابجدالعلوم، ج‌ ۳، ص‌ ۲۳۵، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه، (بی‌تا).




جیون‌ در شعبان‌ ۱۰۴۷ در اَمَیتهی‌، قصبه‌ای‌ نزدیک‌ لکهنو، به‌ دنیا آمد. در هفت‌ سالگی‌ حافظ‌ قرآن‌ شد و علوم‌ دینی‌ رایج‌ را نزد عالمان‌ مشهور فراگرفت‌. وی‌ دروس‌ ابتدایی‌ را از شیخ‌ محمدصادق‌ سِتَرکِهی‌ آموخت‌ و در شانزده‌ سالگی‌ نزد استادش‌،لطف‌اللّه‌ کورا جهان‌آبادی‌، از تحصیل‌ علوم‌ عقلی‌ و نقلی‌ دینی‌ فراغت‌ یافت‌. از بیست‌ ودو سالگی‌ تدریس‌ را در زادگاهش‌ آغاز کرد. در چهل‌ سالگی‌ ابتدا به‌ اجمیر و سپس‌ به‌ دهلی‌ رفت‌ و در اقامت‌ چندین‌ ساله‌اش‌ در آنجا، شاگردان‌ بسیاری‌ تربیت‌ کرد.
در ۱۱۰۲ برای‌ نخستین‌بار از هند خارج‌ شد و به‌ مکه‌ و مدینه‌ رفت‌ و پنج‌ سال‌ بعد به‌ هند بازگشت‌ و به‌ خدمت‌ اورنگ‌زیب‌ در آمد.
در ۱۱۱۲ برای‌ دومین‌بار به‌ حجاز سفر کرد و علاوه‌ بر انجام‌ مناسک‌ حج‌، در مدینه‌ به‌ تدریس‌ کتبی‌ چون‌ صحیحین‌ و منارالانوارِ ابوالبرکات‌ عبداللّه ‌بن‌ احمد نسفی‌ پرداخت‌.
در ۱۱۱۶، به‌ امیتهی‌ برگشت‌ و به‌ تصوف‌ گرایید. دو سال‌ بعد، با گروهی‌ از شاگردان‌ و مریدانش‌ به‌ دهلی‌ رفت‌ و مدتی‌ در آن‌جا ماند و سپس‌ به‌ همراه‌ بهادرشاه‌ اول‌، فرزند اورنگ‌زیب‌، به‌ لاهور رفت‌. با مرگ‌ بهادرشاه‌ به‌ دهلی‌ بازگشت‌ و تا پایان‌ عمر در آن‌جا ماند و بار دیگر خود را وقف‌ تدریس‌ کرد.
او در ۱۱۳۰ درگذشت‌ و پیکرش‌ را در مسجدجامع‌ دهلی‌ دفن‌ کردند و سپس‌ به‌ زادگاهش‌ انتقال‌ دادند.
[۴] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص۲۰، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌۵۰ ـ۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۶] رحمان‌ علی‌، تذکره علمای‌ هند، ج۱، ص‌ ۴۵، لکهنو ۱۹۱۴.
[۷] د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.




در بیش‌تر منابع‌ به‌ اینکه‌ جیون‌ حافظه‌ای‌ خارق‌العاده‌ داشته‌ اشاره‌ شده‌ و از جمله‌ شواهد این‌ امر حفظ‌ قرآن‌ در هفت‌ سالگی‌ و از بر کردن‌ قصیده‌ای‌ طولانی‌ با یک‌ بار شنیدن‌ دانسته‌ شده‌ است‌.
[۸] آزاد بلگرامی، ص‌ ۷۹.
[۹] صدیق‌ حسن‌خان‌، ابجدالعلوم، ج‌ ۳، ص‌ ۲۳۵، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه، (بی‌تا).




