• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اسرافیل در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اسرافیل ، فرشته‌ای مقرّب ، ابلاغ‌کننده فرمان الهی به دیگر فرشتگان ، دمنده صور و از حاملان عرش الهی در قیامت است.

فهرست مندرجات

۱ - تلفظ
۲ - ریشه
۳ - نامهای دیگر
       ۳.۱ - نام فرشتگان
       ۳.۲ - نظریه اشتقاق
       ۳.۳ - اظهار نظر غیر‌دقیق
۴ - تفاوت سرافیم با واژه اسرافیل
       ۴.۱ - ابلاغ پیام الهی
       ۴.۲ - ولیّ لوح محفوظ
              ۴.۲.۱ - دیدگاه علامه مجلسی
۵ - علم اسرافیل
۶ - نظر مفسران
۷ - جایگاه اسرافیل در نظام هستی
       ۷.۱ - شبهه
       ۷.۲ - دیدگاه فیلسوفان مشّاء
       ۷.۳ - نزدیک‌ترین فرشته به خداوند
              ۷.۳.۱ - ایفای نقش
       ۷.۴ - گرامی‌ترین آفریده‌ها
              ۷.۴.۱ - نکته
۸ - ویژگی اسرافیل
       ۸.۱ - روایت ابن‌عباس
۹ - مسئولیت و مأموریت اسرافیل
       ۹.۱ - مهم‌ترین مسئولیت اسرافیل
              ۹.۱.۱ - تعداد دمیدن در صور
       ۹.۲ - حامل عرش الهی
              ۹.۲.۱ - حامل عرش از دیدگاه امام خمینی
              ۹.۲.۲ - اهمیت مسئولیت
       ۹.۳ - اولین سجده کننده
              ۹.۳.۱ - روایت امام صادق
       ۹.۴ - بشارت فرزند
۱۰ - تفسیر آیه معراج
۱۱ - حضور ویژه اسرافیل در قیامت
       ۱۱.۱ - آواز اسرافیل
       ۱۱.۲ - مأموریت‌های دیگر
۱۲ - فرجام اسرافیل
       ۱۲.۱ - قبض روح
       ۱۲.۲ - نفخه ‌نخست
       ۱۲.۳ - نکته مهم
۱۳ - فهرست منابع
۱۴ - پانویس
۱۵ - منبع


واژه إسرافیل را به صورتهای دیگری نیز از قبیل «اسرافین»، «سرافین» و «سرافیل» ذکر کرده‌اند.
[۱] لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۴۵.



برخی واژه إسرافیل را رباعی و گروهی با اصلی دانستن همزه، آن را خماسی می‌دانند.
[۴] لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۴۵، «سرفل».
[۵] ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
بیشتر لغت‌دانان اسرافیل را واژه‌ای غیر عربی دانسته‌اند؛
[۷] المعرب، ج‌۱، ص‌۹۷.
[۸] ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
برخی آن را برگرفته از سریانی و مرکب از اسرا ( بنده ) و ایل ( خدا ) می‌دانند.
[۹] لغت‌نامه، ج‌۲، ص‌۱۹۲۵، «اسرافیل».



نامهای دیگر اسرافیل (عبدالله، عبیداللّه، عبدالرّحمن) نیز با این معنا انطباق دارند. در روایاتی به نقل از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، امام سجاد (علیه‌السلام)، صحابه و تابعان گفته شده است: هر اسم مرکبی که بخش دوم آن واژه ایل باشد (مانند جبرئیل ، میکائیل و عزرائیل ) به نحوی بندگی خدا را می‌رساند.
[۱۴] ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.


۳.۱ - نام فرشتگان

برخی دیگر، احتمال داده‌اند مأخذ این واژه، لغت عبریِ «سرافیم» باشد
[۱۵] الملائکه، ص۴۵.
[۱۶] المعرب، ص۹۷-۹۸.
[۱۷] دائرة‌المعارف الاسلامیه، ج‌۲، ص‌۱۱۳.
که بر اساس تورات ، نام جمعی از فرشتگان است که بر بالای کرسی خداوند ایستاده و دارای ۶ بال هستند که با دو بال روی خود را و با دو بال دیگر پاهای خود را پوشانیده‌اند و با دو بال دیگر پرواز می‌کنند و هنگام آواز جمله «قدّوس قدّوس، پروردگارِ لشکرهاست، تمامی زمین از جلال او مملوّ است» را بر زبان می‌آورند.
[۱۸] کتاب مقدس، اشعیاء نبی، ۶:۲‌۷.


۳.۲ - نظریه اشتقاق

گاهی نظریه اشتقاق اسرافیل از سرافیم با حدس و احتمال چنین توجیه می‌شود که شاید اعراب پیشین، از جمله نصارا، الف و لام را به «سراف» افزوده باشند؛ همچنین امکان دارد که «میم» به «لام» تبدیل شده تا بر قیاس جبرئیل و میکائیل، این واژه، سرافیل (اسرافیل) شود.
[۱۹] المعرب، ص‌۹۸.


۳.۳ - اظهار نظر غیر‌دقیق

برخی، از همسانی لفظی این دو واژه، پا را فراتر نهاده، برای نشان دادن ارتباط هرچه بیش‌تر بین آن دو به تشابه پاره‌ای از اوصاف همانند داشتن ۶ بال، حضور در نزد کرسی خداوند و قدّوس قدّوس گویی فرشتگان سرافیم در کتاب تورات، با دارا بودن ۴ بال و حامل عرش الهی بودن و تسبیح‌گویی فرشته اسرافیل در روایات اسلامی استناد جسته‌اند
[۲۰] دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج‌۸، ص‌۲۸۹.
[۲۱] عجائب المخلوقات، ص‌۲۶۰.
و در اظهار نظری غیر‌ دقیق، این‌گونه مطالب را به صراحت، ساخته کعب‌الاحبار و از اسرائیلیات دانسته‌اند.
[۲۲] الملائکة، ص‌۴۵.
اگرچه بیش‌تر روایات از منابع اهل‌سنت بوده و در سند پاره‌ای از آن‌ها کعب‌الاحبار وجود دارد؛ اما فراوانی روایات به حدی است که شبهه‌ای، در اصل وجود فرشته‌ای به نام اسرافیل در فرهنگ اسلامی باقی‌نمی‌گذارد و این گونه اوصاف که نظیر آن در‌ آیات قرآن نیز آمده است، براساس دیدگاههای گوناگون کلامی و فلسفی قابل تبیین است.
[۲۴] ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۳‌.



