• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اهداف تکلیف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



یکی از مباحثی که مورد بحث بین مذاهب کلامی است هدفمند بودن تکالیف الهی می‌باشد.



برخی از مذاهب کلامی، از جمله اشعریان ، هدفمند بودن تکالیف الهی را منکرند و برآن‌اند که جست و جوی غرض برای افعال الهی ، از جمله تکالیف، ناممکن و بیهوده و دست کم امری بی اهمیت است،
[۱] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهج الحق و کشف الصدق، ج۱، ص۸۸، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ ق.
براین اساس، برخی از آنان با استناد به ادله‌ای مانند آیه ۵۴ اعراف که خلقت و تکلیف کردن را حق خداوند شمرده: «اَلا لَهُ الخَلقُ والاَمرُ»، تشریع تکالیف را مقتضای الوهیت خداوند و عبودیت بنده شمرده و گفته‌اند: خداوند هرچه بخواهد می‌تواند بر بندگان تکلیف کند و ضرورتی ندارد که تکالیف او دارای حُسن باشد،
[۳] الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۱۲۶-۱۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.
حتی شماری از آنان گفته‌اند که تکلیف کردن خداوند بندگانش را به امور قبیح یا اموری که کیفر اُخروی در پی دارد، جایز است.
[۴] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهج الحق و کشف الصدق، ج۱، ص۱۳۵ ـ ۱۳۶، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ ق.



در برابر، امامیان و معتزلیان ، تکالیف الهی را امری ضروری
[۵] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
[۶] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۱، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
[۷] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۵، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
و دارای هدف دانسته
[۸] شیخ طوسی، اندیشه های کلامی، ص۲۲۱، جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.
[۹] علی رضا مسجد جامعی، پژوهشی در معارف امامیه، ج۱، ص۱۹۵-۱۹۶، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ ش.
[۱۰] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
و برآن‌اند که لازمه نفی غرض از تکالیف الهی، عبث بودن افعال خداوند است، در حالی که این امر بر خداوند قبیح است و قرآن کریم نیز آن را مردود شمرده است
[۱۱] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهج الحق و کشف الصدق، ج۱، ص۸۹، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ ق.
: «وما خَلَقنَا السَّماءَ والاَرضَ وما بَینَهُما لاعِبین» «رَبَّنا ما خَلَقتَ هـذا باطِلاً» همچنین اینان تشریع تکالیف از سوی خداوند را امری نیکو دانسته، صدور تکلیف قبیح و مُنکر را بر خداوند ناروا شمرده‌اند،
[۱۴] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۱، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
چنان که آیه ۲۸ اعراف به این واقعیت اشاره دارد: «اِنَّ اللّهَ لا یأمُرُ بِالفَحشاءِ».


بر پایه آموزه‌های قرآنی، عمده ‌ترین اهداف در تکالیف عبارت‌اند از:

۳.۱ - جلب منفعت

مهم ‌ترین هدف تکالیف الهی منفعت رساندن به بشر
[۱۶] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۲، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
[۱۷] رسائل المرتضی، السید المرتضی (م. ۴۳۶ ق.)، ج۳، ص۱۳،به کوشش حسینی و رجائی، قم، دارالقرآن، ۱۴۰۵ ق.
[۱۸] قوشچی، شرح تجرید، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سنگی.
و بهره مند ساختن او از ثواب الهی
[۱۹] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۵، ص۳۷۵، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۲۱] النعمانی (م ۳۸۰ ق)، الغیبه، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق.
است: «و مَن یعَظِّم حُرُماتِ اللّهِ فَهُوَ خَیرٌ لَهُ». به نظر مفسران، مراد از «حُرُماتِ اللّهِ» اوامر و نواهی الهی است. منافع تکالیف الهی گاه دنیوی است و گاه اخروی؛ گاهی براى خود شخص و گاه برای دیگران سودمند است؛ نمونه آنکه:
أ. تکلیف الهی حج ، هم منافع مادی دارد و هم منافع معنوی
[۲۷] الصدوق (م ۳۸۱ ق)، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۰۳، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
: «واَذِّن فِی النّاسِ بِالحَجِّ _ لِیشهَدوا مَنافِعَ لَهُم». منافع مادی حج، سود حاصل از تجارت در ایام حج است
[۳۰] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱۷، ص۱۹۲-۱۹۳، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۳۱] الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۷، ص۱۴۶، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.
[۳۲] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۲۲۶، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
و منافع معنوی آن، عفو و مغفرت الهی و ثواب اُخروی است.
[۳۳] الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۷، ص۱۴۶، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.
[۳۵] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۲، ص۴۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.