جیون‌ از صوفیان‌ روزگار خود بود. طریقت‌ چشتیه‌ را از استادش‌، شیخ‌ محمدصادق‌ سترکهی‌، آموخت‌. خرقه خلافت‌ قادریه‌ از شیخ‌ یاسین ‌بن‌ عبدالرزاق‌ قادری‌ به‌ او رسید و در طریقت‌ قادریه‌ اجازه ارشاد داشت‌
[۱۰] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص۲۰‌‌، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۱۱] د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
.جدّ وی‌، مخدوم‌ خاصه‌ خدا، از عارفان‌ مشهور امیتهی‌ بود
[۱۲] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
. جیون‌ با پادشاهان‌ هند، از جمله‌ اورنگ‌زیب‌ و فرزندش‌ بهادرشاه‌ اول‌، مناسبات‌ خوبی‌ داشت‌
[۱۳] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
. وی‌، با وجود سن‌ کم‌، از ابتدای‌ به‌ حکومت‌ رسیدن‌ اورنگ‌ زیب‌ مورد احترام‌ و تکریم‌ او بود و احتمالاً از همان‌ زمان‌ معلم‌ پادشاه‌ شد.
[۱۴] صمصام‌الدوله‌ شاهنوازخان‌، مآثرالامرا، ج‌ ۳، ص‌ ۷۹۴، کلکته‌ ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱.
[۱۵] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
رابطه خوب‌ جیون‌ و اورنگ‌زیب‌ تا زمانمرگ‌ پادشاه‌ ادامه‌ داشت‌،
[۱۶] د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
چنان‌ که‌ جیون‌ در حدود شصت‌ سالگی‌، شش‌ سال‌ در دکن‌ نزد وی‌ اقامت‌ کرد
[۱۷] آزاد بلگرامی، ص۷۹‌.
[۱۸] رحمان‌ علی‌، تذکره علمای‌ هند، ج۱، ص۴۵، لکهنو ۱۹۱۴.
در باره چگونگی‌ مناسبات‌ این‌ دو، حکایاتی‌ باقی‌مانده‌ است‌.
[۱۹] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌ ۵۱، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
جیون‌ به‌ فرخ‌سیر، یکی‌ دیگر از پادشاهان‌ هند، نیز تقرب‌ جست‌.
[۲۰] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج۶، ص۲۰،حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۱] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.




موقعیت‌ خاص‌ و جایگاه‌ علمی‌ و اخلاقی‌ جیون‌ در دربار پادشاهان‌ موجب‌ شد که‌ وی‌ علاوه‌ بر تعلیم‌ و تدریس‌، از نظر اجتماعی‌ نیز منشأ خدماتی‌، دست‌ کم‌ برای‌ اهالی‌ زادگاهش‌، باشد چنانکه‌ توانست‌ مدرسه‌ای‌ در امیتهی‌ بنا کند.
[۲۲] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۳] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۴] د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه‌.




جیون‌ آثاری‌ در فقه‌ و تفسیر و تصوف‌ تألیف‌ کرد. نخستین‌ کتاب‌ او التفسیرات‌ الاحمدیه فی‌ بیان‌ الا´یات‌ الشرعیه مع‌ تعریفات‌ المسائل‌ الفقهیه است‌ که‌ آن‌ را از ۱۰۶۴ تا ۱۰۶۹، در یک‌ مجلد تألیف‌ کرد و در ۱۰۷۵ آن‌ را بازبینی‌ و تصحیح‌ نمود.
[۲۵] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
این‌ کتاب‌ تفسیری‌ فقهی‌ بر اساس‌ مذهب‌ حنفی‌، به‌ ترتیب‌ سوره‌ها و آیات‌ قرآن‌، است‌ که‌ مؤلف‌ در آن‌ فقط‌ به‌ تفسیر آیات‌ احکام‌ ــ که‌ به‌ نظر او حدود ۱۵۰ آیه‌ است‌ ــ پرداخته‌ و در ذیل‌ هر آیه‌ اختلافات‌ مذاهب‌ فقهی‌، از جمله‌ شیعه‌ و سنّی‌، را مطرح‌ کرده‌ است‌.
[۲۶] محمدعلی‌ایازی‌، المفسرون‌: حیاتهم‌ و منهج ه م‌، ج۱، ص‌ ۲۵۳ـ۲۵۶، تهران‌ ۱۴۱۴.
تفسیر جیون‌ چندین‌بار منتشر شده‌ است‌، از جمله‌ در کلکته‌ (۱۲۶۳)، هند (۱۳۰۰) و بمبئی‌ (۱۳۲۷، با حواشی‌ و تعلیقات‌ مولوی‌ رحیم‌بخش)‌.
[۲۷] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۱۶۴، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
[۲۸] د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.