اندکی توجّه روشن می‌سازد که لغت سرافیم در زبان عبری به رغم برخی شباهتهای لفظی و وصفی، تفاوتهای آشکاری با واژه اسرافیل در فرهنگ اسلامی دارد:
۱. سرافیم جمع و در تورات به معنای گروهی از فرشتگان مقرّب است و اسرافیل مفرد ، و در فرهنگ اسلامی نام فرشتهای مقرّب.

۴.۱ - ابلاغ پیام الهی

۲. در فرهنگ اسلامی مسئولیت اسرافیل، ابلاغ پیام الهی به دیگر فرشتگان
[۲۶] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۲.
و دمیدن در صور معرفی شده است؛ ولی در تورات، نه تنها فرشتگان تسبیح‌گوی سرافیم چنین مسئولیتهایی ندارند، بلکه از هیچ فرشته‌ای حتی با لفظی دیگر برای چنین مسئولیتی، نامی به میان نیامده است.

۴.۲ - ولیّ لوح محفوظ

بر اساس روایات، همچنین اسرافیل ولیّ لوح محفوظ
[۲۷] عالم الملائکه، ص‌۶۳.
[۲۸] البدایة والنهایه، ج‌۱، ص‌۵۹.
و واسطه امین بین خداوند و سه فرشته برگزیده دیگر معرفی شده است و بر این نکته تصریح شده که وحی خدا بر جبرئیل توسط او ابلاغ می‌گردد. براساس این روایات فرمانها و وحی الهی در لوح محفوظ ظاهر می‌شود و اسرافیل آن را به دیگر فرشتگان ابلاغ می‌کند.

۴.۲.۱ - دیدگاه علامه مجلسی

علامه مجلسی در ذیل روایات پیشگفته، از برخی نقل می‌کند که وی براساس روایتی، همه فرشتگان لوح را تحت امر و پیرو اسرافیل دانسته‌ است.
[۳۵] التفسیر الکبیر، ج‌۲، ص‌۱۶۲.



در روایتی دیگر علم جبرئیل از میکائیل، و علم میکائیل برگرفته از اسرافیل، و دانش اسرافیل از لوح محفوظ معرفی شده است و در سلسله سند روایات قدسی نیز پیامبر سخن خداوند را از جبرئیل و او از میکائیل و میکائیل از اسرافیل و او از لوح و لوح از قلم و در نهایت آن را از خداوند نقل می‌کند؛ همچنین در روایات از نگاشته شدن قرآن و نامی از اسمای الهی و ۴ حرف از حروف گشایش امور بر پیشانی اسرافیل
[۴۴] الخصال، ج‌۲، ص‌۵۱۰.
[۴۵] اعلام القرآن، ص‌۸۹.
گزارشهایی ارائه شده و در دعا ،
[۴۶] بحارالانوار، ج‌۸۷، ص‌۲۱۳.
تعقیقات
[۴۹] بحارالانوار، ج‌۵۶، ص‌۹۳.
و حرزهای بسیاری از او نام برده شده است. بدین سان و با عنایت به نبودن واژه اسرافیل در زبان عبری و سامی،
[۵۵] المعرب، ص‌۹۷.
صرف حدس و گمان یا وجود پاره‌ای تشابهات نمی‌تواند اشتقاق این واژه را از لغت عبری سرافیم توجیه کند.


واژه اسرافیل در قرآن کریم نیامده است؛ امّا مفسران در ذیل آیات بسیاری، از این فرشته سخن گفته‌اند:
۱. نفخ صور و دمیدن در ناقور .
[۶۱] روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۳.

۲.دعوت و ندا. طبق نظر مفسران مقصود از دعوت و ندا دمیدن اسرافیل در صور است.
[۶۵] مجمع البیان‌، ج‌۸‌، ص‌۴۷‌.
[۶۶] مجمع البیان‌، ج‌۹‌، ص‌۲۲۶‌.
[۶۷] التفسیر‌الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۸۸.
[۶۸] تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۵.

۳. برانگیخته شدن در قیامت.
[۶۹] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۳‌.
[۷۰] روض‌الجنان، ج‌۷، ص‌۳۸۰.

۴. معراج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله).
[۷۳] تفسیر‌قمی، ج‌۲، ص‌۳۱.
[۷۴] روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۱۵۲.

۵. فرشتگان: الف. ‌جبرئیل و میکائیل و تمثل به جبرئیل.
[۷۶] کشف‌الاسرار، ج‌۹، ص‌۳۰۷.
[۷۹] البرهان، ج‌۵، ص‌۱۹۹‌-۲۰۰.
ب. مدبّرات امر.
[۸۳] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۲.
ج. حاملان عرش. د. ‌عبادت و تسبیح فرشتگان.
[۸۷] قصص عن الملائکه، ص‌۱۴.
ه‌. ‌فرشتگان بشارت دهنده به ابراهیم (علیه‌السلام).
[۹۰] جامع‌البیان، مج‌۷، ج‌۱۲، ص‌۸۹.
و. فرشتگانی که به هنگام مرگ مؤمن بر بالین وی حاضر می‌شوند. ز. حضور فرشتگان در قیامت.
[۹۴] روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۱۵۲.
ح. اوصاف و افعال فرشتگان.
[۹۶] تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۲۰۴‌-۲۰۵.
[۹۷] الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۱۲۳.
ط. برتری فرشتگان برگزیده بر بنی‌آدم،
[۱۰۰] روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۱.
افزون بر این، در ذیل برخی از آیات نیز به مناسبت خاصی از اسرافیل سخن به میان آمده است؛ مانند پیوستن ذرّیه مؤمنان به ایشان در قیامت، شادکامی بهشتیان
[۱۰۴] کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۴۴۰.
و فرستادن فرشته پیامبر برای فرشتگان بر فرض زندگی آن‌ها در زمین.


