• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

باغ در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



باغ به معنی بوستان و درخت‌زار در نقش نعمتی الهی و نماد قدرت خداوند است.



باغ واژه فارسی دری و میانه، به معنای تکه زمین بوده
[۱] دانشنامه جهان اسلام، ج‌۱، ص‌۵۷۰‌.
که در عربی نیز رایج است.
[۲] لغت‌نامه، ج‌۳، ص‌۳۶۰۵، «باغ».
در فارسی از باغ به «بوستان» که ترکیبی پهلوی از «بوی» (رایحه) و پسوند مکان «ستان» است
[۳] لغت‌نامه، ص‌۴۴۰۴، «بوستان».
نیز یاد می‌شود؛ همچنین به هر محوطه محصور که دارای درخت و زراعت و گلهای خوشبو باشد باغ گفته می‌شود.
[۴] لغت‌نامه، ص‌۳۶۰۵.
[۵] فرهنگ فارسی، ج‌۱، ص‌۴۶۱. «باغ».
واژه عربی «جنّت» از ریشه «ج ن ن» به‌معنای پوشش و مخفی کردن مشتق شده و در معنای باغ از آن جهت که درختان انبوه مانع از رسیدن نور آفتاب به زمین می‌شود به کار رفته است.
[۷] التحقیق، ج‌۲، ص‌۱۲۲، «جنّ».
گاه از درختان باغ ونه زمین آن به باغ تعبیر شده که عبارت «جَنّت تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهر» نیز بر آن دلالت دارد.
[۱۰] مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۱۶۱.
ریشه تاریخی لغت جنت از سامی شمالی است؛ ولی در معنای بهشت از آرامی نشئت گرفته و احتمالا از‌طریق سریانی به عربی راه یافته است.
[۱۱] واژه‌های دخیل، ص‌۱۷۱.
برخی لغویان مسلمان همچون سیوطی نیز به این منشاء مسیحی اشاره کرده‌اند.
[۱۲] الاتقان، ج‌۱، ص‌۲۹۵.
به باغی که با دیوار یا درختان یا‌هرچیز دیگری دایره وار احاطه شده‌باشد نیز حدیقه می‌گویند.
[۱۴] التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۸۱، «حدق».



در قرآن ، لغت جنت هم به معنای باغ این جهانی و هم به معنای جایگاه نیکوکاران و مومنان در آخرت به کار رفته است. نخل و انگور به عنوان نمونه درختان باغ ذکر شده‌است:«جَنّت مِن نَخیل و اَعنب». احتمالا تاکید بر این دو درخت به عنوان نمونه درختهای جنت از آن روست که خرما و انگور محصولات عمده حجاز بوده که در مدینه و طائف کشت می‌شده است.
[۱۹] جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۸.
البته به درختان دیگری همچون زیتون و انار نیز در قرآن اشاره شده است:«و‌جَنّت مِن اَعناب والزَّیتونَ والرُّمّان». ذکر باغ در قرآن همراه با تعابیر گوناگونی چون:«جَنَّت مَعروشت و غَیرَ مَعروشت» به معنای باغهای نیازمند به داربست و بی‌نیاز از آن
[۲۲] المنیر، ج‌۷، ص‌۶۶‌.
[۲۳] نمونه، ج‌۶‌، ص‌۳.
[۲۴] راهنما، ج‌۵‌، ص‌۳۷۹.
، «و‌جَنّت اَلفافا» به معنای باغهایی با تراکم بسیار
[۲۶] جامع البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۱۰.
و «حَدائِقَ ذاتَ بَهجَة» به معنای باغهای خوش منظر و سرورآفرین
[۲۸] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۵۸.
آمده است؛ همچنین عبارت «تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهر» به معنای باغهایی با نهرهای جاری در زیر درختان آنها، و تعبیر «فی جَنَّة عالِیَة» نیز در قرآن برای خصوص بهشت به کار رفته است.