۶.۱ - اثر دیگر


دومین‌ اثر جیون‌، نورالانوار فی‌ شرح‌المنار نام‌ دارد که‌ شرحی‌ است‌ بر کتاب‌ منارالانوار نسفی‌، مفسر و اصولی‌ و فقیه‌ حنفی‌ قرن‌ هفتم‌ و هشتم‌، در موضوع‌ اصول‌ فقه‌. وی‌ این‌ کتاب‌ را در ۱۱۰۵ در مدینه‌، به‌ درخواست‌ شاگردانش‌، طی‌ دو ماه‌ نوشت‌.
[۲۹] احمد بن‌ ابی‌سعید جیون‌، شرح‌ نورالانوار علی‌ المنار، ج۲، ص‌ ۳۱۶ـ ۳۱۷، در عبداللّه‌بن‌ احمد نسفی‌، کشف‌ الاسرار شرح‌ المصنف‌ علی‌المنار، ج‌ ۲، بولاق‌ ۱۳۱۶.
[۳۰] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج۶، ص۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
گفته‌ شده‌ او در تألیف‌ این‌ کتاب‌، که‌ شرحی‌ مزجی‌ است‌، از هیچ‌ منبعی‌ استفاده‌ نکرده‌ است‌
[۳۱] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
. شرح‌ جیون‌ بر منارالانوار، در میان‌ شروح‌ متعددِ آن‌، مورد قبول‌ و تحسین‌ علما بوده‌
[۳۲] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۳۳] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
، اگر چه‌ از آن‌ انتقاد هم‌ شده‌ است‌.
[۳۴] صدیق‌ حسن‌خان‌، ابجدالعلوم، ج‌ ۳، ص‌ ۲۳۵، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه، (بی‌تا).
محمد عبدالحلیم‌ لکهنوی‌ و محمد بن‌مبارکشاه‌ بخاری‌ دو حاشیه‌، به‌ ترتیب‌ به‌ نامهای‌ قمرالاقمار و دائرالوصول‌، بر نورالانوار نوشته‌اند
[۳۵] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۵۹۸، ۱۶۳۲، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
[۳۶] د. ا. د. ترک، ذیل‌ مادّه‌.
. وحید الدین بن‌ مسیح‌الزمان‌ (یا مولوی‌ وحیدالزمان‌) احادیث‌ آن‌ را استخراج‌ و کتابی‌ به‌ نام‌ اشراق‌الابصار فی‌ تخریج‌ احادیث‌ نورالانوار (بمبئی‌ ۱۲۸۸) نوشته‌ است‌
[۳۷] د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.‌
[۳۸] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۵۹۸، ۱۶۳۲، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
نورالانوار به‌ صورتهای‌ گوناگون‌ همراه‌ با منارالانوار و قمرالاقمار و شروح‌ دیگر المنار، از جمله‌ کشف ‌الاسرار (شرح‌ خودِ نسفی‌)، چندین‌بار از ۱۸۱۸ (کلکته‌) تا ۱۹۸۶ (بیروت‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
[۳۹] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌۲، ستون‌ ۱۱۶۴ـ ۱۱۶۵، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
[۴۰] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌۲، ستون‌ ۱۸۵۳، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
[۴۱] ، یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌۲، ستون‌ ۱۹۶۳، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
[۴۲] د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
[۴۳] بروکلمان‌، ذیل‌، ج ۲، ص‌ ۲۵۱.
[۴۴] احمد بن‌ ابی‌سعید جیون‌، شرح‌ نورالانوار علی‌ المنار، ج۱، ص‌ ۲۸۳، در عبداللّه‌بن‌ احمد نسفی‌، کشف‌ الاسرار شرح‌ المصنف‌ علی‌المنار، ج‌ ۲، بولاق‌ ۱۳۱۶.
[۴۵] احمد بن‌ ابی‌سعید جیون‌، شرح‌ نورالانوار علی‌ المنار، ج۱، ص‌ ۲۳۷، در عبداللّه‌بن‌ احمد نسفی‌، کشف‌ الاسرار شرح‌ المصنف‌ علی‌المنار، ج‌ ۲، بولاق‌ ۱۳۱۶.