در ذیل آیه «ولَقَد کَرَّمنا بَنی ءادَمَ... و فَضَّلنهُم عَلی کَثیر مِمَّن خَلَقنا تَفضیلا» که بنی‌آدم بر بسیاری از مخلوقات الهی برتر معرفی شده است، برخی به برتری انسان جز بر فرشتگان برگزیده (جبرئیل، اسرافیل، میکائیل و عزرائیل) و جماعتی از کروبیان اشاره کرده‌اند.

۷.۱ - شبهه

ولی ابوالفتوح با ژرف‌اندیشی نیکویی، صحت آن را موقوف بر استثنای پیامبران از بنی‌آدم دانسته است.
[۱۰۹] روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۱.


۷.۲ - دیدگاه فیلسوفان مشّاء

آیه شریفه: «وما مِنّا اِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعلوم»، هریک از فرشتگان را دارای جایگاهی مشخص معرفی کرده است. با توجه به دیدگاه فیلسوفان مشّاء نیز که بر اساس قاعده «الواحد» به سلسله طولی مراتب هستی قائل‌اند و رابطه وجودی عقول و فرشتگان را نسبت به یکدیگر تکوینی و علّی دانسته‌اند
[۱۱۱] الشفاء، ص‌۴۳۵.
[۱۱۲] نهایة‌الحکمه، ص‌۳۸۱‌-۳۸۲.
می‌توان جایگاه اسرافیل در نظام هستی را بازشناسی کرد. در ذیل آیاتی که از جبرئیل و میکائیل سخن به میان آمده است، همچون: «مَن کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ ومَلئِکَتِهِ و رُسُلِهِ و جِبریلَ و میکلَ...» مفسران پس از ذکر نام اسرافیل به ذکر روایاتی پرداخته‌اند که مفاد برخی از آن‌ها بیان شأن نزول
[۱۱۴] تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه‌السلام)، ص‌۴۵۱.
و برخی برتری جایگاه وی بر جبرئیل و دیگر فرشتگان برگزیده است.

۷.۳ - نزدیک‌ترین فرشته به خداوند

در ذیل آیات تمثل جبرئیل: «دَنا‌فَتَدَلّی... ولَقَد رَءاهُ نَزلَةً اُخری»، «ولَقَد رَءاهُ بِالاُفُقِ المُبین»، مفسران
[۱۱۹] کشف‌الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۹۸.
روایاتی را ذکر کرده‌اند که در آن‌ها اسرافیل دارای عظمتی بیش‌تر از جبرئیل وصف شده است.
[۱۲۰] البرهان، ج‌۵، ص‌۱۹۹‌-۲۰۰.
[۱۲۱] تفسیر قرطبی، ج‌۹، ص‌۱۵۷.
در بسیاری از روایات نیز برای اسرافیل جایگاهی والاتر از سایر فرشتگان برگزیده تصویر شده و با تعابیری مانند نزدیک‌ترین فرشته به خداوند،
[۱۲۲] الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۶۹.
نزدیک‌ترین مخلوقها به خداوند، دربان پروردگار و اولین فرشته‌ای که پس از حجابهاست
[۱۲۹] ریاض السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
و سیّد ملائکه از او یاد شده است.

۷.۳.۱ - ایفای نقش

این گونه روایات با نظر به نقش هریک از فرشتگان برگزیده قابل تبیین است، زیرا بدون احیا که بر عهده اسرافیل است زمینه‌ای برای ایفای نقش تعلیم و روزی دادن و اماته که به ترتیب بر عهده جبرئیل و میکائیل و عزرائیل است
[۱۳۱] روض‌الجنان، ج‌۲۰، ص‌۱۳۳.
[۱۳۲] عجائب المخلوقات، ص‌۲۶۰‌-۲۶۱.
نمی‌ماند.

۷.۴ - گرامی‌ترین آفریده‌ها

براساس ظاهرِ گونه‌هایی از روایات، اسرافیل با جبرئیل و میکائیل همسان و این سه از گرامی‌ترین آفریده‌ها نزد خداوند، آفریده شده از گوهری واحد، از رؤسای فرشتگان،
[۱۳۸] اعلام القرآن، ص‌۸۹‌.
و هر سه از کروبیان فرشتگان مقرب هستند.
[۱۳۹] المفصل، ج‌۲، ص‌۲۶۹.


۷.۴.۱ - نکته

شایان ذکر است که فضیلتهای مشترک یاد شده در پاره‌ای ازاین‌روایات و به دنبال آن فرشتگان برخوردار از آن‌ها می‌توانند دارای مراتب باشند، بنابراین، بین این روایات و روایاتی که مفاد آن‌ها برتری اسرافیل بر سایر فرشتگان برگزیده است تنافی نیست.
در برخی روایات نام اسرافیل پس از جبرئیل و میکائیل ذکر شده
[۱۴۱] الخصال، ج‌۲، ص‌۴۵۷.
یا مقام و جایگاه آن دو برتر دانسته شده است.
[۱۴۲] ریاض السالکین، ج‌۱، ص‌۸۶.



در تبیین آیاتی که از عبادت فرشتگان: «ومَن عِندَهُ لایَستَکبِرونَ عَن عِبادَتِهِ» و تسبیح آنان:«یُسَبِّحونَ لَهُ بِالَّیلِ والنَّهَارِ» سخن می‌گوید از اسرافیل نام برده شده است.
[۱۴۵] قصص عن الملائکه، ص‌۱۴.
فرشتگان دارای بالهای دوگانه، سه‌ ‌گانه و چهارگانه‌اند: «اُولی اَجنِحَة مَثنی وثُلثَ و رُبعَ» در برخی از روایات اسرافیل دارای ۴ بال معرفی شده است. برابر روایات اسرافیل فرشته‌ای بسیار بزرگ، با شکوه و دارای قدرت فراوان است.

