• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امّ الکتاب در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



این واژه سه‌بار و در سوره‌های آل‌عمران آیه ۷ ، آیه ۳۹ سوره رعد و آیه ۴ سوره زخرف آمده است.



راغب اصل «امّ» را به معنای مادر گرفته که سپس تعمیم یافته و به چیزی که اصل برای وجود چیزی دیگر، یا اصل برای تربیت و اصلاح آن یا آغاز چیزی باشد اطلاق شده است ؛ ولی ابن‌فارس «اُمّ» را دارای ۴ معنای نزدیک به هم دانسته است:اصل، مرجع، جماعت و دین


کتاب نیز به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد این واژه به صورت معرفه الکتاب در مواردی بر تورات ؛ و در موارد زیادی بر قرآن ؛ و نیز بر لوح محفوظ
[۱۱] مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۳۱
اطلاق شده است.


ترکیب «امّ الکتاب» در قرآن کریم سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است:

۳.۱ - آیات محکم

۱ :آیات محکم؛ در آیه ۷ آل‌عمران با تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه بر آیات محکم «اُمّ‌الکتاب» اطلاق شده است:«هُوَ الَّذِی اَنزَلَ عَلَیکَ الکِتبَ مِنهُ ءایتٌ مُحکَمتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتبِ واُخَرُ مُتَشبِهتٌ» مفسران در توجیه نامگذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند
الف- چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آن‌ها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است
[۱۳] التفسیرالکبیر، ج ۷، ص ۱۷۲
[۱۴] التحقیق، ج ۱، ص ۱۳۷
[۱۵] روض‌الجنان، ج‌۴، ص‌۱۷۴
این نظر از شهرت بیشتری میان مفسران برخوردار است
ب - محکم با حَکَم به معنی داور هم ریشه است و آیات محکم بسان حَکَمی برای تفسیر آیات متشابه، و روشنگر مراد آنهاست
[۱۶] روض‌الجنان، ج ۴، ص ۱۷۵

ج- چون آیات محکم بیش‌تر آیات قرآن را فراگرفته است شاهد این معنا اطلاق «اُمّ العَسکر» بر عَلَم لشکر است، بدان جهت که سپاهیان را بر گرد خود جمع می‌کند اطلاق «اُمّ البلد» بر کسی که بیشترِ امور شهر را تدبیر می‌کند نیز شاهد دیگرِ آن است
[۱۷] جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۱

د- چون آیات محکم بر فرایض، حدود و احکام مشتمل است
[۱۸] جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۹

ه- وجود آیات محکم در همه کتابهای آسمانی،
[۱۹] تفسیر ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۳۵۳
یا پذیرش این آیات از سوی همه پیروان ادیان الهی،
[۲۰] تفسیر ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۳۵۳
دلیل این نامگذاری است.

۳.۲ - لوح محفوظ

۲ :لوح محفوظ؛ آیه ۳۹ رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است:«یَمحوا اللّهُ ما یَشاءُ ویُثبِتُ و عِندَهُ اُمُّ الکِتب = خدا آنچه را خواهد از میان می‌برد و یا بر جای و استوار می‌دارد و مادر کتاب نزد اوست» و آیه ۴ زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است:«و اِنَّهُ فی اُمِّ الکِتبِ لَدَینا لَعَلیٌّ حَکیم» مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ۲۲ بروج :«بَل هُوَ قُرءانٌ مَجید فی لَوح مَحفوظ» مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند.
[۲۳] مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۶۰
[۲۴] روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵
این تفسیر از ابن‌عباس و مجاهد نیز گزارش شده است
[۲۵] تفسیر ابن‌کثیر، ج ۴، ص ۱۳۲



در میان کلمات مفسران تفسیرهای دیگری نیز از اُمّ الکتاب در این آیه دیده می‌شود که از این قرار است:
۱- در نقلهایی از ابن‌عباس، مجاهد، قتاده و عکرمه به مجموعه کتاب و اساس آن جملة الکتاب و اصله
[۲۶] تفسیر ابن‌کثیر، ج ۲، ص ۵۳۹.
[۲۷] الدرالمنثور، ج ۴، ص ۶۶۴.
تفسیر شده است
۲- نظریه دیگری اُمّ الکتاب را به علم منزه از تغییر الهی تفسیر کرده است
[۲۸] التفسیر الکبیر، ج ۱۹، ص ۶۶.
برخی در توضیح این تفسیر می‌گویند:اُمّ الکتاب ازاین‌رو به علم الهی تفسیر شده است که آنچه در صحیفه‌های فرشتگان و جاهای دیگر نوشته می‌شود موافق علم ازلی الهی است و علم خداوند اساس و ریشه و امّ آن است
[۲۹] روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵
این تفسیر از کعب نیز نقل شده است وی در پاسخ ابن‌عباس که از اُمّ الکتاب پرسیده بود گفت:خداوند به آنچه می‌خواست خود بیافریند یا بندگانش بسازند علم داشت، آنگاه به علم خود خطاب کرد:کتاب باش آن نیز کتاب شد
[۳۰] جامع‌البیان، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۲۴
[۳۱] مجمع‌البیان، ج ۶، ص ۴۵۸
[۳۲] روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵.

۳ - فخررازی با مقایسه میان آیه ۴ زخرف و ۷ آل‌عمران احتمال داده است که مراد از اُمّ الکتاب در سوره زخرف آیات محکم قرآن و مرجع ضمیر «إنَّه» آیات همین سوره باشد، بنابراین، مفاد آیه این است که سوره حم زخرف در میان آیات محکم قرآن واقع شده و از جایگاه بلند و استواری برخوردار است.
[۳۵] التفسیر الکبیر، ج ۲۷، ص ۱۹۴.

۴ -در نقلی از عکرمه اُمّ الکتاب در آیه ۴ زخرف به قرآن تفسیر شده است
[۳۶] جامع‌البیان، مج ۱۳، ج ۲۵، ص ۶۳.

۵ - ابن‌جریج و ابن‌عباس به «الذکر» تفسیر کرده‌اند و چنان چه مقصود از «الذکر» قرآن کریم باشد با تفسیر پیشین یکسان خواهد بود
۶ -نظر دیگری مراد از اُمّ الکتاب را حلال و حرام دانسته است
[۳۷] جامع‌البیان، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۲۴.
[۳۸] تفسیر ابن‌کثیر، ج ۲، ص ۵۳۹.
مفسران متأخر به این نظر که در ذیل آیه ۳۹ رعد از حسن بصری نقل شده چندان توجهی نکرده و مراد وی را توضیح نداده‌اند
۷ - در روایتی از حضرت صادق علیه‌السلام که گویا تأویل و تفسیری از باطن آیه است مراد از اُمّ الکتاب در سوره زخرف، سوره حمد معرفی شده است آن حضرت مرجع ضمیر «إنّه» را علی بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام دانسته و در پاسخ این پرسش که در کجای اُمّ الکتاب از علی علیه‌السلام یاد شده فرمودند:در آیه «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیم»
[۴۰] البرهان، ج ۴، ص ۸۴۶
[۴۱] تأویل‌الآیات‌الظاهره، ص ۵۳۷

۸ - اهل معقول اُمّ الکتاب را بر امور متعددی چون عقل اول از سلسله عقول طولیه ده‌گانه
[۴۲] شرح فصوص الحکم، ص ۹۱
، نفس کلّیه، انسان کامل، ماهیت حقایق که کتاب از آن متولد می‌شود و خود نه موجود است و نه معدوم، و لوح محفوظ تطبیق داده‌اند
[۴۳] رسائل فلسفی، ص ۲۸۲
[۴۴] شرح فصوص‌الحکم، ص ۹۱
[۴۵] فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص ۳۰۲ ۳۰۳
، به هر حال از مجموع دو آیه یاد شده ؛ برمی‌آید که اُمّ‌الکتاب اوّلا نزد خدا است:«عنده، لدینا» و ثانیاً از هرگونه تغییر، تحوّل و زوال مصون است و ثالثاً اندیشه و عقل بشری به آن راه ندارد
[۴۸] المیزان، ج ۱۸، ص ۸۴



افزون بر دو معنای پیشین «ام الکتاب» نامی برای سوره فاتحة الکتاب معرفی شده است
[۴۹] الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶
ظاهراً این نام از سوی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بر این سوره نهاده شده است در دو روایت که دارقطنی و بیهقی در سنن خود و ترمذی ، ابن‌منذر ، ابن‌ابی‌حاتم و ابن‌مردویه در تفسیر خود آورده‌اند، وی نقل می‌کند:پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم سوره حمد را اُمّ الکتاب خوانده است
[۵۰] الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۱ ۱۲.
[۵۱] الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۷.
در روایت دیگر ابیّ بن کعب می‌گوید:فاتحة الکتاب را بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم خواندم حضرت سوگند یاد کرد که نه در تورات ، نه در انجیل ، نه در زبور و نه در قرآن سوره‌ای بسان آن نازل نشده است آن اُمّ الکتاب است
[۵۲] مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.
نیز در حدیث دیگری که جابر از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل کرده از سوره حمد با نام اُمّ الکتاب یاد شده است
[۵۳] مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.


۵.۱ - روایات

در روایاتی از اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز امّ الکتاب بر سوره فاتحةالکتاب اطلاق شده است، از آن جمله عیاشی در آغاز تفسیر سوره فاتحه از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند که آن حضرت فرمود: اسم اعظم خداوند در امّ الکتاب پراکنده است
[۵۴] تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۹
و در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است که حضرت فرمود:۴ بار صدای ناله ابلیس بلند شد چهارمین بار هنگامی بود که امّالکتاب یعنی «اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العلَمین» نازل شد
[۵۵] تفسیر عیاشی، ص ۲۰
روایتی نیز از حضرت رضا علیه‌السلام نقل شده که در آن بر سوره حمد اُمّ الکتاب اطلاق شده است
[۵۶] البرهان، ج ۴، ص ۸۴۶
[۵۷] تأویل‌الآیات‌الظاهره، ص ۵۳۷


۵.۲ - نظرات دیگر

در مقابل، از ابن‌سیرین و حسن بصری نقل شده که آن دو خوش نداشتند سوره حمد را اُمّ الکتاب بنامند، زیرا اُمّ الکتاب نزد خداوند است
[۵۹] الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۱
[۶۰] الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶
؛ نیز مرسی می‌گوید:حدیثی نقل شده که می‌گوید:کسی سوره حمد را اُمّ الکتاب نخواند، بلکه فاتحة الکتاب بخواند سپس این حدیث را رد کرده و صحیح ندانسته است؛ اما سیوطی اصل حدیث بودن چنین سخنی را انکار کرده است
[۶۱] الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶
مفسران درباره علت نامگذاری سوره حمد به اُمّ الکتاب وجوهی شمرده‌اند:
۱: برخی با استناد به اطلاق «اُمّ القوم» بر رئیس قوم به سبب برتریش بر سایر افراد قوم، علت این نام را برتر بودن سوره حمد بر سایر سوره‌ها دانسته‌اند
۲ :در نظری دیگر برابر بودن حرمت این سوره با همه سوره‌های دیگر راز این نامگذاری بیان شده است
[۶۲] مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸

۳: نظر دیگر، علت را پناهگاه بودن سوره حمد برای اهل ایمان یاد کرده است در این نظریه به اطلاق «اُمّ» بر عَلَم استشهاد شده است، زیرا عَلَم پناهگاه سپاهیان در میدان جنگ است
[۶۳] جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۱
[۶۴] روض الجنان، ج ۴، ص ۱۷۴

۴ :محکم بودن آیات سوره حمد و این‌که در سوره آل‌عمران آیات محکم اُمّ الکتاب خوانده شده وجه دیگری برای این تسمیه برشمرده شده است
[۶۵] الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۷

۵ :عده‌ای جامعیت و اشتمال سوره حمد بر کلیات معارف قرآن را سبب این نامگذاری بیان داشته‌اند
[۶۶] الجدید، ج ۱، ص ۱۰
[۶۷] التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۱۳۳

۶ : برخی معتقدند سوره حمد از آن رو اُمّ الکتاب نام گرفته که در آغاز کتاب قرآن قرار گرفته است
[۶۸] التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۱۳۳



الاتقان فی علوم القرآن؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهره؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ التفسیر الکبیر؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ رسائل فلسفی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض‌الجنان و روح الجنان؛ شرح فصوص الحکم؛ فرهنگ معارف اسلامی؛ الکشاف؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن.


۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۷.    
۲. رعد/سوره۱۳، آیه۳۹.    
۳. زخرف/سوره۴۳، آیه۴.    
۴. مفردات، ص ۸۵، «امّ»    
۵. مقاییس اللغه، ج ۱، ص ۲۱، «امّ»    
۶. مفردات، ص ۶۹۹، «کتب»    
۷. بقره/سوره۲، آیه۵۳.    
۸. بقره/سوره۲، آیه۷۹.    
۹. بقره/سوره۲، آیه۱.    
۱۰. آل‌عمران/سوره۳، آیه۷.    
۱۱. مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۳۱
۱۲. احزاب/سوره۳۳، آیه۶.    
۱۳. التفسیرالکبیر، ج ۷، ص ۱۷۲
۱۴. التحقیق، ج ۱، ص ۱۳۷
۱۵. روض‌الجنان، ج‌۴، ص‌۱۷۴
۱۶. روض‌الجنان، ج ۴، ص ۱۷۵
۱۷. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۱
۱۸. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۹
۱۹. تفسیر ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۳۵۳
۲۰. تفسیر ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۳۵۳
۲۱. بروج/سوره۸۵، آیه۲۱.    
۲۲. الکشاف، ج ۲، ص ۵۳۴    
۲۳. مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۶۰
۲۴. روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵
۲۵. تفسیر ابن‌کثیر، ج ۴، ص ۱۳۲
۲۶. تفسیر ابن‌کثیر، ج ۲، ص ۵۳۹.
۲۷. الدرالمنثور، ج ۴، ص ۶۶۴.
۲۸. التفسیر الکبیر، ج ۱۹، ص ۶۶.
۲۹. روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵
۳۰. جامع‌البیان، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۲۴
۳۱. مجمع‌البیان، ج ۶، ص ۴۵۸
۳۲. روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۴۵.
۳۳. زخرف/سوره۴۳، آیه۴.    
۳۴. آل عمران/سوره۳، آیه۷.    
۳۵. التفسیر الکبیر، ج ۲۷، ص ۱۹۴.
۳۶. جامع‌البیان، مج ۱۳، ج ۲۵، ص ۶۳.
۳۷. جامع‌البیان، مج ۸، ج ۱۳، ص ۲۲۴.
۳۸. تفسیر ابن‌کثیر، ج ۲، ص ۵۳۹.
۳۹. حمد/سوره۱، آیه۶.    
۴۰. البرهان، ج ۴، ص ۸۴۶
۴۱. تأویل‌الآیات‌الظاهره، ص ۵۳۷
۴۲. شرح فصوص الحکم، ص ۹۱
۴۳. رسائل فلسفی، ص ۲۸۲
۴۴. شرح فصوص‌الحکم، ص ۹۱
۴۵. فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص ۳۰۲ ۳۰۳
۴۶. رعد/سوره۱۳، آیه۳۹.    
۴۷. زخرف/سوره۴۳، آیه۴.    
۴۸. المیزان، ج ۱۸، ص ۸۴
۴۹. الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶
۵۰. الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۱ ۱۲.
۵۱. الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۷.
۵۲. مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.
۵۳. مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸.
۵۴. تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۹
۵۵. تفسیر عیاشی، ص ۲۰
۵۶. البرهان، ج ۴، ص ۸۴۶
۵۷. تأویل‌الآیات‌الظاهره، ص ۵۳۷
۵۸. رعد/سوره۱۳، آیه۳۹.    
۵۹. الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۱
۶۰. الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶
۶۱. الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۶
۶۲. مجمع البیان، ج ۱، ص ۸۸
۶۳. جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۲۳۱
۶۴. روض الجنان، ج ۴، ص ۱۷۴
۶۵. الاتقان، ج ۱، ص ۱۱۷
۶۶. الجدید، ج ۱، ص ۱۰
۶۷. التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۱۳۳
۶۸. التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۱۳۳



دائرة المعارف قران کریم جلد دوم، برگرفته از مقاله"ام الکتاب در قرآن"    



جعبه ابزار