آثار دیگر جیون‌ عبارت‌اند از:
۱) الشمس‌البازغه، در شرح‌ الحکمه البالغه نوشته ملامحمود بن‌ محمد جونپوری‌ (متوفی‌ ۱۰۶۲) در طبیعیات‌ و عقلیات‌. این‌ کتاب‌ دوبار در لکهنو (۱۲۸۰، ۱۳۰۸) با حواشی‌ مختلف‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
[۴۶] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۷۰۴، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
[۴۷] د. ا. د. ترک، ذیل ماده.
[۴۸] بروکلمان‌، ذیل‌، ج ۲، ص‌ ۶۲۱.

۲) السوانح‌، به‌ سبک‌ لوائح‌ جامی‌، که‌ در ۱۱۱۲ آن‌ را نوشت‌.
۳) مناقب‌الاولیاء، به‌ فارسی‌، در شرح‌حال‌ اولیا و مشایخ‌ تصوف‌. پسرش‌، عبدالقادر، بعدها تتمه‌ای‌ بر آن‌ نوشت‌.
۴) آداب‌ احمدی‌، در تصوف‌ و سیر و سلوک‌ عرفانی‌.
[۴۹] ، عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج۶، ص۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵۰] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۳_۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.

۵) السؤالات‌ الاحمدیه فی‌ ردالملاحده، خطبات‌ جمعه‌ و عیدین، و رساله‌ در علم‌ تجوید نیز به‌ وی‌ منسوب‌ است‌.
[۵۱] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵۲] اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین،ج‌ ۱، ستون‌ ۱۷۰، در حاجی ‌خلیفه‌، ج‌ ۵.




جیون‌، به‌ گفته خودش‌، اشعاری‌ به‌ استقبال‌ از مثنوی‌ معنوی‌ شامل‌ ۰۰۰، ۲۵ بیت‌، دیوانی‌ به‌ استقبال‌ از دیوان‌ حافظ‌ در ۰۰۰، ۲۵ بیت‌ و نیز قصایدی‌ به‌ زبان‌ عربی‌ سروده‌ است‌.
[۵۳] عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱ـ۲۲، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵۴] سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌ ۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.




(۱) میرغلامعلی ‌بن‌ نوح‌ آزادبلگرامی‌، سبحه المرجان‌ فی‌ آثار هندوستان‌، بمبئی‌ ۱۳۰۳/ ۱۸۸۶.
(۲) سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۳) محمدعلی‌ایازی‌، المفسرون‌: حیاتهم‌ و منهج ه م‌، تهران‌ ۱۴۱۴.
(۴) اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین، ج‌ ۱، در حاجی ‌خلیفه‌، ج‌ ۵.
(۵) احمد بن‌ ابی‌سعید جیون‌، شرح‌ نورالانوار علی‌ المنار، در عبداللّه‌بن‌ احمد نسفی‌، کشف‌ الاسرار شرح‌ المصنف‌ علی‌المنار، ج‌ ۲، بولاق‌ ۱۳۱۶.
(۶) عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۷) رحمان‌ علی‌، تذکره علمای‌ هند، لکهنو ۱۹۱۴.
(۸) یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
(۹) صدیق‌ حسن‌خان‌، ابجدالعلوم، ج‌ ۳، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه، (بی‌تا).
(۱۰) صمصام‌الدوله‌ شاهنوازخان‌، مآثرالامرا، کلکته‌ ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱.
(۱۱) Zubaid Ahmad, The contribution of Indo-Pakistan to Arabic literature: from ancient times to ۱۸۵۷ , Lahore ۱۹۶۸;.
(۱۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷- ۱۹۴۲;.
(۱۳) EI ۱, sv "Djiwan" (by M Hidayet Hosain) ;.
(۱۴) EI ۲ , s v "Djiwan" (by A S Bazmee Ansari) ;.
(۱۵) TDVIA , sv "Civen" (by Orhan Ceker).