۸.۱ - روایت ابن‌عباس

ابن‌عباس در روایتی مبسوط می‌گوید: اسرافیل دارای قدرت ۷ زمین، کوهها، بادها، درندگان و سراپای وجود او برخوردار از شعور، قدرت بیان و زبان است که خداوند را به هزار هزار لغت تسبیح می‌گوید... و اسرافیل در هر شبانه روز سه بار به جهنّم نگریسته، می‌گرید... میکائیل ۵۰۰ سال پس از اسرافیل و جبرئیل ۵۰۰‌سال پس از میکائیل آفریده شده است.
[۱۴۹] البرهان، ج‌۵، ص‌۲۰۰‌-۲۰۱.
ذوالقرنین او را همانند مردی جوان، سفید چهره، زیبا صورت و دارای لباسی سپید معرفی کرده است. او در هنگام نزول بر حضرت ابراهیم و حضرت لوط با هیبتی نیکو و لباس وعمامه‌ای سفید نمایان شده است. چشمانش همانند دو کوکب درّی (ستاره درخشان) دانسته شده است. این‌گونه اوصاف برگرفته از نحوه تمثل اسرافیل در برابر وصف‌کنندگان یا حاکی از عظمت و مرتبه وجودی اوست که به‌صورت تشبیه معقول به محسوس بیان شده است.


بخشی از آیات، مربوط به مسئولیتهای فرشتگان در نظام آفرینش است:«جاعِلِ المَلئِکَةِ رُسُلاً» که مصداق آن، ۴ فرشته برگزیده معرفی شده‌اند
[۱۵۵] تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۲۰۴.
و در ذیل آیه «فَالمُدَبِّرتِ اَمرا» برابر روایات، جبرئیل موکَّل وحی الهی، بادها و لشکرها، میکائیل موکَّل باران و نباتِ زمین، اسرافیل مأمور رساندن فرمان الهی به ایشان و عزرائیل مأمور گرفتن جانها معرفی شده‌است.
[۱۵۷] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۲‌.
[۱۵۸] روض‌الجنان، ج‌۲۰، ص‌۱۳۳.


۹.۱ - مهم‌ترین مسئولیت اسرافیل

در آیات بعد تنها به نفخ در صور اشاره شده‌است:
[۱۶۰] روض‌الجنان، ج‌۲۰، ص‌۱۳۴.
«ونُفِخَ فِی الصّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّموتِ ومَن فِی الاَرضِ...» دمیدن در صور مهم‌ترین مسئولیت اسرافیل است.

۹.۱.۱ - تعداد دميدن در صور

بیشتر مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل‌سنت براساس روایات تفسیری
[۱۶۲] جامع‌البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۴۱.
[۱۶۳] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۳.
دمیدن در صور را دو بار دانسته‌اند که در پی نفخه نخست، همگان می‌میرند و در پی نفخه دوم برای حضور در قیامت زنده می‌شوند؛
[۱۶۵] مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۴۹۶.
[۱۶۶] تفسیر‌قرطبی، ج‌۱۳، ص‌۱۵۹.
امّا برخی به استناد تعابیر قرآنی «فَزَع، صَعق و احیاء» و برابر پاره‌ای از روایات آن را سه بار و برخی ۴ بار (فزع، صعق، احیاء و جمع) دانسته‌اند.
[۱۶۷] مجمع‌البیان، ج۶‌، ص۷۶۶.


۹.۲ - حامل عرش الهی

اسرافیل یکی از ۸ حامل عرش الهی در قیامت دانسته شده است:
[۱۷۲] عالم الملائکه، ص‌۶۱‌.
«ویَحمِلُ عَرشَ رَبِّکَ فَوقَهُم یَومَئِذ ثَمنِیَه» براساس بسیاری از روایات، وی از حاملان عرش الهی است.
[۱۷۴] ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۴‌-۸۵‌.
در روایتی پس از اشاره به عبادت به دور از خستگی فرشتگان حامل عرش، نام اسرافیل و مسئولیت وی در نفخ صور ذکر شده است.
[۱۷۷] صحیفه سجادیه، دعای ۳.


۹.۲.۱ - حامل عرش از دیدگاه امام خمینی

در فرهنگ دینی از حاملان عرش سخن به میان آمده‌ است. قرآن کریم حاملان عرش را هشت نفر می‌داند البته مراد از حمل عرش در قرآن و روایات حمل ظاهری نیست، بلکه حمل معنوی و دارا بودن علم است. امام‌ خمینی نیز برای عرش حاملانی برشمرده است، با این تفاوت که برای هر یک از معانی عرش حاملان خاصی قائل می‌شود. ایشان معتقد است منظور از حاملان عرش این است که تدبیر عرش و قبض و بسط امور عالم ملک بر عهده آنهاست و آنان بر عالم ملک مالکیت قهریه الهی دارند. به باور امام‌ خمینی اگر مراد از عرش حضرت واحدیت باشد، امهات اسما که اول و آخر و ظاهر و باطن‌اند، حاملان این عرش می‌باشند، اگر عرش به معنای فیض مقدس در نظر گرفته شود، رحمن و رحیم و رب و مالک حامل این عرش‌اند و اگر مراد از عرش ماسوی الله باشد حاملان آن اسرافیل، جبرئیل، میکائیل و عزراییل می‌باشند، به اعتقاد امام خمینی اگر عرش بر علم اطلاق شود، مراد از علم، علم فعلی حق‌تعالی و مقام ولایت کبری است و حاملان آن نوح (علیه‌السلام)، ابراهیم (علیه‌السلام)، موسی (علیه‌السلام)، عیسی (علیه‌السلام) و چهار نفر از کمّل این امت، رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام) هستند. ایشان درباره‌ مشاهده‌ حاملان عرش می‌گوید حاملان عرش بر اساس برخی از روایات چهار ملک مقرب، مجرد هستند و رؤیت آنها ممکن نمی‌باشد و تنها کسانی مانند حضرت ابراهیم و پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که دارای نفس مجردند، می‌توانند حاملان عرش را ببینند. ایشان استوای بر عرش را به ‌معنای ظهور سلطنت الهی به‌واسطه فیض منبسط می‌داند که نخستین تعین و مخلوق حق‌تعالی است.
[۱۸۱] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۲۶۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


۹.۲.۲ - اهميت مسئولیت

شارحان، این سخن را ذکر خاص پس از عام و دلیل آن را فضیلت، و اهمیت این مسئولیت وی دانسته‌اند.
[۱۸۲] ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.


