• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اقسام مکلفان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در اینکه خداوند نیز جزء مکلفان هست یا نه اختلاف می‌باشد زیرا در آیات، خداوند برخی از وظایف را برای خود مقرر فرموده است.


در آیات متعدد از برخی وظایف که خداوند آن را بر خود مقرر کرده، یاد شده است، مانند رحمت بر بندگان و آمرزش آنان در صورت توبه و جبران گذشته،
[۱] انعام/سوره۶، آیه۵۴.    
روزی دادن همه جنبندگان: «و ما مِن دابَّة فِی الاَرضِ اِلاّ عَلَی اللّهِ رِزقُها»
[۲] هود/سوره۱۱، آیه۶.    
و یاری کردن انسان‌های مؤمن
[۳] روم/سوره۳۰، آیه۴۷.    
ولی به نظر بسیاری از مفسران این موارد را نمی‌توان از مصادیق تکلیف مصطلح دانست، بلکه این‌ها تفضل الهی نسبت به بندگان است.
[۴] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۶، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
[۵] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲۲، ص۶۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۶] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۳۵۴، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۷] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۳۵۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
ولی شماری از مفسران و محققان از این امور به وظایفی که خداوند بر خود واجب کرده یا تکالیف خداوند تعبیر کرده اند.
[۸] کلام اسلامی (مجله تخصصی)، قم، ج۱، ص۱۲۹، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق (علیه‌السلام).
در روایات
[۹] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۳۵۶، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.
[۱۰] الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۷، ص۹۰، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
[۱۱] النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۶۴، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.    
و ادعیه
[۱۲] المفید (م ۴۱۳ ق)، المزار، ج۱، ص۵۳۸، به کوشش ابطحی، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
[۱۳] السید علی بن طاوس (م ۶۶۴ ق)، الدروع الواقیه، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش مؤسسة آل البیت (علیه‌السلام) لاحیاءالتراث، قم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۴ ق.
[۱۴] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۹۴، ص۱۵۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
نیز از واجب بودن برخی امور بر خداوند یاد شده است.بر اساس دیدگاه نخست، اصناف مکلفان یا موجوداتی که احتمال تکلیف در مورد آن‌ها داده شده بر پایه قرآن و منابع اسلامی را بیان می‌کنیم.

انسان اصلی ‌ترین مخاطب تکالیف الهی است. در آیه ۷۲ احزاب
[۱۵] احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
از عرضه شدن امانت الهی بر آسمان و زمین و کوه‌ها سخن به میان آمده و گفته شده که آنان از پذیرش امانت امتناع کردند؛ ولى انسان آن را پذيرفت: «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَى السَّمـوتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَينَ اَن يَحمِلنَها واَشفَقنَ مِنها وحَمَلَهَا الاِنسـن».مراد از اين «امانت»، به نظر برخى از مفسران، تکاليف الهى است.
[۱۶] شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.    
[۱۷] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۵۳۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
[۱۸] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵، ص۳۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
در برخی احادیث نیز مراد از آن، امامت و ولایت دانسته شده
[۱۹] القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.    
[۲۰] العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص۳۰۹-۳۹۴، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
[۲۱] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
که اعتقاد به آن از بارزترین مصادیق تکلیف انسان است.
[۲۲] محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۷، ص۵۲-۵۳.    
در آیات متعدد دیگر نیز از برخی تکالیف اعتقادی و عملی انسان‌ها یاد شده است؛ مانند اعتقاد به خدا، پیامبران الهی ، کتب آسمانی ، فرشتگان و روز جزا،
[۲۳] نساء/سوره۴، آیه۱۳۶.    
پرستش خداوند،
[۲۴] بقره/سوره۲، آیه۲۱.    
اقامه نماز ،
[۲۵] بقره/سوره۲، آیه۴۳.    
[۲۶] بقره/سوره۲، آیه۸۳.    
[۲۷] بقره/سوره۲، آیه۱۱۰.    
پرداخت زکات
[۲۸] نساء/سوره۴، آیه۷۷.    
و خمس
[۲۹] انفال/سوره۸، آیه۴۱.    
و روزه گرفتن.
[۳۰] بقره/سوره۲، آیه۱۸۳.    