 
۱. آزاد بلگرامی‌، ص‌ ۷۹.
۲. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص۲۰، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۳. صدیق‌ حسن‌خان‌، ابجدالعلوم، ج‌ ۳، ص‌ ۲۳۵، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه، (بی‌تا).
۴. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص۲۰، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌۵۰ ـ۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۶. رحمان‌ علی‌، تذکره علمای‌ هند، ج۱، ص‌ ۴۵، لکهنو ۱۹۱۴.
۷. د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
۸. آزاد بلگرامی، ص‌ ۷۹.
۹. صدیق‌ حسن‌خان‌، ابجدالعلوم، ج‌ ۳، ص‌ ۲۳۵، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه، (بی‌تا).
۱۰. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص۲۰‌‌، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۱. د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
۱۲. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۳. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۴. صمصام‌الدوله‌ شاهنوازخان‌، مآثرالامرا، ج‌ ۳، ص‌ ۷۹۴، کلکته‌ ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱.
۱۵. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۶. د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
۱۷. آزاد بلگرامی، ص۷۹‌.
۱۸. رحمان‌ علی‌، تذکره علمای‌ هند، ج۱، ص۴۵، لکهنو ۱۹۱۴.
۱۹. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌ ۵۱، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۰. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج۶، ص۲۰،حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۱. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۲. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۳. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۴. د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه‌.
۲۵. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۶. محمدعلی‌ایازی‌، المفسرون‌: حیاتهم‌ و منهج ه م‌، ج۱، ص‌ ۲۵۳ـ۲۵۶، تهران‌ ۱۴۱۴.
۲۷. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۱۶۴، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۲۸. د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
۲۹. احمد بن‌ ابی‌سعید جیون‌، شرح‌ نورالانوار علی‌ المنار، ج۲، ص‌ ۳۱۶ـ ۳۱۷، در عبداللّه‌بن‌ احمد نسفی‌، کشف‌ الاسرار شرح‌ المصنف‌ علی‌المنار، ج‌ ۲، بولاق‌ ۱۳۱۶.
۳۰. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج۶، ص۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۳۱. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۳۲. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۳۳. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۳۴. صدیق‌ حسن‌خان‌، ابجدالعلوم، ج‌ ۳، ص‌ ۲۳۵، بیروت‌: دارالکتب‌ العلمیه، (بی‌تا).
۳۵. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۵۹۸، ۱۶۳۲، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۳۶. د. ا. د. ترک، ذیل‌ مادّه‌.
۳۷. د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.‌
۳۸. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۵۹۸، ۱۶۳۲، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۳۹. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌۲، ستون‌ ۱۱۶۴ـ ۱۱۶۵، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۴۰. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌۲، ستون‌ ۱۸۵۳، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۴۱. ، یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌۲، ستون‌ ۱۹۶۳، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۴۲. د. ا. د. ترک‌، ذیل‌ مادّه.
۴۳. بروکلمان‌، ذیل‌، ج ۲، ص‌ ۲۵۱.
۴۴. احمد بن‌ ابی‌سعید جیون‌، شرح‌ نورالانوار علی‌ المنار، ج۱، ص‌ ۲۸۳، در عبداللّه‌بن‌ احمد نسفی‌، کشف‌ الاسرار شرح‌ المصنف‌ علی‌المنار، ج‌ ۲، بولاق‌ ۱۳۱۶.
۴۵. احمد بن‌ ابی‌سعید جیون‌، شرح‌ نورالانوار علی‌ المنار، ج۱، ص‌ ۲۳۷، در عبداللّه‌بن‌ احمد نسفی‌، کشف‌ الاسرار شرح‌ المصنف‌ علی‌المنار، ج‌ ۲، بولاق‌ ۱۳۱۶.
۴۶. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیه و المعرّبه، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۷۰۴، قاهره‌ ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۴۷. د. ا. د. ترک، ذیل ماده.
۴۸. بروکلمان‌، ذیل‌، ج ۲، ص‌ ۶۲۱.
۴۹. ، عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج۶، ص۲۱، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵۰. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۳_۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵۱. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ص۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵۲. اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین،ج‌ ۱، ستون‌ ۱۷۰، در حاجی ‌خلیفه‌، ج‌ ۵.
۵۳. عبدالحی‌ حسنی‌، نزهه الخواطر و بهجه المسامع‌ و النواظر، ج‌ ۶، ص‌ ۲۱ـ۲۲، ج‌ ۶، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵۴. سفیر اخترراهی‌، تذکره مصنفین‌ درس‌ نظامی‌، ج۱، ص‌ ۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن ابی‌سعید جیون»، شماره۵۳۲۹.    






جعبه ابزار