ب. روزه ، افزون بر سلامت جسمانی بدن،
[۳۸] المتقی الهندی (م ۹۷۵ ق)، کنزالعمال، ج۸، ص۴۵۰، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
موجب تقویت تقواست.
[۴۰] العظیم آبادی (م ۱۳۲۹ ق)، عون المعبود، ج۲، ص۱۳۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.
[۴۱] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۲۷۵ ـ ۲۷۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.

ج. نماز سبب نزول آرامش بر انسان و وسیله نیل او به مقامات معنوی و تکامل است: «اَقِمِ الصَّلوةَ... _ و مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّد... عَسی اَن یبعَثَک رَبُّک مَقامـًا مَحمودا».
د. زکات و انفاق در راه خدا از یک سو برای فقرا سودمند است و از سوی دیگر تقرب به خداوند و رحمت الهی را برای انفاق کننده در پی دارد: «اَلا اِنَّها قُربَةٌ لَهُم سَیدخِلُهُمُ اللّهُ فی رَحمَتِهِ».

۳.۲ - دفع ضرر و مفسده

هدف دیگر تکالیف الهی، دفع مفاسد دنیوی و عذاب‌های اخروی است؛ مانند:
أ. حرمت گوشت خوک ، مردار و خون ، که دلیل آن نجاست و پلیدی و زیانبار بودن آن‌هاست: «مَیتَةً اَو دَمـًا مَسفوحـًا اَو لَحمَ خِنزیر فَاِنَّهُ رِجسٌ اَو فِسقـًا».
ب. نهی انسان‌ها از شرابخواری و قمار از آن روست که این دو عمل مایه دشمنی و کینه میان انسان‌ها و مانع ذکر خدا می‌شود: «اِنَّما یریدُالشَّیطـنُ اَن یوقِعَ بَینَکمُ العَدوةَ والبَغضاءَ فِی الخَمرِ والمَیسِرِ و یصُدَّکم عَن ذِکرِ اللّهِ و عَنِ الصَّلوةِ فَهَل اَنتُم مُنتَهون». در احادیث نیز زیان‌های پرشماری برای شراب ذکر شده است.
[۴۸] الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۶، ص۲۴۳، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.

ج. فلسفه مهم تشریع نماز ، دوری از گناه و کارهای ناپسند: «اِنَّ الصَّلوةَ تَنهی عَنِ الفَحشاءِ والمُنکرِ» و پاک شدن از گناهان گذشته است، چنان که در روایات نیز آمده است.
د. در آیه ۱۰۳ توبه پاک شدن انسان از رذایل اخلاقی مانند بخل ، از اغراض تکلیف زکات دانسته شده است
[۵۹] عبدالفتاح عاشور، منهج القرآن فی تربیة المجتمع، ج۴، ص۲۰۴، مصر، دارالجیل، ۱۳۹۹ ق.
[۶۰] رضی الدین الاسترآبادی (م ۶۸۶ ق)، شرح الرضی علی الکافیه، ج۱، ص۸۷، به کوشش حسن عمر، تهران، جامعة قاریونس، ۱۳۹۵ ق.
: «خُذ مِن اَمولِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم و تُزَکیهِم».
انجام دادن تکالیف الهی انسان را از عقاب اخروی و آتش دوزخ نیز حفظ می‌کند.

۳.۳ - آزمایش مکلفان

هدف مهم دیگر تشریع تکالیف شرعی، آزمودن انسان‌هاست:
[۶۵] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۸، ص۱۵۱، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
«لِکلّ جَعَلنا مِنکم شِرعَةً و مِنهاجـًا و لَو شاءَ اللّهُ لَجَعَلَکم اُمَّةً وحِدَةً و لـکن لِیبلُوَکم فی ما أتاکم». برخی مفسران مراد از «ما أتاکم» را تکالیف الهی و عبادات دانسته‌اند. در پرتو این آزمایش صفوف مؤمنان از مشرکان و منافقان جدا می‌شود و بر اساس آن خداوند منافقان و مشرکان را عذاب و مؤمنان را مورد آمرزش خود قرار خواهد داد
[۷۰] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۵۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
: «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَی السَّمـوتِ... و حَمَلَهَا الاِنسانُ اِنَّه کانَ ظَـلومـًا جَهولا _ لِیعَذِّبَ اللّهُ المُنافِقینَ والمُنـفِقاتِ والمُشرِکینَ والمُشرِکاتِ و یتوبَ اللّهُ عَلَی المُؤمِنینَ والمُؤمِناتِ وکانَ اللّهُ غَفورًا رَحیما». به نظر برخی مراد از «الاَمانَةَ»، در این آیه تکالیف الهی است.
[۷۲] الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.
[۷۴] المبارک فوری (م۱۳۵۳ ق)، تحفة الاحوذی، ج۶، ص۳۳۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ ق.
در آیاتی دیگر نیز حکمت برخی تکالیف آزمودن مکلفان ذکر شده است؛ مانند حکم تغییر قبله برای جداسازی فرمانبرداران از نافرمانان یا جهاد در راه خدا برای جداسازی افراد شکیبا از دیگران. گاه تکالیف امتحانی خداوند برای ارتقای انسان‌هاست، چنان که برای اعطای مقام امامت به حضرت ابراهیم (علیه‌السلام)، وی با تکالیفی آزموده شد: «و اِذِ ابتَلی اِبرهیمَ رَبُّهُ بِکلِمات فَاَتَمَّهُنَّ قالَ اِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ اِمامـًا». مراد از «کلمات» در این آیه را تکالیف الهی دانسته‌اند.
[۷۸] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
[۸۰] جلال الدین المحلی (م ۸۶۴ ق)، تفسیر الجلالین، ج۱، ص۱۴، جلال الدین السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفه.
برخی مراد از آن را نماز و مناسک حج
[۸۳] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱، ص۷۳۳، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
) و شماری دیگر مأموریت به ذبح حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) ذکر کرده‌اند.
[۸۶] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱، ص۷۳۴، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.


۳.۴ - کیفر گناهکاران

برپایه برخی آیات، غرض از تشریع شماری از تکالیف، مجازات گناهکاران است.
از آن جمله است تحریم برخی خوراکی‌های حلال بر بنی اسرائیل به سبب ارتکاب گناهانی مانند ظلم به دیگران، رباخواری و خوردن اموال دیگران: «فَبِظُـلم مِنَ الَّذینَ هادوا حَرَّمنا عَلَیهِم طَیبات اُحِلَّت لَهُم وبِصَدِّهِم عَن سَبیلِ اللّهِ کثیرا _ واَخذِهِمُ الرِّبوا وقَد نُهوا عَنهُ واَکلِهِم اَمولَ النّاسِ بِالباطِـل». از همین قبیل است مکلف شدن آنان به قتل یکدیگر به سبب ارتداد و انحراف از دین
[۹۰] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱، ص۴۰۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
: «اِنَّکم ظَـلَمتُم اَنفُسَکم بِاتِّخاذِکمُ العِجلَ فَتوبوا اِلی بارِئِکم فَاقتُلوا اَنفُسَکم». از آیات مربوط به احکام کیفری نیز برمی آید که یکی از اغراض تشریع آن‌ها، مجازات بزهکاران بوده است؛ مانند احکام مربوط به حد زنا ، قذف و سرقت : «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فاقطَعوا اَیدِیهُما جَزاءً بِما کسَبا نَکـلاً مِنَ اللّهِ واللّهُ عَزیزٌ حَکیم». تکالیف مربوط به کفارات را نیز می‌توان به نوعی کیفر برای جبران خطا یا گناه انجام گرفته برشمرد؛ مانند کفاره ظِهار، کفاره صید در حال احرام و کفاره سوگند نابجا.