۲.۱ - باغ نماد قدرت خداوند

رویش گیاهان و درختان و شکل‌گیری باغهای انبوه در قرآن ، نعمتی برای انسانها و نمادی از توانایی مطلق خداوند و نشانه‌ای بر وجود و وحدانیت اوست:«و هُوَ الَّذی اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَخرَجنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیء فَاَخرَجنا مِنهُ خَضِرًا نُخرِجُ مِنهُ حَبًّا مُتَراکِبًا ومِنَ النَّخلِ مِن طَلعِها قِنوانٌ دانِیَةٌ وجَنّت مِن اَعناب والزَّیتونَ والرُّمّانَ مُشتَبِهًا و غَیرَ مُتَشبِه انظُروا اِلی ثَمَرِهِ اِذا اَثمَرَ ویَنعِهِ اِنَّ فی ذلِکُم لاََیت لِقَوم یُؤمِنون». خداوند در این آیه و آیات ۱۴۱ انعام ، ۱۹ و مومنون۳۰ ۳۲ عبس و... آفرینش باغها را برای انسانها و منبعی خوراکی برای ایشان و چارپایانشان معرفی کرده است. تعبیر «مُشتَبِهًا وغَیرَ مُتَشبِه» که به تفاوت در شکل، رنگ یا مزه محصولات باغ نظر داشته
[۳۶] جامع‌البیان، مج۵‌، ج۷، ص۳۸۳.
[۳۷] کشف‌الاسرار، ج۳، ص۴۳۶.
[۳۸] الدرالمنثور، ج‌۳، ص‌۳۳۳.
و عبارت «مُختَلِفًا اُکُلُه» به معنای تفاوت در میوه و طعم محصول و همچنین آیه «و مِن کُلِّ الثَّمَرتِ جَعَلَ فیها زَوجَینِ اثنَین» که به تفاوت در رنگ ، مزه ، زمان برداشت و آبدار بودن اشاره دارد
[۴۱] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۴۲۳.
می‌تواند به سلایق گوناگون انسانها یا نیازمندیهای متفاوت آنها‌در فصول مختلف سال تفسیر شود
[۴۲] المنیر، ج‌۸‌، ص‌۶۹‌.
، بر این اساس باغها نعمت و مرحمتی برای انسانهاست که با دقت و تفکر در آن‌ها که به تعبیر برخی لازم تلقی شده
[۴۳] کشف الاسرار، ج‌۳، ص‌۴۳۶.
[۴۴] الدرالمنثور، ج‌۳، ص‌۳۳۳.
وجود مدبری آگاه، انکارناپذیر است و او همان‌گونه که بر خلق گیاهان گوناگون و باغهای انبوه از آب و خاک مرده قادر است، بر رستاخیز نیز توانایی دارد.
[۴۵] کشف‌الاسرار، ج۳، ص۴۳۷.
خداوند در آیات ابتدای سوره رعد نیز در اثبات توحید و معاد پس از آن‌که شمار بسیار مردمِ بی‌ایمان را نکوهش می‌کند، نشانه‌هایی از قدرت خویش را ذکر کرده که از آن جمله توانایی در رویاندن میوه‌های گوناگون از آب، هوا و زمینی یکسان است
[۴۷] مجمع‌البیان، ج۶، ص۴۲۴.
[۴۸] مجمع‌البیان، ج۱۳، ص۱۰۲‌-۱۰۳.
:«و فِی‌الاَرضِ قِطَعٌ مُتَجوِرتٌ وجَنّتٌ مِن اَعنب وزَرعٌ ونَخیلٌ صِنوانٌ وغَیرُ صِنوان یُسقی بِماء واحِد و نُفَضِّلُ بَعضَها عَلی بَعض فِی الاُکُلِ اِنَّ فی‌ذلِکَ لاَیت لِقَوم یَعقِلون» در همین جهت در این آیه دعوت به تفکر و تعقل و در آیه ۹۹ انعام تاکید بر دقت در نحوه رسیدن میوه‌ها شده است. در آیه ۶۰ نمل نیز خداوند با بیان این‌که آفریدگار آسمانها و زمین است و برای انسانها از آسمان ، آب فرستاده و با آن باغهای زیبا و سرورانگیز رویانده به ناتوانی انسانها در آفرینش درختان و توبیخ ایشان در پرستش غیر خود پرداخته است
[۵۲] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۵۸.
:«اَمَّن خَلَقَ السَّموتِ والاَرضَ واَنزَلَ لَکُم مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَنبَتنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهجَة ما کانَ لَکُم اَن تُنبِتوا شَجَرَها اَءِلهٌ مَعَ اللّهِ بَل هُم قَومٌ یَعدِلون». برخی صفت سرورآفرینی برای باغ را که با واژه « بهجت » بیان شده، تنها در زیبایی و خوش‌منظر بودن خلاصه نکرده و به اهمیتِ نقش شادی‌آور بودن باغ در تصفیه هوا و ایجاد محیطی پاکیزه اشاره کرده‌اند.
[۵۵] الجواهر، ج‌۱۳، ص‌۲۳۷.