۹.۳ - اولين سجده كننده

برابر روایات در مورد آیه «واِذ قُلنا لِلمَلئِکَةِ اسجُدوا لاِدَمَ فَسَجَدُوا» اسرافیل اولین کسی بود که برای خدا و بر حضرت آدم سجده کرد.
[۱۸۵] البدایة والنهایه، ج‌۱، ص‌۵۹.
[۱۸۶] التعریف و الاعلام، ص‌۵۷.


۹.۳.۱ - روايت امام صادق

بر اساس روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) در ذیل آیه «یاَیَّتُهَا النَّفسُ المُطمَئِنَّه اِرجِعی اِلی رَبِّکِ» در هنگام مرگ مؤمن، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و فرشتگان برگزیده، از جمله اسرافیل حضور یافته و بر اساس درخواست امیرمؤمنان (علیه‌السلام) همگی به فرشته مرگ توصیه می‌کنند که با او به مدارا رفتار شود.

۹.۴ - بشارت فرزند

مورد دیگر درباره مژده‌دادن به حضرت‌ابراهیم است:«ولَقَد جاءَت رُسُلُنا اِبرهیمَ بِالبُشری» بر اساس روایات، فرشتگانی که برای بشارت فرزند ، نزد ابراهیم فرستاده شده‌اند سه،
[۱۹۰] جامع‌البیان، مج‌۷، ج‌۱۲، ص‌۸۹‌.
[۱۹۱] روض‌الجنان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
[۱۹۵] مجمع‌البیان، ج‌۵، ص‌۲۷۲.

۴، ۹ یا ۱۱
[۱۹۷] روض‌الجنان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
تن بوده‌اند که در همه موارد اسرافیل یکی از آنان گزارش شده است. این فرشتگان به دلیل آیات بعد مأمور عذاب قوم لوط نیز بوده‌اند.


در تفسیر آیه معراج پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله): «سُبحنَ الَّذی اَسری بِعَبدِهِ» از همراهی اسرافیل و دو فرشته برگزیده دیگر، جبرئیل و میکائیل، با پیامبر سخن گفته شده است؛ همچنین در ذیل آیه «قُل لَو کانَ فِی الاَرضِ مَلئِکَةٌ یَمشونَ مُطمَئِنّینَ» بر اساس روایتی، اسرافیل بر پیامبر‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل و از سوی خداوند او را بین پیامبریِ همراه با سلطنت و شوکت ظاهری و پیامبریِ همراه با عبودیت، مخیّر ساخت و پیامبر به اشارت جبرئیل بندگی را برگزید. در این روایت جبرئیل بر رفعت درجه اسرافیل تأکید کرده است.
[۲۰۳] البدایة و‌النهایه، ج‌۱، ص‌۵۸‌.
[۲۰۴] الایمان بالملائکه، ص‌۹۰‌-۹۱.



برخی از مفسران در ذیل آیه «یَومَ یَقومُ الرّوحُ والمَلئِکَةُ» که حضور فرشتگان را در قیامت گزارش می‌کند از حضور ویژه اسرافیل سخن گفته‌اند.
[۲۰۶] روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۱۵۲.


۱۱.۱ - آواز اسرافیل

براساس روایتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در ذیل آیه «والَّذینَ ءامَنوا واتَّبَعَتهُم ذُرّیَّتُهُم بِایمن اَلحَقنا بِهِم ذُرّیَّتَهُم» اسرافیل با سه حلّه از نور برای پوشش به نزد حضرت فاطمه (علیها‌السلام) آمده، او را برای حضور در محشر فرا می‌خواند. در ذیل آیه «فَاَمَّا الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلُوا الصّلِحتِ فَهُم فی رَوضَة یُحبَرون» یکی از عوامل شادکامی بهشتیان، خواندن اسرافیل با آوازی بسیار خوش معرفی شده است. زیبایی و جذابیت آواز اسرافیل از همه الحان، برتر است
[۲۱۰] روض‌الجنان، ج‌۱۵، ص‌۲۴۷.
و به هنگام آواز اسرافیل، درختان و حوریان و پرندگان بهشتی نیز با وی همنوا شده او را همراهی می‌کنند
[۲۱۱] تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۰.
و به نقل کشف‌الاسرار وی برای بهشتیان، قرآن می‌خواند.
[۲۱۲] کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۴۴۰.
شاید بتوان گفت زیبایی و جذابیت آواز اسرافیل و همنوا شدن درختان و حوریان و پرندگان بهشتی با وی از آن روست که آواز او، آواز احیا و زندگی‌آفرین است.

۱۱.۲ - مأموریت‌های دیگر

افزون بر موارد پیش‌گفته، برابر روایات، اسرافیل دارای مأموریت‌های دیگری است؛ مانند:مؤذن اهل آسمان، احیای اصحاب کهف، احیای جرجیس پس از سوزانده شدن جسد وی به دست پادشاه زمان .


مفسران برابر روایات، اسرافیل و سه فرشته برگزیده دیگر (جبرئیل میکائیل و عزرائیل) را مصداق مستثنا در آیه «ونُفِخَ فِی الصّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّموتِ ومَن فِی الاَرضِ اِلاّ مَن شاءَ اللّهُ» به هنگام نفخ صور و از مرگ بر کنار دانسته‌اند؛
[۲۱۸] تفسیر قرطبی، ج‌۱۳، ص‌۱۶۰.
[۲۱۹] روض‌الجنان، ج‌۱۵، ص‌۸۱‌.
اما در نهایت اسرافیل نیز همچون فرشتگان برگزیده دیگر طعم مرگ را خواهد چشید.

۱۲.۱ - قبض روح

طبق برخی روایات، پس از دمیدن نخست و مرگ همگان، خداوند یا عزرائیل، ابتدا جان جبرئیل، سپس میکائیل و در پایان اسرافیل و
[۲۲۰] البرهان، ج۴، ص۷۳۰‌-۷۳۱.
[۲۲۱] روض‌الجنان، ج‌۱۵، ص‌۸۱‌.
برابر روایتی ابتدا جان اسرافیل، سپس دو فرشته دیگر را می‌گیرد و خود عزرائیل نیز قبض روح می‌شود.
[۲۲۲] کشف‌الاسرار، ج‌۸‌، ص‌۴۳۶.
[۲۲۳] تفسیر قرطبی، ج‌۱۵، ص‌۱۸۲.