(۱) قرآن کریم.
(۲) العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهج الحق و کشف الصدق، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ ق.
(۳) الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.
(۴) العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
(۵) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
(۶) شیخ طوسی، اندیشه های کلامی، جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش؛
(۷) علی رضا مسجد جامعی، پژوهشی در معارف امامیه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ ش.
(۸) الرسائل العشر.
(۹) قوشچی، شرح تجرید، چاپ سنگی.
(۱۰) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۱) المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۱۲) النعمانی (م ۳۸۰ ق)، الغیبه، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق.
(۱۳) الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.
(۱۴) المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
(۱۵) النحاس (م ۳۳۸ ق)، معانی القرآن، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق.
(۱۶) الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۱۷) الصدوق (م ۳۸۱ ق)، من لا یحضره الفقیه، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
(۱۸) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، تهذیب الاحکام، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.
(۱۹) الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۲۰) ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
(۲۱) الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.
(۲۲) القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
(۲۳) النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.
(۲۴) ابن ابی جمهور (م ۸۸۰ ق)، عوالی اللئالی، به کوشش عراقی، قم، سیدالشهداء، ۱۴۰۳ ق.
(۲۵) المتقی الهندی (م ۹۷۵ ق)، کنزالعمال، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
(۲۶) العظیم آبادی (م ۱۳۲۹ ق)، عون المعبود، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.
(۲۷) الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.
(۲۸) الصدوق (م ۳۸۱ ق)، علل الشرایع، به کوشش بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدری، ۱۳۸۵ ق.
(۲۹) مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۳۰) عبدالفتاح عاشور، منهج القرآن فی تربیة المجتمع، مصر، دارالجیل، ۱۳۹۹ ق.
(۳۱) القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.
(۳۲) رضی الدین الاسترآبادی (م ۶۸۶ ق)، شرح الرضی علی الکافیه، به کوشش حسن عمر، تهران، جامعة قاریونس، ۱۳۹۵ ق.
(۳۳) المبارک فوری (م۱۳۵۳ ق)، تحفة الاحوذی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ ق.
(۳۴) جلال الدین المحلی (م ۸۶۴ ق)، تفسیر الجلالین، جلال الدین السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفه.
(۳۵) الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.
(۳۶)الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۳۷)رسائل المرتضی، السید المرتضی (م. ۴۳۶ ق.)، به کوشش حسینی و رجائی، قم، دارالقرآن، ۱۴۰۵ ق.


۱. العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهج الحق و کشف الصدق، ج۱، ص۸۸، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ ق.
۲. اعراف/سوره۷، آیه۵۴.    
۳. الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۱۲۶-۱۳۵، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۱ ق.
۴. العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهج الحق و کشف الصدق، ج۱، ص۱۳۵ ـ ۱۳۶، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ ق.
۵. العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
۶. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۱، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
۷. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۵، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
۸. شیخ طوسی، اندیشه های کلامی، ص۲۲۱، جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.
۹. علی رضا مسجد جامعی، پژوهشی در معارف امامیه، ج۱، ص۱۹۵-۱۹۶، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ ش.
۱۰. العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، ج۱، ص۴۴۱، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
۱۱. العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، نهج الحق و کشف الصدق، ج۱، ص۸۹، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۷ ق.
۱۲. انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۶.    
۱۳. آل عمران/سوره۳، آیه۱۹۱.    
۱۴. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۱، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
۱۵. اعراف/سوره۷، آیه۲۸.    
۱۶. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۲، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
۱۷. رسائل المرتضی، السید المرتضی (م. ۴۳۶ ق.)، ج۳، ص۱۳،به کوشش حسینی و رجائی، قم، دارالقرآن، ۱۴۰۵ ق.
۱۸. قوشچی، شرح تجرید، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سنگی.
۱۹. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۵، ص۳۷۵، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۰. المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵۲، ص۹۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۲۱. النعمانی (م ۳۸۰ ق)، الغیبه، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق.
۲۲. حج/سوره۲۲، آیه۳۰.    
۲۳. الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۹۳، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۲۴. المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۹، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
۲۵. النحاس (م ۳۳۸ ق)، معانی القرآن، ج۴، ص۴۰۴، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق.    
۲۶. الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۴، ص۲۶۳-۲۶۵، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.    
۲۷. الصدوق (م ۳۸۱ ق)، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۰۳، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
۲۸. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۱۲۲، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.    
۲۹. حجّ/سوره۲۲، آیه۲۷ ۲۸.    
۳۰. الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱۷، ص۱۹۲-۱۹۳، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۳۱. الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۷، ص۱۴۶، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.
۳۲. ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۲۲۶، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۳۳. الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۷، ص۱۴۶، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.
۳۴. الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، ج۳، ص۳۷۴، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۳۵. القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۲، ص۴۱، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۳۶. النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، ج۷، ص۵۰۲، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.    
۳۷. ابن ابی جمهور (م ۸۸۰ ق)، عوالی اللئالی، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش عراقی، قم، سیدالشهداء، ۱۴۰۳ ق.    
۳۸. المتقی الهندی (م ۹۷۵ ق)، کنزالعمال، ج۸، ص۴۵۰، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
۳۹. بقره/سوره۲، آیه۱۸۳.    
۴۰. العظیم آبادی (م ۱۳۲۹ ق)، عون المعبود، ج۲، ص۱۳۹، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.
۴۱. القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۲۷۵ ـ ۲۷۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۴۲. رعد/سوره۱۳، آیه۲۸.    
۴۳. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۸ ۷۹.    
۴۴. توبه/سوره۹، آیه۶۰.    
۴۵. توبه/سوره۹، آیه۹۹.    
۴۶. انعام/سوره۶، آیه۱۴۵.    
۴۷. مائده/سوره۵، آیه۹۱.    
۴۸. الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۶، ص۲۴۳، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
۴۹. الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۲۵، ص۳۰۳، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۵۰. الصدوق (م ۳۸۱ ق)، علل الشرایع، ج۲، ص۴۷۶، به کوشش بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدری، ۱۳۸۵ ق.    
۵۱. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۵.    
۵۲. هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴.    
۵۳. الصدوق (م ۳۸۱ ق)، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۴ ۲۱۵، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.    
۵۴. الصدوق (م ۳۸۱ ق)، علل الشرایع، ج۲، ص۳۱۷، به کوشش بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدری، ۱۳۸۵ ق.    
۵۵. الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۴، ص۹، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۵۶. توبه/سوره۹، آیه۱۰۳.    
۵۷. المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۶، ص۱۰۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۵۸. مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۱۷، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.    
۵۹. عبدالفتاح عاشور، منهج القرآن فی تربیة المجتمع، ج۴، ص۲۰۴، مصر، دارالجیل، ۱۳۹۹ ق.
۶۰. رضی الدین الاسترآبادی (م ۶۸۶ ق)، شرح الرضی علی الکافیه، ج۱، ص۸۷، به کوشش حسن عمر، تهران، جامعة قاریونس، ۱۳۹۵ ق.
۶۱. نساء/سوره۴، آیه۱۰.    
۶۲. نساء/سوره۴، آیه۲۹.    
۶۳. صف/سوره۶۱، آیه۱۰-۱۱.    
۶۴. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۵۴۶، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶۵. الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۸، ص۱۵۱، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۶۶. مائده/سوره۵، آیه۴۸.    
۶۷. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۵۴۶، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶۸. الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۳، ص۳۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۶۹. الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۸، ص۱۸۸-۱۸۹، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۷۰. القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۵۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۷۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲ ۷۳.    
۷۲. الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.
۷۳. المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۵، ص۳۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۷۴. المبارک فوری (م۱۳۵۳ ق)، تحفة الاحوذی، ج۶، ص۳۳۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ ق.
۷۵. بقره/سوره۲، آیه۱۴۳.    
۷۶. آل عمران/سوره۳، آیه۱۴۲.    
۷۷. بقره/سوره۲، آیه۱۲۴.    
۷۸. ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۷۹. المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۸۰. جلال الدین المحلی (م ۸۶۴ ق)، تفسیر الجلالین، ج۱، ص۱۴، جلال الدین السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفه.
۸۱. الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۲۸۰، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۸۲. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۱، ص۴۴۶، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۸۳. الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱، ص۷۳۳، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۸۴. القمی (م ۳۰۷ ق)، تفسیر القمی، ج۱، ص۵۹، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.    
۸۵. الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۸۶. الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱، ص۷۳۴، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۸۷. نساء/سوره۴، آیه۱۶۰ ۱۶۱.    
۸۸. انعام/سوره۶، آیه۱۴۶.    
۸۹. نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۸.    
۹۰. الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱، ص۴۰۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۹۱. الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البیان، ج۱، ص۲۱۸، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۹۲. الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، ج۱، ص۱۳۲، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۹۳. بقره/سوره۲، آیه۵۴.    
۹۴. نور/سوره۲۴، آیه۲.    
۹۵. نور/سوره۲۴، آیه۴.    
۹۶. مائده/سوره۵، آیه۳۸.    
۹۷. مجادله/سوره۵۸، آیه۳۴.    
۹۸. مائده/سوره۵، آیه۹۵.    
۹۹. مائده/سوره۵، آیه۸۹.    



دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تکلیف».    



جعبه ابزار