۲.۲ - باغ در داستانهای قرآنی

در داستانهای گوناگون قرآنی از باغ یاد شده است؛ حضرت آدم و همسرش حوا پیش از خوردن از درخت ممنوع در باغی ساکن بودند:«و‌قُلنا یادَمُ اسکُن اَنتَ و زَوجُکَ الجَنَّةَ» که مصداق آن بین مفسران مورد اختلاف است؛ برخی آن را به قرینه «ال» تعریف، همان بهشت جاودان دانسته‌اند.
[۵۷] تفسیر بیضاوی، ج‌۱، ص‌۲۹۶.
[۵۸] مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۱۹۴.
دیگران از آن جهت که هرکس به بهشت درآید از آن رانده‌نمی‌شود و نیز نشان دادن درخت زندگی جاودان به وسیله شیطان با این نظر مخالفت کرده‌اند.
[۶۰] مجمع البیان، ج‌۱، ص‌۱۹۴.
[۶۱] نورالثقلین، ج‌۱، ص‌۶۲.
در داستان اصحاب الجنه در آیات ۱۷ ۳۲ قلم نیز از باغی سخن‌می‌رود که مالکان آن به شیوه پدر خود مبنی بر تقسیم درآمد باغ به سه بخش هزینه‌های‌باغ، سهم فقرا و قوت سالیانه خویش
[۶۳] کشف‌الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۱۹۲.
[۶۴] مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۵۵۰‌.
پایبند نبوده و تصمیم به تصاحب تمامی محصولات باغ داشتند که نیمه‌شب عذاب الهی باغ آن‌ها را به خاکستر تبدیل کرد.
[۶۵] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۵۰۵‌-۵۰۶‌.
در داستان قوم‌سباء نیز از باغهای گسترده‌ای سخن می‌رود که در سمت چپ و راست آن‌ها قرار داشته و نشانه‌ای از قدرت خداوند برای ایشان بوده است
[۶۶] مجمع‌الیبان، ج۸‌، ص۶۰۴‌.
:«لَقَد کانَ لِسَبَإ فی مَسکَنِهِم ءایَةٌ جَنَّتانِ عَن یَمین وشِمال کُلوا مِن رِزقِ‌رَبِّکُم واشکُروا لَهُ بَلدَةٌ طَیِّبَةٌ ورَبٌّ غَفور» ولی ایشان با سرپیچی از امر خداوند سپاس نعمتهای وی را به جای نیاوردند و عذاب خداوند باغهای سرسبز آن‌ها را به درختانی بی‌ارزش با میوه‌هایی تلخ تبدیل کرد.

۲.۳ - داستان ایمان مرد فقیر

در آیات ۳۲ تا ۴۴ کهف نیز داستانی از ایمان مردی فقیر به خداوند و رستاخیز وکفران مردی ثروتمند آمده است
[۷۰] مجمع البیان، ج‌۶، ص‌۷۲۳.
[۷۱] روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۹، ص‌۳۹۴.
که خداوند باغهایی پرمحصول از انگور و نخل و زراعتی پربرکت همراه با آبی فراوان به وی عطا کرده بود
[۷۲] جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۴‌-۳۰۵.
[۷۳] روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۹، ص‌۳۹۵.
:«واضرِب لَهُم مَثَلاً رَجُلَینِ جَعَلنا لاَِحَدِهِما جَنَّتَینِ مِن اَعنب وحَفَفنهُما‌بِنَخل وجَعَلنا بَینَهُما زَرعا • کِلتَا الجَنَّتَینِ‌ءاتَت اُکُلَها ولَم تَظلِم مِنهُ شیًا و فَجَّرنا خِللَهُما نَهَرا». مرد ثروتمند دوست مومن خود را به ناداری و ناتوانی تحقیر می‌کرد
[۷۵] جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۶.
[۷۶] روح المعانی، مج‌۹، ج‌۱۹، ص‌۳۹۷.
و با دیدن باغهای آباد خود گمان می‌برد که رستاخیزی نخواهد بود و آن باغ همواره آباد خواهد ماند
[۷۷] جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۶‌-۳۰۷.
[۷۸] مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌۷۲۳.
:«و دَخَلَ جَنَّتَهُ وهُوَ ظالِمٌ لِنَفسِهِ قالَ ما اَظُنُّ اَن تَبیدَ هذِهِ اَبَدا • و ما اَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً» همچنین می‌پنداشت اگر آخرتی نیز باشد بیش از آنچه در این دنیا دارد در آن‌بهره‌مند خواهد شد:«... و لَئِن رُدِدتُ اِلی رَبّی لاََجِدَنَّ خَیرًا مِنها مُنقَلَبا»، بر این اساس بر اثر ناسپاسی وعدم اطمینان به آخرت دچار عذاب شده و باغش به ویرانه‌ای خشک و بی‌محصول تبدیل شد.
[۸۱] جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۷.
[۸۲] جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۹.
[۸۳] مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌۷۲۳.
[۸۴] مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌ ۷۲۸.


۲.۴ - تشبیه انفاق به باغ

در آیات ۲۶۵ تا ۲۶۶ بقره انفاق در راه رضای خدا به باغی در نقطه‌ای مرتفع تشبیه شده‌است که بارانی درشت یا لااقل بارانی نه چندان اندک بر آن نازل شده و محصولاتش را دوچندان کرده است و به این اشاره دارد که به‌هر‌حال پاداش انفاق‌کننده فراموش نمی‌شود
[۸۶] جامع‌البیان، مج‌۳، ج‌۳، ص‌۹۹‌-۱۰۳.
و در مقابل، انفاق با ریا به باغ پرثمری تشبیه شده است که در زمان نیازمندی صاحبش آتش گرفته و نابود می‌شود.
[۸۸] جامع‌البیان، مج۳، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.
[۸۹] مجمع‌البیان، ج۲، ص۱۸۰.
[۹۰] مجمع‌البیان، ج۲، ص۱۸۸.



الاتقان فی علوم القرآن؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و‌الشریعة و‌المنهج؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجواهر‌فی تفسیر القرآن الکریم؛ دانشنامه جهان اسلام؛ الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ فرهنگ فارسی؛ کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار؛ لغت نامه؛ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید.


