الناسخ و المنسوخ فی القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الناسخ و المنسوخ» تالیف ابو عبید القاسم بن سلام الهروی که در سال ۱۵۴ و به نقلی ۱۵۰ و به روایتی ۱۵۷ هجری در
هرات دیده به جهان گشود، می‌باشد.
وی نزد بزرگان زمان خود از جمله علی بن حمزة الکسائی از امامان
علم قرائت تلمذ کرده بود. و کسانی چون ابو عبیدة بصری و اصمعی از استادان وی در زبان و ادب عربی بودند.
او در سال ۲۲۴ هجری دیده از جهان فروبست. نسخ از مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین مباحث قرآن پژوهی است. در میان
آیات احکام ، آیاتی است که پس از نزول، جای
حکم آیاتی را که قبلا نازل شده و مورد عمل بوده‌اند گرفته و به زمان اعتبار حکم قبلی خاتمه می‌دهند. آیات قبلی
منسوخ و آیات بعدی که در حکم خود
حکومت بر آنها دارند
ناسخ نامیده می‌شود.
نسخ در
قرآن مجید بیان انتهای زمان اعتبار حکم منسوخ است، به این معنا که مصلحت جعل و وضع حکم اول مصلحتی محدود و موقت می‌باشد و طبعا اثرش نیز که حکم است به صورت محدود و موقت درمی آید و پس از چندی حکم دومی پیدا شده و خاتمه یافتن مدت اعتبار حکم اولی را بیان می‌کند. ابو عبید در این کتاب به بیان معنای نسخ و انواع آن پرداخته و بدین منظور روایاتی را با اسناد متصل از
صحابه و
تابعین نقل می‌کند. در معالجه آیات ناسخ و منسوخ یا آیاتی ادعای منسوخ بودن آنها شده است بطور مفصل به بحث و بررسی پرداخته است. در برخی موارد نسخ بعضی آیات به وسیله
سنت را متذکر می‌شود و گاهی هم به مطالبی که بطور کلی بیگانه از مبحث نسخ می‌باشد پرداخته است. مثلا در باب
روزه مسافر در حکم
وجوب افطار مناقشه کرده و حکم
تخییر ،
استحباب و یا
کراهت را پیشنهاد می‌کند و ادله‌ای که هریک از این احکام سه گانه اقامه می‌کند. البته هرچند این قضیه ارتباطی به مسئله نسخ ندارد ولی آنچه باعث شده ابو عبید در این کتاب بدان بپردازد ارتباط این مساله با آیات روزه در
سوره بقره است که مشتمل بر آیات ناسخ و منسوخ صیام می‌باشد.
۱- مؤلف ابواب کتاب را بر حسب ابواب
فقه تقسیم بندی نموده است بدین صورت: باب ذکر الصلاة و معرفة ما فیها من الناسخ و المنسوخ، الزکاة و ما فیها من ذلک، ذکر الصیام و ما نسخ منه و.... و این روشی است که کسی قبل از او در پیش نگرفته است.
۲- ابو عبید در مسائل مورد اختلاف بصورت علمی و عمیق وارد می‌شود و اقوال هرگروه را به همراه ادله ایشان ذکر کرده و احیانا ادله مخالف نظریه خویش را مورد مناقشه قرار می‌دهد.
۳- ابو عبید مفهوم نسخ رایج نزد عالمان سلف را مد نظر قرار می‌دهد و در حکم بر نصوص بدان اعتماد می‌ورزد. نسخ نزد عالمان سلف مفهومی وسیع است که اموری چند نظیر تخصیص لفظ عام، استثناء، تقیید مطلق، تبیین مجمل و غیره را دربرمی گیرد.
۴- وی به بحث نسخ در سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، نیز پرداخته است.
۵- کتاب با دیدی انتقادی به کتابهایی که در زمینه ناسخ و منسوخ تالیف شده، می‌نگرد.
مجموع این ویژگی‌ها دست به دست هم داده‌اند تا کتابی تالیف شود که در موضوع مربوط به خود، جزو مهمترین منابع و مراجع محسوب شود.
کتاب مشتمل بر ۳۰ باب بر حسب موضوعات مختلف می‌باشد. باب اول به فضیلت علم ناسخ و منسوخ و تاویل نسخ اختصاص یافته است، و سپس ابواب دیگر کتاب بر حسب ابواب کتب فقهی قرار گرفته است: باب ذکر الصلاة و معرفة ما فیها من الناسخ و المنسوخ، باب الزکاة، باب ذکر الصیام و ما نسخ منه، باب النکاح و ما جاء فیه من النسخ، باب الطلاق، باب الحدود تا باب
امر به معروف و
نهی از منکر که آخرین باب از کتاب است.
در ذیل هرباب به ذکر روایاتی که درباره نسخ آیات مربوط به موضوع باب مورد نظر صورت گرفته است می‌پردازد و در موارد زیادی نسخ‌هایی را که توسط
سنت نبوی انجام یافته یادآور می‌شود.
این نسخه با تحقیق و پژوهش محمد بن صالح المدیفر در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۴۱۲ صفحه برای بار دوم در سال ۱۴۱۸ هجری/ ۱۹۹۷ میلادی از سوی «مکتبة الرشد للنشر و التوزیع» عربستان سعودی منتشر شده است. محقق کتاب مقدمه‌ای مبسوط بر این اثر نگاشته و در آن طی سه فصل به معرفی مؤلف، معرفی کتاب و معرفی کسانی که درباره این دانش تالیفاتی داشته‌اند پرداخته و در پایان روش تحقیق و پژوهش خود و نسخ خطی‌ای که بدانها مراجعه داشته را بیان نموده است.
محقق نسبت به تخریج آیات، روایات اقدام نموده و در پاورقی کتاب تعلیقاتی شامل شرح حال اعلام، معرفی اماکن و بلدان، شرح واژگان غریب و مصطلحات و رموز کتاب را آورده است. در پایان کتاب فهرست آیات،
احادیث ، آثار، اعلام، قبائل و اماکن و شهرها، ابیات شعری، مصادر و مراجع تحقیق و فهرستی از موضوعات کتاب ارائه شده است.
۱- بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن کریم، ج۲، ص۲۲۰۲.
۲- محمد یوسف حریری، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، ص۳۶۳.
۳- مقدمه مبسوط محقق کتاب.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