[۳۱] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
درباره این‌که از میان این تکالیف، اولین تکلیف انسان کدام است، آرای علما گونه گون است
[۳۲] مارتین کلارموت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ج۱، ص۸۰، ترجمه: احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش.
[۳۳] دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۸، ص۴۵، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
برخی، تکالیف شرعی (عملی) را متأخر از معرفت خداوند و توحید شمرده و عده‌ای آن‌ها را همعرض دانسته‌اند.
[۳۴] دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۸، ص۴۵، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش.


جنیان موجوداتی با شعور و اراده
[۳۵] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲۰، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
[۳۶] الدمیری (م ۸۰۸ق)، حیاة الحیوان الکبری، ج۱، ص۲۸۸-۲۸۹، به کوشش عبداللطیف سامر، بیروت، دار احیاءالتراث العربی ۱۴۲۰ ق.
و در انتخاب راه نیکی و بدی مختارند، ازین رو همانند انسان‌ها مکلف به شمار می‌روند.
[۳۷] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲۰، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
[۳۸] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۸۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
مستند این دیدگاه، آیات پرشمار قرآنی است؛ مانند آیه ۵۶ ذاریات
[۳۹] ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.    
که هدف از خلقت جن را همانند انسان‌ها عبادت خدا دانسته است:
[۴۰] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲۷، ص۱۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۴۱] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۹، ص۲۶۹، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۴۲] الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۱، ص۸۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
«ما خَلَقتُ الجِنَّ والاِنسَ اِلاّ لِیعبُدون». برخی، مفاد واژه «لِیعبُدون» را امر کردن آنان به عبادت
[۴۳] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۵۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۴۴] العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۱۳۲، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
[۴۵] الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۱، ص۸۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
یا مطلق امر و نهی و تکلیف
[۴۶] القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۳۱، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.    
[۴۷] العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۱۳۲، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
دانسته‌اند. در آیه ۲۹ احقاف ،
[۴۸] احقاف/سوره۴۶، آیه۲۹.    
مأمور شدن گروهی از جنیان برای شنیدن آیات قرآن از پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و تبلیغ آن در میان همنوعان خود مطرح شده است: «و اِذ صَرَفنا اِلَیکَ نَفَرًا مِنَ الجِنِّ یستَمِعونَ القُرءانَ فَلَمّا حَضَروهُ قالوا اَنصِتوا فَلَمّا قُضِی و لَّوا اِلی قَومِهِم مُنذِرین». مفسران از این آیه مکلف بودن جنیان
[۴۹] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۴۴، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۵۰] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۵۱] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۸، ص۷۹ ۸۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
و مأمور بودن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای هدایت آنان را استفاده کرده‌اند.
[۵۲] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۷۵-۱۷۶، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
) این مطلب از آیاتی دیگر نیز استفاده می‌شود؛ از جمله آیاتی که از وجود افراد مؤمن و فاسق در میان جنیان خبر داده
[۵۳] جن/سوره۷۲، آیه۷۲.    
یا جنیان را به ورود در جهنم تهدید کرده
[۵۴] اعراف/سوره۷، آیه۱۷۹.    
[۵۵] هود/سوره۱۱، آیه۱۱۹.    
یا از محشور شدن آن‌ها در قیامت سخن به میان آورده
[۵۶] انعام/سوره۶، آیه۱۲۸.    
[۵۷] صافات/سوره۳۷، آیه۱۵۸.    
یا از اقرار آنان به گناه خویش
[۵۸] انعام/سوره۶، آیه۱۳۰.    
یا عذاب شدن جنیان در قیامت یاد کرده است.
[۵۹] رحمن/سوره۵۵، آیه۳۵.    
برخی مفسران از آیه ۳۰ احقاف
[۶۰] احقاف/سوره۴۶، آیه۳۰.    
: «قالوا یـقَومَنا اِنّا سَمِعنا کِتابـًا... یهدی اِلَی الحَقِّ و اِلی طَریق مُستَقیم» استفاده کرده‌اند که جنیان افزون بر اصول دین، به فروع دین نیز مکلف اند، زیرا مراد از «الحَق» اصول دین و مراد از «طَریق مُستَقیم» فروع دین و احکام عملی است.
[۶۱] الآلوسی (م ۱۲۷۰ ق)، روح المعانی، ج۲۶، ص۴۹، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
[۶۲] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۸۳، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
[۶۳] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۸، ص۷۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
در احادیث اسلامی نیز از پیمان گرفتن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از جنیان درباره به جا آوردن برخی عبادات، همچون نماز ، روزه ، حج و جهاد یاد شده است.
[۶۴] النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۷۷، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.    
[۶۵] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۰، ص۴۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
[۶۶] العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۲۰، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    

شماری از مفسران از آیات و روایات مذکور استفاده کرده‌اند که تکلیف جنیان همانند تکلیف انسان‌هاست
[۶۷] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۶۸] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲۰، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
[۶۹] عبدالکریم نوفان عبیدات، عالم الجن فی ضوء الکتاب والسنه، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸، عربستان، داراشبیلیا، ۱۴۱۹ ق.
اما عده‌ای دیگر برآن‌اند که جنیان در اصل تکلیف با انسان‌ها مشترک‌اند؛ لیکن نوع تکلیف آن‌ها متفاوت است.
[۷۰] منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۵۷۱-۵۷۲، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
[۷۱] عبدالکریم نوفان عبیدات، عالم الجن فی ضوء الکتاب والسنه، ج۱، ص۲۲۹، عربستان، داراشبیلیا، ۱۴۱۹ ق.
شماری دیگر، اصولا تکلیف داشتن جنیان را نفی کرده و گفته‌اند که اگر آنان مکلف بودند، پیامبری از جنس خود داشتند، زیرا از آیه ۴ ابراهیم
[۷۲] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴.    
: «و ما اَرسَلنا مِن رَسول اِلاّ بِلِسانِ قَومِهِ» چنین برداشت می‌شود.
[۷۳] عبدالکریم نوفان عبیدات، عالم الجن فی ضوء الکتاب والسنه، ج۱، ص۱۹۳-۱۹۹، عربستان، داراشبیلیا، ۱۴۱۹ ق.
با وجود این، هرچند برخی مفسران، پیامبران جنیان را همان پیامبران انسان‌ها دانسته‌اند
[۷۴] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۱۶۴، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۷۵] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۸، ص۴۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۷۶] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
اما عده‌ای با استناد به آیاتی مانند آیه ۱۳۰ انعام
[۷۷] انعام/سوره۶، آیه۱۳۰.    
: «یا مَعشَرَ الجِنِّ والاِنسِ اَلَم یأتِکُم رُسُلٌ مِنکُم یقُصّونَ عَلَیکُم ءایاتی» برآن‌اند که جنیان نیز پیامبرانی از جنس خودشان دارند.
[۷۸] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۸، ص۴۷ ـ ۴۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۷۹] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۸۰] الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۲، ص۱۶۳، بیروت، دارالمعرفه.
دیدگاه‌های دیگری نیز در این باره مطرح شده‌اند.
[۸۱] منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۵۷۱، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
[۸۲] الثعالبی (م ۸۷۵ ق)، الجواهر الحسان، ج۳، ص۲۹، به کوشش عبدالفتاح و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ ق.    
[۸۳] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۸، ص۷۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.


به استناد آیه ۶ تحریم ،
[۸۴] تحریم/سوره۶۶، آیه۶.    
که « عصیان نکردن» در برابر فرمان الهی را از ویژگی‌های فرشتگان شمرده: «لا یعصونَ اللّهَ ما اَمَرَهُم و یفعَلونَ ما یؤمَرون»، و آیات مشابه و نیز برخی روایات، مانند روایاتی که در آن‌ها از ایمان فرشتگان به خداوند
[۸۵] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه۹۱، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
[۸۶] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۴، ص۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
یادشده، یا از عبادت ، سجده و رکوع آنان در برابر خدا
[۸۷] صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه۹۱، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
[۸۸] الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، مجمع الزوائد، ج۱، ص۵۱-۵۲، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
[۸۹] المتقی الهندی (م ۹۷۵ ق)، کنزالعمال، ج۶، ص۱۷۷-۱۷۸، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
و نیز طواف آنان بر گرد بیت المعمور
[۹۰] الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۴، ص۱۹۶، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
[۹۱] الصدوق (م ۳۸۱ ق)، علل الشرایع، ج۲، ص۴۲۱-۴۲۲، به کوشش بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدری، ۱۳۸۵ ق.    
[۹۲] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۵، ص۳۴۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
سخن به میان آمده است، شماری از عالمان شیعه
[۹۳] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۹۴] المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، ج۱، ص۳۱۶-۳۱۷، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.    
[۹۵] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۶، ص۳۱۵ ۳۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
و برخی علمای اهل سنت ،
[۹۶] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۱۹۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۹۷] ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.    
فرشتگان را موجوداتی مختار و مکلف دانسته‌اند و البته بر آن‌اند که آنان بر اثر عصمت ، از فرمان خدا سرپیچی نمی‌کنند، بر این اساس برخی، فرشتگان را شایسته دریافت پاداش دانسته و گفته‌اند که پاداش آنان، بالا رفتن درجات آن‌ها و نیز سرور و لذت ناشی از انجام دادن تکلیف است.
[۹۸] شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۴.    
[۹۹] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۱۹۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
در برخی احادیث هم طعام فرشتگان، تسبیح و تقدیس الهی ذکر شده است.
[۱۰۰] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۶، ص۳۱۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
[۱۰۱] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۴، ص۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
[۱۰۲] الفرات الکوفی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش.
شماری دیگر بر این باورند که تکالیف فرشتگان از نوع تکوینی است و با اختلاف درجات آن‌ها: «و ما مِنّا اِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعلوم»
[۱۰۳] صافّات/سوره۳۷، آیه۱۶۴.    
تکالیفشان متفاوت است.
[۱۰۴] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۹، ص۳۳۴ ۳۳۵، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
برخی بر آن‌اند که بیش‌تر فرشتگان مکلف اند؛ اما عده‌ای از آنان تکلیف ندارند، بلکه در تسخیر فرشتگان مکلف قرار دارند؛ مانند حیوانات که در تسخیر انسان‌ها هستند.
[۱۰۵] ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.    
برخی دیگر اصولا تکلیف داشتن فرشتگان را با این استدلال که آنان فاقد اختیارند و راهی جز انجام دادن دستورات الهی ندارند نفی کرده‌اند.
[۱۰۶] ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.    
[۱۰۷] المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، ج۱، ص۷۱، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.    
[۱۰۸] الدسوقی (م ۱۲۳۰ ق)، حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۶، احیاء الکتب العربیه.


آیه ۳۸ انعام
[۱۰۹] انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
حیوانات را امت‌هایی همانند انسان‌ها شمرده است: «و ما مِن دابَّة فِی الاَرضِ ولا طـئِر یطیرُ بِجَناحَیهِ اِلاّ اُمَمٌ اَمثالُکُم»؛ همچنین آیه ۵ تکویر
[۱۱۰] تکویر/سوره۸۱، آیه۵.    
از محشور شدن حیوانات وحشی در قیامت سخن به میان آورده است: «و اِذَا الوُحوشُ حُشِرَت». در برخی روایات نیز از حشر برخی حیوانات در قیامت و پاداش آنان به سبب برخی از کارها یاد شده است.
[۱۱۱] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۱۱۲] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۷، ص۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
[۱۱۳] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۵۰۸، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
برخی مفسران از این آیات و احادیث استفاده کرده‌اند که حیوانات همانند انسان‌ها نوعی تکلیف دارند.
[۱۱۴] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۱۱۵] رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، تفسیر المنار، ج۷، ص۳۹۹، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
[۱۱۶] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۷، ص۲۵۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
برخی از مفسران با استناد به برخی آیات قرآن که از قدرت فهم برخی حیوانات سخن به میان آورده، مانند آیات ۱۸ و ۲۴ نمل
[۱۱۷] نمل/سوره۲۷، آیه۲۴.    
[۱۱۸] نمل/سوره۲۷، آیه۱۸.    
و آیه ۵ تکویر
[۱۱۹] تکویر/سوره۸۱، آیه۵.    
که به حشر حیوانات اشاره دارد، گفته‌اند که حیوانات نیز نوعی تکلیف دارند که بر پایه داده‌های غریزی آنان است؛ هرچند تکالیف آنان مانند انسان‌ها نیست
[۱۲۰] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۷، ص۷۷ ۷۸، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
اما ديگران گفته‌اند که ثبوت تکليف، منوط به داشتن عقل است و حيوانات چون عقل ندارند، مکلف نيستند.
[۱۲۱] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۴، ص۱۳۰، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۱۲۲] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۱۲۳] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۶۱، ص۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
[۱۲۴] المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۷، ص۲۵۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
برخی نیز بلوغ و عقل را شرط مرحله عالی تکلیف دانسته و برآن‌اند که حیوانات در حدّ فهم و شعور خود تکلیف دارند و در قیامت بازخواست می‌شوند.
[۱۲۵] مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۷-۲۲۸، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش     .


در آیه ۷۲ احزاب
[۱۲۶] احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
از عرضه شدن امانت بر آسمان و زمین و کوه‌ها و امتناع آن‌ها از پذیرش آن سخن به میان آمده است: «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَی السَّمـوتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَینَ اَن یحمِلنَها». مراد از این امانت• را تکلیف الهی دانسته‌اند. برخی مخاطب آیه را اهل آسمان و زمین دانسته‌اند
[۱۲۷] شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.    
[۱۲۸] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۸، ص۳۶۷، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۱۲۹] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۵۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
اما عدّه‌ای برآن ند که این تکالیف بر خود آسمان و زمین و کوه‌ها عرضه شده است
[۱۳۰] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲۲، ص۶۶ ـ ۶۷، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۱۳۱] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۵۳۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
[۱۳۲] السیوطی (م ۹۱۱ ق)، الدرالمنثور، ج۵، ص۲۲۴-۲۲۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق.
ولی آنان از پذیرش تکالیف امتناع کردند: «فَاَبَینَ اَن یحمِلنَها».
[۱۳۳] احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
[۱۳۴] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۶، ص۳۵۰، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
شماری دیگر، این تعبیر را کنایی دانسته و مراد آیه را این دانسته‌اند که اگر آسمان و زمین و کوه‌ها عقل و قابلیت پذیرش تکالیف را داشتند، به سبب عظمت آن تکالیف از پذیرش آن‌ها خودداری می‌کردند؛ ولی انسان آن‌ها را پذیرفت.
[۱۳۵] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۷، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۱۳۶] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۵۵ ـ ۲۵۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.


(۱) قرآن کریم.
(۲) الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۳) الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۴) کلام اسلامی (مجله تخصصی)، قم، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق (علیه‌السلام).
(۵) القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
(۶) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، تهذیب الاحکام، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.
(۷) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۸) الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.
(۹) النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.
(۱۰) المفید (م ۴۱۳ ق)، المزار، به کوشش ابطحی، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
(۱۱) المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
(۱۲) السید علی بن طاوس (م ۶۶۴ ق)، الدروع الواقیه، به کوشش مؤسسة آل البیت (علیه‌السلام) لاحیاءالتراث، قم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۴ ق.
(۱۳) المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۱۴) شیخ طوسی، الرسائل العشر.
(۱۵) ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
(۱۶) القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.
(۱۷) العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
(۱۸) محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی.
(۱۹) مارتین کلارموت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ترجمه: احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش.
(۲۰) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
(۲۱) الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛ میزان الحکمه، ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۴۱۶ ق؛
(۲۲) الدمیری (م ۸۰۸ق)، حیاة الحیوان الکبری، به کوشش عبداللطیف سامر، بیروت، دار احیاءالتراث العربی ۱۴۲۰ ق.
(۲۳) الآلوسی (م ۱۲۷۰ ق)، روح المعانی، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
(۲۴) عبدالکریم نوفان عبیدات، عالم الجن فی ضوء الکتاب والسنه، عربستان، داراشبیلیا، ۱۴۱۹ ق.
(۲۵) منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
(۲۶) الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفه.
(۲۷) الثعالبی (م ۸۷۵ ق)، الجواهر الحسان، به کوشش عبدالفتاح و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ ق.
(۲۸) صبحی صالح، نهج البلاغه، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
(۲۹) الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، مجمع الزوائد، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
(۳۰) المتقی الهندی (م ۹۷۵ ق)، کنزالعمال، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
(۳۱) الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۳۲) الصدوق (م ۳۸۱ ق)، علل الشرایع، به کوشش بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدری، ۱۳۸۵ ق.
(۳۳) ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.
(۳۴) الفرات الکوفی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر فرات الکوفی، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش.
(۳۵) الدسوقی (م ۱۲۳۰ ق)، حاشیة الدسوقی، احیاء الکتب العربیه.
(۳۶) رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، تفسیر المنار، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
(۳۷) مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۳۸) السیوطی (م ۹۱۱ ق)، الدرالمنثور، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق.

۱. ↑ انعام/سوره۶، آیه۵۴.    
۲. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۶.    
۳. ↑ روم/سوره۳۰، آیه۴۷.    
۴. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۶، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
۵. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲۲، ص۶۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۶. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۳۵۴، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۷. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۳۵۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۸. ↑ کلام اسلامی (مجله تخصصی)، قم، ج۱، ص۱۲۹، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق (علیه‌السلام).
۹. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۳۵۶، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.
۱۰. ↑ الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۷، ص۹۰، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۱۱. ↑ النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۶۴، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.    
۱۲. ↑ المفید (م ۴۱۳ ق)، المزار، ج۱، ص۵۳۸، به کوشش ابطحی، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
۱۳. ↑ السید علی بن طاوس (م ۶۶۴ ق)، الدروع الواقیه، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش مؤسسة آل البیت (علیه‌السلام) لاحیاءالتراث، قم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۴ ق.
۱۴. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۹۴، ص۱۵۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۵. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
۱۶. ↑ شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.    
۱۷. ↑ ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۵۳۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۱۸. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵، ص۳۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۹. ↑ القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.    
۲۰. ↑ العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص۳۰۹-۳۹۴، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
۲۱. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۲۳، ص۲۷۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۲۲. ↑ محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۷، ص۵۲-۵۳.    
۲۳. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۳۶.    
۲۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱.    
۲۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۴۳.    
۲۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۸۳.    
۲۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۱۰.    
۲۸. ↑ نساء/سوره۴، آیه۷۷.    
۲۹. ↑ انفال/سوره۸، آیه۴۱.    
۳۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۳.    
۳۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۳۲. ↑ مارتین کلارموت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ج۱، ص۸۰، ترجمه: احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش.
۳۳. ↑ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۸، ص۴۵، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
۳۴. ↑ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۸، ص۴۵، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
۳۵. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲۰، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۳۶. ↑ الدمیری (م ۸۰۸ق)، حیاة الحیوان الکبری، ج۱، ص۲۸۸-۲۸۹، به کوشش عبداللطیف سامر، بیروت، دار احیاءالتراث العربی ۱۴۲۰ ق.
۳۷. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲۰، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۳۸. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۸۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۳۹. ↑ ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.    
۴۰. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲۷، ص۱۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۴۱. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۹، ص۲۶۹، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۴۲. ↑ الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۱، ص۸۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۴۳. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۵۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۴۴. ↑ العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۱۳۲، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
۴۵. ↑ الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۱، ص۸۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۴۶. ↑ القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۳۱، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.    
۴۷. ↑ العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۱۳۲، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
۴۸. ↑ احقاف/سوره۴۶، آیه۲۹.    
۴۹. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۱۰، ص۱۴۴، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۵۰. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۵۱. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۸، ص۷۹ ۸۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۵۲. ↑ ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۷۵-۱۷۶، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۵۳. ↑ جن/سوره۷۲، آیه۷۲.    
۵۴. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۷۹.    
۵۵. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۱۹.    
۵۶. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۲۸.    
۵۷. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۱۵۸.    
۵۸. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۳۰.    
۵۹. ↑ رحمن/سوره۵۵، آیه۳۵.    
۶۰. ↑ احقاف/سوره۴۶، آیه۳۰.    
۶۱. ↑ الآلوسی (م ۱۲۷۰ ق)، روح المعانی، ج۲۶، ص۴۹، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
۶۲. ↑ ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۸۳، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۶۳. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۸، ص۷۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
۶۴. ↑ النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۷۷، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.    
۶۵. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۰، ص۴۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
۶۶. ↑ العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۲۰، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
۶۷. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۷، ص۱۶۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۶۸. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۲۰، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۶۹. ↑ عبدالکریم نوفان عبیدات، عالم الجن فی ضوء الکتاب والسنه، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸، عربستان، داراشبیلیا، ۱۴۱۹ ق.
۷۰. ↑ منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۵۷۱-۵۷۲، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
۷۱. ↑ عبدالکریم نوفان عبیدات، عالم الجن فی ضوء الکتاب والسنه، ج۱، ص۲۲۹، عربستان، داراشبیلیا، ۱۴۱۹ ق.
۷۲. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴.    
۷۳. ↑ عبدالکریم نوفان عبیدات، عالم الجن فی ضوء الکتاب والسنه، ج۱، ص۱۹۳-۱۹۹، عربستان، داراشبیلیا، ۱۴۱۹ ق.
۷۴. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۱۶۴، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۷۵. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۸، ص۴۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۷۶. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۷۷. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۳۰.    
۷۸. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۸، ص۴۷ ـ ۴۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۷۹. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۸۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۸۰. ↑ الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۲، ص۱۶۳، بیروت، دارالمعرفه.
۸۱. ↑ منصور البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، کشاف القناع، ج۱، ص۵۷۱، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
۸۲. ↑ الثعالبی (م ۸۷۵ ق)، الجواهر الحسان، ج۳، ص۲۹، به کوشش عبدالفتاح و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ ق.    
۸۳. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۸، ص۷۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
۸۴. ↑ تحریم/سوره۶۶، آیه۶.    
۸۵. ↑ صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه۹۱، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
۸۶. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۴، ص۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۸۷. ↑ صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه۹۱، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
۸۸. ↑ الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، مجمع الزوائد، ج۱، ص۵۱-۵۲، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
۸۹. ↑ المتقی الهندی (م ۹۷۵ ق)، کنزالعمال، ج۶، ص۱۷۷-۱۷۸، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
۹۰. ↑ الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۴، ص۱۹۶، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
۹۱. ↑ الصدوق (م ۳۸۱ ق)، علل الشرایع، ج۲، ص۴۲۱-۴۲۲، به کوشش بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدری، ۱۳۸۵ ق.    
۹۲. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۵، ص۳۴۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۹۳. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۹۴. ↑ المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، ج۱، ص۳۱۶-۳۱۷، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.    
۹۵. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۶، ص۳۱۵ ۳۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۹۶. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۱۹۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۹۷. ↑ ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.    
۹۸. ↑ شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۴.    
۹۹. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۱۹۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۱۰۰. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۶، ص۳۱۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۰۱. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۴، ص۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۰۲. ↑ الفرات الکوفی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش.
۱۰۳. ↑ صافّات/سوره۳۷، آیه۱۶۴.    
۱۰۴. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۹، ص۳۳۴ ۳۳۵، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۱۰۵. ↑ ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.    
۱۰۶. ↑ ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.    
۱۰۷. ↑ المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، ج۱، ص۷۱، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.    
۱۰۸. ↑ الدسوقی (م ۱۲۳۰ ق)، حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۶، احیاء الکتب العربیه.
۱۰۹. ↑ انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
۱۱۰. ↑ تکویر/سوره۸۱، آیه۵.    
۱۱۱. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۱۲. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۷، ص۹۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۱۳. ↑ ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۵۰۸، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۱۱۴. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۱۵. ↑ رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، تفسیر المنار، ج۷، ص۳۹۹، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
۱۱۶. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۷، ص۲۵۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۱۷. ↑ نمل/سوره۲۷، آیه۲۴.    
۱۱۸. ↑ نمل/سوره۲۷، آیه۱۸.    
۱۱۹. ↑ تکویر/سوره۸۱، آیه۵.    
۱۲۰. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۷، ص۷۷ ۷۸، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۱۲۱. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۴، ص۱۳۰، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۲۲. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۲۳. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۶۱، ص۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۲۴. ↑ المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۷، ص۲۵۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۱۲۵. ↑ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۲۷-۲۲۸، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش     .
۱۲۶. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
۱۲۷. ↑ شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.    
۱۲۸. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۸، ص۳۶۷، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۲۹. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۵۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۱۳۰. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲۲، ص۶۶ ـ ۶۷، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۳۱. ↑ ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۵۳۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۱۳۲. ↑ السیوطی (م ۹۱۱ ق)، الدرالمنثور، ج۵، ص۲۲۴-۲۲۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق.
۱۳۳. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
۱۳۴. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۶، ص۳۵۰، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۱۳۵. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۷، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۳۶. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۵۵ ـ ۲۵۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.


دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تکلیف».    



جعبه ابزار