استخدام (منطق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استخدام یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای ذکر لفظ
عام و اراده بعض افراد عام از ضمیرِ رجوع‌کننده به آن است.
مغالطه یا لفظی است و یا معنوی.
مغالطه لفظی دارای شش قسم است که
مغالطه ممارات از اقسام آن است. منشا مغالطه ممارات دو امر است: استخدام و
توریه (هر چند این دو فی نفسه از
محسّنات بدیعیه محسوب می‌شود).
استخدام، آن است که از مرجع ضمیر، یک
معنا و از خود ضمیر، معنای دیگری اراده شود؛ به بیان دیگر، استخدام در جایی است که در کلام، عامی ذکر شود و سپس مرجع برای ضمیری قرار گیرد که به دنبال آن به صورت متصل یا منفصل آورده شود که طبق قراین خاص، این ضمیر به بعضی از افراد عام برگردد، نه به همه افراد عام؛ برای مثال در
آیه شریفه «و المطلقات یتربصن بانفسهن ثلاثة قروء… و بعولتهنّ احقّ بردّهنّ فی ذلک…؛
و زنان
طلاق داده شده، باید مدت سه پاکی انتظارکشند، … و شوهرانشان اگر سر آشتی دارند، به باز آوردن آنان در این (مدت) سزاوارترند…». از یک سو، لفظ «المطلّقات» عام است و شامل «رِجعیّات» و «باینات» می‌شود و از سوی دیگر،
اجماع بر این قائم شده است که ضمیر «هُنّ» در «بعولتهن»، تنها به مطلقات رِجعیّه برمی‌گردد، نه به همه مطلقات (اعم از:
رجعیه و
باین)؛ بدین‌سان، از مرجع ضمیر، یک معنا و از خود ضمیر، معنای دیگری اراده شده است.
توریه یا
ایهام عبارت است از: لفظی که دارای دو معنا باشد و یکی از آن دو معنا نزدیک به
ذهن و معنای دیگر دور از ذهن باشد و متکلم از لفظ، معنای دور را اراده می‌کند، ولی مخاطب گمان ببرد که همین معنای نزدیک، مراد است؛ مانند این سخن
عقیل: «اَمَرَنی معاویة ان اَسُبَّّ علیّاً اَلا فالعنوه». اینجا ضمیر در «فالعنوه» دو احتمال دارد: یا به
معاویه برگردد یا به
حضرت علی (علیه‌السّلام). منشا این ابهام، اشتراک عود ضمیر است و عقیل بدین وسیله وانمود کرد که دستور معاویه را اجابت کرده و حال آنکه قصدش در واقع،
لعن و
نفرین معاویه بوده است.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «استخدام»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۰/۳۰.