۱۲.۲ - نفخه ‌نخست

برابر روایت دیگر به نقل از امام علی ‌بن ‌الحسین (علیهما‌السلام) همه اهل آسمان بر اثر نفخه ‌نخست می‌میرند و اسرافیل آخرین کسی است که قبض روح می‌شود.
[۲۲۴] البرهان، ج‌۴، ص‌۷۲۹.
نکته اخیر در روایت و نیز برخی منابع ذکر شده است.
[۲۲۵] تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۲۵۵.


۱۲.۳ - نكته مهم

به نظر برخی مرگ مجردات مانند ملائکه به معنای محو نسبتِ وجود آن‌ها به ماهیاتشان است.
[۲۲۶] اسفار، ج‌۹، ص‌۲۷۸.
در روایتی، اسرافیل به‌ عنوان اولین کسی که زنده می‌شود
[۲۲۷] البرهان، ج‌۴، ص‌۷۳۱.
[۲۲۹] البدایةوالنهایه، ج‌۱، ص‌۵۹‌.
معرفی‌شده و در روز قیامت نیز پس از لوح و قلم اولین فرشته‌ای است که در مورد ابلاغ فرمان خدا از او پرسش می‌شود. با توجه به مسئولیت مهم اسرافیل در احیا شاید سرّ اینکه او آخرین فردی است که قبض روح می‌شود و اولین کسی است که زنده می‌شود، این باشد که وی مجرای افاضه حیات از ناحیه خداوند به سایر موجودات است.


الاختصاص؛ اعلام القرآن؛ الایمان بالملائکه؛ بحارالانوار؛ البدایة و النهایه؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ تاج‌العروس من جواهر القاموس؛ التعریف و الاعلام؛ تفسیر روح البیان؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر فرات الکوفی؛ تفسیر‌القمی؛ التفسیر الکبیر؛ التفسیرالمنسوب الی الامام‌العسکری (علیه‌السلام)؛ التوحید؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ دائرة المعارف الاسلامیه؛ دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ ریاض السالکین؛ الشفاء (الهیات)؛ صحیفه سجادیه؛ عالم الملائکة من خلال‌القرآن و الاحادیث الشریفه؛ عجائب المخلوقات و الحیوانات و غرائب الموجودات؛ قصص عن الملائکه؛ کتاب مقدس؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان‌العرب؛ لغت‌نامه؛ مجمع‌البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مسند احمد‌بن‌حنبل؛ المعرب من الکلام الاعجمی؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ الملائکه حقیقتهم وجودهم صفاتهم؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نهایة‌الحکمه؛ وسائل‌الشیعه.