۱. دانشنامه جهان اسلام، ج‌۱، ص‌۵۷۰‌.
۲. لغت‌نامه، ج‌۳، ص‌۳۶۰۵، «باغ».
۳. لغت‌نامه، ص‌۴۴۰۴، «بوستان».
۴. لغت‌نامه، ص‌۳۶۰۵.
۵. فرهنگ فارسی، ج‌۱، ص‌۴۶۱. «باغ».
۶. مفردات، ص‌۲۰۴.    
۷. التحقیق، ج‌۲، ص‌۱۲۲، «جنّ».
۸. مفردات، ص‌۲۰۴.    
۹. بقره/سوره۲، آیه۲۵.    
۱۰. مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۱۶۱.
۱۱. واژه‌های دخیل، ص‌۱۷۱.
۱۲. الاتقان، ج‌۱، ص‌۲۹۵.
۱۳. مفردات، ص‌۲۲۳.    
۱۴. التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۸۱، «حدق».
۱۵. بقره/سوره۲، آیه۲۶۵.    
۱۶. سبا/سوره۳۴، آیه۱۵.    
۱۷. غاشیه/سوره۸۸، آیه۱۰.    
۱۸. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۹.    
۱۹. جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۱۸.
۲۰. انعام/سوره۶، آیه۹۹.    
۲۱. انعام/سوره۶، آیه۱۴۱.    
۲۲. المنیر، ج‌۷، ص‌۶۶‌.
۲۳. نمونه، ج‌۶‌، ص‌۳.
۲۴. راهنما، ج‌۵‌، ص‌۳۷۹.
۲۵. نبأ/سوره۷۸، آیه۱۶.    
۲۶. جامع البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۱۰.
۲۷. نمل/سوره۲۷، آیه۶۰.    
۲۸. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۵۸.
۲۹. المیزان، ج‌۱۵، ص‌۳۷۹.    
۳۰. نساءً/سوره۴، آیه۱۳.    
۳۱. غاشیه/سوره۸۸، آیه۱۰.    
۳۲. انعام/سوره۶، آیه۹۹.    
۳۳. انعام/سوره۶، آیه۱۴۱.    
۳۴. مومنون/سوره۲۳، آیه۱۹.    
۳۵. عبس/سوره۸۰، آیه۳۰-۳۱.    
۳۶. جامع‌البیان، مج۵‌، ج۷، ص۳۸۳.
۳۷. کشف‌الاسرار، ج۳، ص۴۳۶.
۳۸. الدرالمنثور، ج‌۳، ص‌۳۳۳.
۳۹. انعام/سوره۶، آیه۱۴۱.    
۴۰. رعد/سوره۱۳، آیه۳.    
۴۱. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۴۲۳.
۴۲. المنیر، ج‌۸‌، ص‌۶۹‌.
۴۳. کشف الاسرار، ج‌۳، ص‌۴۳۶.
۴۴. الدرالمنثور، ج‌۳، ص‌۳۳۳.
۴۵. کشف‌الاسرار، ج۳، ص۴۳۷.
۴۶. المنیر، ج‌۳۰، ص‌۱۴.    
۴۷. مجمع‌البیان، ج۶، ص۴۲۴.
۴۸. مجمع‌البیان، ج۱۳، ص۱۰۲‌-۱۰۳.
۴۹. رعد/سوره۱۳، آیه۴.    
۵۰. انعام/سوره۶، آیه۹۹.    
۵۱. نمل/سوره۲۷، آیه۶۰.    
۵۲. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۳۵۸.
۵۳. ج‌۱۵، ص‌۳۸۰.    
۵۴. نمل/سوره۲۷، آیه۶۰.    
۵۵. الجواهر، ج‌۱۳، ص‌۲۳۷.
۵۶. بقره/سوره۲، آیه۳۵.    
۵۷. تفسیر بیضاوی، ج‌۱، ص‌۲۹۶.
۵۸. مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۱۹۴.
۵۹. طه/سوره۲۰، آیه۱۲۰.    
۶۰. مجمع البیان، ج‌۱، ص‌۱۹۴.
۶۱. نورالثقلین، ج‌۱، ص‌۶۲.
۶۲. قلم/سوره۶۸، آیه۱۷-۳۲.    
۶۳. کشف‌الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۱۹۲.
۶۴. مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۵۵۰‌.
۶۵. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۵۰۵‌-۵۰۶‌.
۶۶. مجمع‌الیبان، ج۸‌، ص۶۰۴‌.
۶۷. المنیر، ج۲۲، ص۱۶۹.    
۶۸. سبأ/سوره۳۴، آیه۱۵.    
۶۹. کهف/سوره۱۸، آیه۳۲-۴۴.    
۷۰. مجمع البیان، ج‌۶، ص‌۷۲۳.
۷۱. روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۹، ص‌۳۹۴.
۷۲. جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۴‌-۳۰۵.
۷۳. روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۹، ص‌۳۹۵.
۷۴. کهف/سوره۱۸، آیه۳۲ ