• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

انصاب در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: انصاب (مقالات مرتبط).

انصاب به هر نماد مقدس برای پرستش و تبرّک اطلاق می شود.



انصاب، جمع نُصُب، هر چیزی است که برای هدفی معین، چون پرستش، راهنمایی افراد، ترساندن و فراری دادن حیوانات، تقرب جستن به خدا و مانند آن نصب می‌شود.
[۱] التحقیق، ج ۱۲، ص ۱۲۹، «نصب».
نُصُب جمع نصیب یا نصیبه هر چیزی جز خدای متعالی است که پرستش می‌شود.
[۲] لسان العرب، ج ۱۴، ص ۱۵۵، «نصب».



انصاب در اصطلاح در دو معنا به کار رفته است:
۱. سنگ هایی که در دوران جاهلیت پیرامون کعبه نصب می‌شد تا با تکریم آن‌ها و قربانی کردن برای آن‌ها به بت ها تقرب جویند. گاه این سنگ ها را به دلخواه با سنگ های بهتر عوض می‌کردند
[۳] جامع البیان، مج ۴، ج ۶، ص ۱۰۰.
و شمار آن‌ها را ۳۶۰ تخته گفته اند.
[۴] مجمع البیان، ج ۳، ص ۲۴۴.

۲. سنگ ها یا هر چیز دیگری که مورد پرستش قرار می‌گرفت. مشرکان این سنگ ها را با خود حمل می‌کردند و هرگاه سنگ بهتری می‌یافتند سنگ پیشین را رها می‌کردند.
[۵] جامع البیان، مج ۱۴، ج ۲۹، ص ۱۱۱.



تفاوت انصاب با « اوثان » و « اصنام » که مشرکان آن‌ها را نیز می‌پرستیدند این است که اوثان از سنگ و چوب ساخته می‌شد و دارای پیکره بود؛ اما صورت نداشت. اصنام با چوب یا سنگ های گرانبها یا جواهرات معدنی ساخته می‌شد و برای آن پیکره و صورت می‌تراشیدند و به جواهرات و فلزات گرانب ها می‌آراستند
[۶] التحقیق، ج ۶، ص ۲۸۶، «صنم».
؛ ولی انصاب بدون صورت و پیکره بوده و یا خود پرستش می‌شد یا مقابل اصنام قرار می‌گرفت و خون قربانی بر آن ریخته می‌شد.
[۷] التحقیق، ج ۱۲، ص ۱۲۸.



پرستش بت ها منحصر به قوم عرب نبود، بلکه اقوام سامی و غیر سامی نیز به آن می‌پرداختند.
[۸] المفصل، ج ۶، ص ۸۱.
اکنون نیز در برخی مناطق اقوامی ابتدایی یافت می‌شوند که سنگ ها و پیکره‌هایی را با خود حمل می‌کنند و آن‌ها را دارای کرامت و قدرت می‌دانند که می‌توانند مردم را حفظ کنند و نیازشان را برآورند. برای این پیکره‌ها و سنگ ها قربانی می‌کنند، به آن‌ها تقرب می‌جویند و آن‌ها را می‌پرستند. اگر سودی دیدند بر احترام و تکریمشان می‌افزایند و گرنه آن‌ها را رها کرده، معبودهای دیگری برمی گزینند.
[۹] مؤلفات جرجی زیدان، ج ۱۰، ص ۴۰۹ - ۴۱۰.



درباره کیفیت رواج بت پرستی بین عرب گفته شده که چون فرزندان حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) در مکه فزونی یافتند و با یکدیگر درگیر شدند هرکس که شهر را ترک می‌کرد یکی از سنگ های حرم را با خود می‌برد و در محل اقامت جدید برای تعظیم حرم گِرد آن به نیت کعبه طواف می‌کرد. بعدها پرستش آن سنگ ها رایج شد؛ اما برخی مناسک ، چون طواف و اقامت در مشاعر باقی ماند.
[۱۰] المفصل، ج۶، ص۷۶۷۷.
[۱۱] الموسوعة الذهبیه، ج ۵، ص ۲۱۰.



در قرآن کریم واژه نُصُب در آیات ۳ سوره مائده و ۴۳ سوره معارج و واژه انصاب در ۹۰ سوره مائده آمده است. افزون بر این سه آیه ، مفسران ذیل برخی آیات دیگر نیز به موضوع انصاب پرداخته اند.

۶.۱ - نهی از ذبح به نُصُب

در آیه ۳ سوره مائده خدای سبحان پس از بیان برخی خوردنی های حرام چون مردار ، خون ، گوشت خوک و آنچه به هنگام کشتن، نام غیر خدا بر آن برده شده باشد، خوردن گوشت حیوانات تذکیه نشده را نیز حرام دانسته و همگان را از ذبح حیوانات بر نُصُب باز داشته است: «حَرَّمَ عَلَیکُمُ المَیتَةَ والدَّمَ و لَحمَ الخِنزِیرِ و ما اُهِلَّ بِهِ لِغَیرِ اللّهِ... و ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ».
امام باقر (علیه‌السلام) مقصود از «ما اُهِلَّ بِهِ لِغَیرِ اللّه» را هر چیزی دانسته که برای بت ها قربانی می شود.

۶.۲ - سرعت گرد آمدن بر نُصُب

در آیه ۴۳ سوره معارج سرعت خروج کافران از قبرها در قیامت ، به سرعت گرد آمدن آنان بر نُصُب تشبیه شده است: «یَومَ یَخرُجونَ مِنَ الاَجداثِ سِراعًا کَاَنَّهُم اِلی نُصُب یوفِضون»
برخی مفسران مقصود از نصب در این آیه را اصنام می‌دانند
[۲۰] جامع البیان، مج ۱۴، ج ۲۹.
[۲۱] التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص ۱۲۳.
و برخی دیگر چنین تعبیری را در کلام خدا بعید دانسته آن را به معنای علامتی می‌دانند که برای راهنمایی افراد در راه ها نصب می‌شود.

۶.۳ - انصاب از اعمال شیطان

در آیه ۹۰ سوره مائده نیز شراب ، قمار ، انصاب و قرعه کشی با تیرهای ازلام، رجس و از اعمال شیطان شمرده شده و بر لزوم اجتناب از آن برای نیل به رستگاری تأکید شده است: «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِنَّمَا الخَمرُ والمَیسِرُ والاَنصابُ والاَزلمُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطنِ فَاجتَنِبوهُ»


برخی مورخان با ذکر آیه ۱۵۸ سوره بقره به نحوه آوردن اصنام و انصاب در صفا و مروه و آداب جاهلیت در این باره اشاره کرده اند .


همچنین در تفسیر آیات ۱۰۳ سوره مائده و ۱۹ سوره یونس به نقش عمرو بن لحی بن حارثه در پیدایش « بحیره »، « سائبه »، « وصیله » و « حام » و تغییر دین حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) پرداخته‌اند که بت پرستی را رواج داد و اوثان را نصب کرد
[۲۸] جامع البیان، مج۵، ج۷، ص۱۱۸ - ۱۲۶.
[۲۹] مجمع البیان، ج ۳، ص ۳۹۰.
و میان مردم اختلاف افکند.
مورخان نیز چگونگی انتقال بت ها به شبه جزیره عربستان و تغییر دین حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) به وسیله وی را که در زمان شاپور ذوالاکتاف ساسانی بر مکه سیادت داشت ذکر کرده اند.
[۳۱] الاصنام، ص ۸.
[۳۳] اخبار مکه، ج ۱، ص ۱۱۷ - ۱۲۶.



از دیگر آیات مرتبط با موضوع انصاب، آیات ۱۹ - ۲۰ سوره نجم و ۲۳ سوره نوح دانسته شده است.
در این آیات نام بت های معروف مورد پرستش عرب آمده است و مفسران و مورخان در نحوه انتقال بت های قوم نوح میان آن‌ها مطالبی را آورده اند.


در روایتی داستان گونه، مورخان گفته‌اند که پرستش بت، نخستین بار بین فرزندان قابیل بن آدم از قوم ادریس و نوح رواج یافت و پس از توفان و نابودی کافران، بت های قوم نوح زیر گل و لای مدفون شد. سرانجام شیطان یا یکی از جنیان جای آن‌ها را به عمرو بن لحی نشان داد و او نخستین کسی بود که بت پرستی را در عرب رواج داد.
[۳۶] معجم البلدان، ج ۱، ص ۱۴۰.
هرچند انصاب غیر از اوثان و اصنام است؛
اما برخی مفسران «نُصُب» در آیه ۴۳ سوره معارج را به صنم معنا کرده اند
[۳۸] جامع البیان، مج ۱۴، ج ۲۹، ص ۱۱۰ - ۱۱۱.
، افزون بر این، انصاب با اوثان و اصنام در بسیاری موارد کارکردهای مشترکی داشته اند.
برخی بت های بزرگ، مانند لات و ودّ و سواع و نسر ، در معابد خاصی نگهداری می‌شد و مردم با پرستش و نذر به آن‌ها تقرب می‌جستند و برخی بت های کوچک در خانه‌ها نگهداری می‌شد و آن‌ها را در سفرها برای تبرک به بت های بزرگ همراه می‌بردند.
[۳۹] المفصل، ج ۶، ص ۷۶.



از دیگر بت های معروف عرب اساف و نائله بود؛ اساف نام مردی یمنی است که به نائله عشق می ورزید و این دو چون برای حج گزاردن به مکه آمدند، دور از انظار، درون خانه با یکدیگر به فسق درآمیختند. صبحگاه مردم آن دو را که به صورت سنگی مسخ شده بودند برای عبرت دیگران پیشاپیش کعبه نهادند و چون مدتی گذشت و پرستش بت رواج یافت این دو نیز پرستش می‌شدند؛ یکی از این دو کنار کعبه و دیگری در جایگاه زمزم بود و قریشیان هر دو را کنار زمزم نهاده، گوسفند و شتر پیش آنان قربانی می‌کردند.
[۴۰] الاصنام، ص۹، ۲۹.
[۴۱] اخبارمکه، ج۱، ص۱۲۰.
[۴۲] اخبارمکه، ج۱، ص۱۲۲.



افزون بر بت های قبیله ای و خانگی ۳۶۰ بت به شمار روزهای سال پرستش می‌شد و حوادث هر روز به یکی از آن‌ها منسوب می‌گردید.
[۴۳] فروغ ابدیت، ج ۱، ص ۴۳.
افزون بر سنگ ها درختان نیز پرستش و برای آن‌ها قربانی می‌شد.
در تفسیر آیه ۱۰۳ سوره مائده روایاتی به این مضمون از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده که عمرو بن لحی چون دین خدا را تغییر داد و در آن بدعت هایی نهاد گرفتار عذاب الهی شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در سفر معراج ، عذاب سخت وی را مشاهده کرد.
[۴۶] جامع البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۱۱۸.
[۴۷] جامع البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۱۲۰.



اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ التفسیر الکبیر؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الروض الانف؛ فروغ ابدیت؛ کتاب الاصنام (تنکیس الاصنام)؛ لسان العرب؛ مؤلفات جرجی زیدان الکامله؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ معجم البلدان؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ المنمق فی اخبار قریش؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیه؛ المیزان فی تفسیر القرآن.


۱. التحقیق، ج ۱۲، ص ۱۲۹، «نصب».
۲. لسان العرب، ج ۱۴، ص ۱۵۵، «نصب».
۳. جامع البیان، مج ۴، ج ۶، ص ۱۰۰.
۴. مجمع البیان، ج ۳، ص ۲۴۴.
۵. جامع البیان، مج ۱۴، ج ۲۹، ص ۱۱۱.
۶. التحقیق، ج ۶، ص ۲۸۶، «صنم».
۷. التحقیق، ج ۱۲، ص ۱۲۸.
۸. المفصل، ج ۶، ص ۸۱.
۹. مؤلفات جرجی زیدان، ج ۱۰، ص ۴۰۹ - ۴۱۰.
۱۰. المفصل، ج۶، ص۷۶۷۷.
۱۱. الموسوعة الذهبیه، ج ۵، ص ۲۱۰.
۱۲. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۱۳. معارج/سوره۷۰، آیه۷۳.    
۱۴. مائده/سوره۵، آیه۹۰.    
۱۵. بقره/سوره۲، آیه۵۸.    
۱۶. یونس/سوره۱۰، آیه۱۹.    
۱۷. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۱۸. المیزان، ج ۵، ص ۱۹۱.    
۱۹. معارج/سوره۷۰، آیه۷۳.    
۲۰. جامع البیان، مج ۱۴، ج ۲۹.
۲۱. التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص ۱۲۳.
۲۲. المیزان، ج ۲۰، ص ۲۴.    
۲۳. مائده/سوره۵، آیه۹۰.    
۲۴. بقره/سوره۲، آیه۱۵۸.    
۲۵. الروض الانف، ج ۱، ص ۳۵۹ - ۳۶۴.    
۲۶. مائده/سوره۵، آیه۱۰۳.    
۲۷. یونس/سوره۱۰، آیه۱۹.    
۲۸. جامع البیان، مج۵، ج۷، ص۱۱۸ - ۱۲۶.
۲۹. مجمع البیان، ج ۳، ص ۳۹۰.
۳۰. المیزان، ج ۱۰، ص ۳۲.    
۳۱. الاصنام، ص ۸.
۳۲. المنمق، ص ۳۲۸.    
۳۳. اخبار مکه، ج ۱، ص ۱۱۷ - ۱۲۶.
۳۴. نجم/سوره۵۳، آیه۱۹ - ۲۰.    
۳۵. نوح/سوره۷۱، آیه۲۳.    
۳۶. معجم البلدان، ج ۱، ص ۱۴۰.
۳۷. معارج/سوره۷۰، آیه۴۳.    
۳۸. جامع البیان، مج ۱۴، ج ۲۹، ص ۱۱۰ - ۱۱۱.
۳۹. المفصل، ج ۶، ص ۷۶.
۴۰. الاصنام، ص۹، ۲۹.
۴۱. اخبارمکه، ج۱، ص۱۲۰.
۴۲. اخبارمکه، ج۱، ص۱۲۲.
۴۳. فروغ ابدیت، ج ۱، ص ۴۳.
۴۴. المیزان، ج ۵، ص ۱۹۱.    
۴۵. مائده/سوره۵، آیه۱۰۳.    
۴۶. جامع البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۱۱۸.
۴۷. جامع البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۱۲۰.
۴۸. المنمق، ص ۳۲۸.    



دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «انصاب».    


رده‌های این صفحه : انصاب




جعبه ابزار