۱. لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۴۵.
۲. مجمع‌البحرین، ج‌۲، ص‌۳۶۶، «سرفل».    
۳. تاج‌العروس، ج‌۲۳، ص‌۴۳۱، «سرف».    
۴. لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۴۵، «سرفل».
۵. ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
۶. تاج‌العروس، ج‌۲۳، ص‌۴۳۱، «سرف».    
۷. المعرب، ج‌۱، ص‌۹۷.
۸. ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
۹. لغت‌نامه، ج‌۲، ص‌۱۹۲۵، «اسرافیل».
۱۰. بحارالانوار، ج‌۱۵، ص‌۳۵۲.    
۱۱. بحارالانوار، ج‌۵۶، ص‌۲۵۰.    
۱۲. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۲۵.    
۱۳. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۲۵.    
۱۴. ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
۱۵. الملائکه، ص۴۵.
۱۶. المعرب، ص۹۷-۹۸.
۱۷. دائرة‌المعارف الاسلامیه، ج‌۲، ص‌۱۱۳.
۱۸. کتاب مقدس، اشعیاء نبی، ۶:۲‌۷.
۱۹. المعرب، ص‌۹۸.
۲۰. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج‌۸، ص‌۲۸۹.
۲۱. عجائب المخلوقات، ص‌۲۶۰.
۲۲. الملائکة، ص‌۴۵.
۲۳. فاطر/سوره۳۵، آیه۱.    
۲۴. ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۳‌.
۲۵. التوحید، ص‌۲۶۴.    
۲۶. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۲.
۲۷. عالم الملائکه، ص‌۶۳.
۲۸. البدایة والنهایه، ج‌۱، ص‌۵۹.
۲۹. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۳۰.    
۳۰. بحارالانوار، ج‌۵۶، ص‌۲۶۰.    
۳۱. بحارالانوار، ج‌۵۴، ص‌۳۶۶.    
۳۲. بحارالانوار، ج‌۵۴، ص۳۶۸.    
۳۳. التوحید، ص‌۲۶۴.    
۳۴. بحارالانوار، ج‌۵۴، ص‌۳۱۹.    
۳۵. التفسیر الکبیر، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
۳۶. الاختصاص، ص‌۴۵.    
۳۷. الاختصاص، ص‌۴۵.    
۳۸. بحارالانوار، ج‌۳۹، ص‌۲۴۶.    
۳۹. وسائل‌الشیعه، ج‌۸‌، ص‌۴۲.    
۴۰. وسائل‌الشیعه، ج‌۸‌، ص۸۶.    
۴۱. وسائل‌الشیعه، ج‌۲۷، ص‌۱۸۷.    
۴۲. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۱۲۳.    
۴۳. بحارالانوار، ج‌۵۶، ص‌۲۵۳.    
۴۴. الخصال، ج‌۲، ص‌۵۱۰.
۴۵. اعلام القرآن، ص‌۸۹.
۴۶. بحارالانوار، ج‌۸۷، ص‌۲۱۳.
۴۷. بحارالانوار، ج‌۸۶، ص‌۳۱۶.    
۴۸. بحارالانوار، ج‌۹۰، ص‌۲۶۱‌-۲۶۲.    
۴۹. بحارالانوار، ج‌۵۶، ص‌۹۳.
۵۰. بحارالانوار، ج‌۵۶، ص۲۵۳.    
۵۱. بحارالانوار، ج‌۸۳، ص‌۷۵.    
۵۲. بحارالانوار، ج‌۸۳، ص۸۸.    
۵۳. بحارالانوار، ج‌۸۳، ص‌۳۱۱.    
۵۴. بحارالانوار، ج‌۸۷، ص‌۱۹۱.    
۵۵. المعرب، ص‌۹۷.
۵۶. نمل/سوره۲۷، آیه۸۷.    
۵۷. زمر/سوره۳۹، آیه۶۸.    
۵۸. انعام/سوره۶، آیه۷۳.    
۵۹. کهف/سوره۱۸، آیه۹۹.    
۶۰. مدثّر/سوره۷۴، آیه۸.    
۶۱. روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۳۶۳.
۶۲. روم/سوره۳۰، آیه۲۵.    
۶۳. روم/سوره۳۰، آیه۲۷.    
۶۴. ق/سوره۵۰، آیه۴۱‌-۴۲.    
۶۵. مجمع البیان‌، ج‌۸‌، ص‌۴۷‌.
۶۶. مجمع البیان‌، ج‌۹‌، ص‌۲۲۶‌.
۶۷. التفسیر‌الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۱۸۸.
۶۸. تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۵.
۶۹. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۳‌.
۷۰. روض‌الجنان، ج‌۷، ص‌۳۸۰.
۷۱. نازعات/سوره۷۹، آیه۶‌۷.    
۷۲. انعام/سوره۶، آیه۹۴.    
۷۳. تفسیر‌قمی، ج‌۲، ص‌۳۱.
۷۴. روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۱۵۲.
۷۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۷۶. کشف‌الاسرار، ج‌۹، ص‌۳۰۷.
۷۷. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۲۵.    
۷۸. الدرالمنثور، ج‌۱، ص۲۳۰.    
۷۹. البرهان، ج‌۵، ص‌۱۹۹‌-۲۰۰.
۸۰. بقره/سوره۲، آیه۹۸.    
۸۱. نجم/سوره۵۳، آیه۸۱۳.    
۸۲. تکویر/سوره۸۱، آیه۲۳.    
۸۳. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۲.
۸۴. نازعات/سوره۷۹، آیه۵.    
۸۵. الدرالمنثور، ج‌۸‌، ص‌۲۷۰.    
۸۶. حاقّه/سوره۶۹، آیه۱۷.    
۸۷. قصص عن الملائکه، ص‌۱۴.
۸۸. انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۹.    
۸۹. فصّلت/سوره۴۱، آیه۳۸.    
۹۰. جامع‌البیان، مج‌۷، ج‌۱۲، ص‌۸۹.
۹۱. هود/سوره۱۱، آیه۶۹.    
۹۲. تفسیر فرات الکوفی، ص‌۵۵۳.    
۹۳. فجر/سوره۸۹، آیه۳۰.    
۹۴. روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۱۵۲.
۹۵. نبأ/سوره۷۸، آیه۳۸.    
۹۶. تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۲۰۴‌-۲۰۵.
۹۷. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۱۲۳.
۹۸. فاطر/سوره۳۵، آیه۱.    
۹۹. بقره/سوره۲، آیه۳۴.    
۱۰۰. روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۱.
۱۰۱. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۰.    
۱۰۲. تفسیر فرات الکوفی، ص‌۴۴۵.    
۱۰۳. طور/سوره۵۲، آیه۲۱.    
۱۰۴. کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۴۴۰.
۱۰۵. روم/سوره۳۰، آیه۱۵.    
۱۰۶. تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۲۷.    
۱۰۷. اسراء/سوره۱۷، آیه۹۵.    
۱۰۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۰.    
۱۰۹. روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۱.
۱۱۰. صافّات/سوره۳۷، آیه۱۶۴.    
۱۱۱. الشفاء، ص‌۴۳۵.
۱۱۲. نهایة‌الحکمه، ص‌۳۸۱‌-۳۸۲.
۱۱۳. بقره/سوره۲، آیه۹۸.    
۱۱۴. تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه‌السلام)، ص‌۴۵۱.
۱۱۵. الدر المنثور، ج‌۱، ص‌۲۲۵.    
۱۱۶. الدر المنثور، ج‌۱، ص۲۲۹‌-۲۳۰.    
۱۱۷. نجم/سوره۵۳، آیه۸‌۱۳.    
۱۱۸. تکویر/سوره۸۱، آیه۲۳.    
۱۱۹. کشف‌الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۹۸.
۱۲۰. البرهان، ج‌۵، ص‌۱۹۹‌-۲۰۰.
۱۲۱. تفسیر قرطبی، ج‌۹، ص‌۱۵۷.
۱۲۲. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۶۹.
۱۲۳. بحارالانوار، ج‌۵۵، ص‌۴۴.    
۱۲۴. تفسیرقمی، ج۲، ص۲۸.    
۱۲۵. بحارالانوار، ج۱۸، ص۳۲۷.    
۱۲۶. تفسیرقمی، ج۲، ص۲۷.    
۱۲۷. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۳۰.    
۱۲۸. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۲۹.    
۱۲۹. ریاض السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
۱۳۰. بحارالانوار، ج‌۴۰، ص‌۴۷.    
۱۳۱. روض‌الجنان، ج‌۲۰، ص‌۱۳۳.
۱۳۲. عجائب المخلوقات، ص‌۲۶۰‌-۲۶۱.
۱۳۳. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۳۰.    
۱۳۴. بحارالانوار، ج‌۵۶، ص‌۱۷۵.    
۱۳۵. بحارالانوار، ج۹، ص۳۳۹.    
۱۳۶. بحارالانوار، ج‌۱۰، ص‌۸۶‌.    
۱۳۷. الاختصاص، ص‌۴۶.    
۱۳۸. اعلام القرآن، ص‌۸۹‌.
۱۳۹. المفصل، ج‌۲، ص‌۲۶۹.
۱۴۰. الخصال، ج‌۱، ص‌۲۲۵.    
۱۴۱. الخصال، ج‌۲، ص‌۴۵۷.
۱۴۲. ریاض السالکین، ج‌۱، ص‌۸۶.
۱۴۳. انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۹.    
۱۴۴. فصّلت/سوره۴۱، آیه۳۸.    
۱۴۵. قصص عن الملائکه، ص‌۱۴.
۱۴۶. فاطر/سوره۳۵، آیه۱.    
۱۴۷. الدر‌المنثور، ج‌۷‌، ص‌۲۵۳‌.    
۱۴۸. بحارالانوار، ج‌۵۶‌، ص‌۲۶۲.    
۱۴۹. البرهان، ج‌۵، ص‌۲۰۰‌-۲۰۱.
۱۵۰. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۳۴۷.    
۱۵۱. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۱۵۳.    
۱۵۲. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص۱۵۵.    
۱۵۳. الدرالمنثور، ج‌۷، ص‌۲۵۳.    
۱۵۴. فاطر/سوره۳۵، آیه۱.    
۱۵۵. تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۲۰۴.
۱۵۶. نازعات/سوره۷۹، آیه۵.    
۱۵۷. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۲‌.
۱۵۸. روض‌الجنان، ج‌۲۰، ص‌۱۳۳.
۱۵۹. المیزان، ج‌۲۰، ص‌۱۸۰.    
۱۶۰. روض‌الجنان، ج‌۲۰، ص‌۱۳۴.
۱۶۱. زمر/سوره۳۹، آیه۶۸.    
۱۶۲. جامع‌البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۴۱.
۱۶۳. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۵۳.
۱۶۴. التبیان، ج‌۴، ص‌۱۷۴.    
۱۶۵. مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۴۹۶.
۱۶۶. تفسیر‌قرطبی، ج‌۱۳، ص‌۱۵۹.
۱۶۷. مجمع‌البیان، ج۶‌، ص۷۶۶.
۱۶۸. المیزان، ج۱۷، ص۲۹۳.    
۱۶۹. روح‌البیان، ج‌۸‌، ص‌۱۳۸‌-۱۳۹.    
۱۷۰. الدرالمنثور، ج‌۷، ص‌۲۵۸.    
۱۷۱. الدرالمنثور، ج‌۷، ص۲۷۵.    
۱۷۲. عالم الملائکه، ص‌۶۱‌.
۱۷۳. حاقّه/سوره۶۹، آیه۱۷.    
۱۷۴. ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۴‌-۸۵‌.
۱۷۵. الدرالمنثور، ج‌۷، ص‌۲۷۶.    
۱۷۶. الدرالمنثور، ج‌۸‌، ص‌۲۷۰.    
۱۷۷. صحیفه سجادیه، دعای ۳.
۱۷۸. خمینی، روح‌الله آداب الصلاة، ص۲۷۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۷۹. خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۰-۵۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۸۰. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۲۷۳-۲۷۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۸۱. خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۲۶۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۸۲. ریاض‌السالکین، ج‌۱، ص‌۸۵‌.
۱۸۳. بقره/سوره۲، آیه۳۴.    
۱۸۴. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۱۲۳.    
۱۸۵. البدایة والنهایه، ج‌۱، ص‌۵۹.
۱۸۶. التعریف و الاعلام، ص‌۵۷.
۱۸۷. فجر/سوره۸۹، آیه۲۷‌۲۸.    
۱۸۸. تفسیر فرات الکوفی، ص‌۵۵۳.    
۱۸۹. هود/سوره۱۱، آیه۶۹.    
۱۹۰. جامع‌البیان، مج‌۷، ج‌۱۲، ص‌۸۹‌.
۱۹۱. روض‌الجنان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
۱۹۲. بحارالانوار، ج‌۱۲، ص‌۸۸‌.    
۱۹۳. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۱۵۳.    
۱۹۴. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص۱۵۵.    
۱۹۵. مجمع‌البیان، ج‌۵، ص‌۲۷۲.
۱۹۶. بحارالانوار، ج‌۱۲، ص۸۸‌.    
۱۹۷. روض‌الجنان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
۱۹۸. بحارالانوار، ج‌۱۲، ص‌۸۸‌.    
۱۹۹. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۲۰۰. تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۳.    
۲۰۱. اسراء/سوره۱۷، آیه۹۵.    
۲۰۲. تفسیر قمی، ج‌۲، ص۲۸‌.    
۲۰۳. البدایة و‌النهایه، ج‌۱، ص‌۵۸‌.
۲۰۴. الایمان بالملائکه، ص‌۹۰‌-۹۱.
۲۰۵. نبأ/سوره۷۸، آیه۳۸.    
۲۰۶. روض‌الجنان، ج‌۱۲، ص‌۱۵۲.
۲۰۷. طور/سوره۵۲، آیه۲۱.    
۲۰۸. تفسیر فرات الکوفی، ص‌۴۴۵.    
۲۰۹. روم/سوره۳۰، آیه۱۵.    
۲۱۰. روض‌الجنان، ج‌۱۵، ص‌۲۴۷.
۲۱۱. تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۰.
۲۱۲. کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۴۴۰.
۲۱۳. الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۲۲۹‌-۲۳۰.    
۲۱۴. بحارالانوار، ج‌۱۴، ص‌۴۱۷.    
۲۱۵. بحارالانوار، ج‌۱۴، ص‌۴۴۷.    
۲۱۶. زمر/سوره۳۹، آیه۶۸.    
۲۱۷. نمل/سوره۲۷، آیه۸۷.    
۲۱۸. تفسیر قرطبی، ج‌۱۳، ص‌۱۶۰.
۲۱۹. روض‌الجنان، ج‌۱۵، ص‌۸۱‌.
۲۲۰. البرهان، ج۴، ص۷۳۰‌-۷۳۱.
۲۲۱. روض‌الجنان، ج‌۱۵، ص‌۸۱‌.
۲۲۲. کشف‌الاسرار، ج‌۸‌، ص‌۴۳۶.
۲۲۳. تفسیر قرطبی، ج‌۱۵، ص‌۱۸۲.
۲۲۴. البرهان، ج‌۴، ص‌۷۲۹.
۲۲۵. تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۲۵۵.
۲۲۶. اسفار، ج‌۹، ص‌۲۷۸.
۲۲۷. البرهان، ج‌۴، ص‌۷۳۱.
۲۲۸. روح‌البیان، ج‌۸‌، ص‌۱۳۸‌-۱۳۹.    
۲۲۹. البدایةوالنهایه، ج‌۱، ص‌۵۹‌.
۲۳۰. بحارالانوار، ج‌۷، ص‌۲۸۱.    



دائرة‌المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «اسرافیل».    
دانشنامه امام خمینی    ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    ، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار