البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزمخشری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزمخشری و اثرها فی الدراسات البلاغیة» تالیف دکتر محمد محمد ابوموسی استاد و رئیس بخش
بلاغت دانشکده
زبان عربی دانشگاه الازهر، پیرامون دیدگاه زمخشری در مسائل بلاغتی
قرآن برگرفته از
تفسیر کشاف به رشته تحریر در آمده است.
کتاب شامل دو مقدمه، تمهید و دو باب می‌باشد. باب اول مشتمل بر هفت فصل پیرامون بحث بلاغی در کشاف و باب دوم محتوی سه فصل مشتمل بر مباحث اثر کشاف در مباحث بلاغی می‌باشد که عناوین آن به تفصیل در فهرست محتویات ذکر شده‌اند. ایشان پس از بررسی مباحث بلاغی قبل کشاف اهتمام در معرفی و جمع آوری بحثهای بلاغی کشاف، اثر آن در سیر تکامل و تحولی مباحث بلاغتی و تطبیق نظریات و اصول قواعد زمخشری، بر نصوص دارند. گرچه کتاب مشتمل بر فصول و ابوابی است اما انسجام مطلوبی در سیر بازگو کردن مباحث دیده نمی‌شود.
نگارنده بر این باور است که مباحث کشاف متمایز از سایر مباحث بلاغتی و امتداد مباحث عبدالقاهر جرجانی است. البته اصول بلاغتی مهمی از سوی زمخشری اضافه شده که جرجانی به آنها اشاره‌ای نداشته است. مباحث کشاف یا مطالبی هستند ابداعی یا توضیح عقاید بلاغتی غیر واضح در خلال مباحث علمای پیش از او می‌باشند. مؤلف پس از بیان مسائلی پیرامون شرح حال زمخشری،
عقاید و مذهب او، آثار، اساتید، شاگردان و... به بیان مباحث بلاغتی قبل از کشاف اشاره و پس از تبیین مفهوم نظم،
نظم در مفردات و مسائلی در نظم- مشتمل بر مباحث تقدیم،
استفهام، امر، حذف و... - بحث در
تشبیه،
مجاز،
کنایه، انواع
بدیع در علمای قبل زمخشری، در فصل بعدی مفهوم نظم در کشاف را بررسی می‌کنند. نظم کلام در منظر زمخشری بیان ارتباط جمل و کیفیت امتزاج آنهاست،
علم نظم مبین اسرار و نکته‌های اسلوب قرآنی، کاشف وجوه اختلاف معنوی خصوصیات ترکیبهای قرآنی و غیرقرآنی که مرتبط با سیاق و غرض عام آیات می‌باشند بوده و علت تفصیل قرآن در ضمن سور، رعایت نظم خاص آنهاست که با توجه به
اغراض سور متفاوت است. به طور مثال زمخشری در نظم مفردات قرآنی در وجه عدول در آیه ۲۱
سوره بقره «یا ایها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم و الذین من قبلکم لعلکم تتقون»
از تعبدون به اعبدوا و از اتقوا به تتقون می‌فرماید: سر عدول به نوعی خاص از
عبادت یعنی
تقوی که نهایت امر عبادت است، این است که امر به عبادت امر به بجا آوردن بعضی از اهداف
خلقت انسانها می‌باشد و عبادت ابزار رسیدن به تقوی است. زمخشری بر این باور است که در نظم کلام و ترتیب معانی قرآنی، مطابقت با حالات نفسانی مورد توجه قرار گرفته است. وی در اوصاف نظم آیات قرآنی مواردی را بر شمرده و از آنها به عنوان «علم محاسن نظم» یاد کرده است.
مؤلف در ادامه به دیدگاه زمخشری در علم
لغت اشاره می‌کند. گویا زمخشری احاطه علمی پژوهشگر علوم بلاغتی بر علم لغت و اوضاع آن را واجب و ضرورت معرفت این علم و توجه به آن، قبل از شناخت بلاغت کلام و نظم آن را لازم می‌دانند. زمخشری در بسیاری از موارد هنگام مواجهه با مفردات قرآنی در وقوع کلمات و سازگاری آنها با سیاق تامل کرده و نظر در مفردات قرآنی را از لازم‌ترین مسائل برای مفسر و کلید فهم معانی آنها داشته و بر این باور است پژوهشگر هرچقدر در مفردات کنکاش بیشتری داشته باشد، قدرت او در ترکیب و فهم معانی افزون خواهد شد. اهتمام مؤلف در این بخش فقط بیان دیدگاه زمخشری در کلمات مفرد از جهت ماده، هیات و انواع آن نمی‌باشد بلکه غرض اصلی به تصویر کشاندن حساسیت دقیق رمخشری در مواجهه با مفردات نصوص قرآنی و عنایت او در این بحث که علمای بلاغت به آن توجهی نداشته‌اند بوده است. مثلا وی در بیان وجه استعمال کلمه «عوج» در آیه ۲۸
سوره زمر «قرآنا عربیا غیر ذی عوج»
دلالت نفی عوج را اثبات استقامت قرآن دانسته و از این تعبیر دو فایده اتخاذ می‌کند: اول اینکه هرگونه عوجی در قرآن منتفی می‌باشد، دوم؛ اینکه لفظ عوج مخصوص معانی است نه اشیاء. در بررسی نظریات وی در مفردات، سر بلاغتی افراد،
جمع قله و کثرت، صیغه ی افعال، مشتقات، تنوع ادات و حروف فهمید می‌شود. مثلا در
آیه ۱۲۳
سوره آل عمران «ولقد نصرکم الله ببدر و انتم اذله»
می‌گوید: اذله جمع قله و اذلاء
جمع کثرت است، با جمع قله آمده تا دلالت کند تعداد اینها کم بوده است و ذلت آنها مربوط به ضعف حال، کمی اسلحه، مال و مرکب نمی‌باشد. به نظر مؤلف، زمخشری یک نحوی می‌باشد که توانسته بین تفکر نحوی و روح بلاغتی به خوبی تناسب برقرار کند. بحث تقدیم، استفهام و... از عناوین مورد توجه او در این فصل می‌باشد.
به عنوان نمونه در آیه ۴۴
سوره ق «ذلک حشر علینا یسیر»
تقدیم ظرف را دال بر اختصاص می‌داند یعنی چنین امر با عظمتی بر هیچ کسی بجز
خداوند قادر فراهم نمی‌باشد. در بحث فصل و وصل که از مباحث ترتیب جملات قرآن از منظر تفسیر کشاف است، زمخشری معتقد است، جملاتی که اسلوب بیانی واحد دارند، احتیاج به لفظی جهت ارتباط آنها نمی‌باشد و مادامی که اینگونه هستند مثل اجزای یک جمله می‌باشند. در ادامه نظریات زمخشری در صور بیانی و تاثیر او در آثار
علما مثل مفتاح، مثل السایر، الطرار را بررسی می‌کنند.
در پایان فهرست مصادر، مراجع مهم بحث، محتویات کتاب و سایر تالیفات مصنف آمده و در پاورقی آدرس آیات، روایات، منابع و معرفی برخی اعلام ذکر شده است.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
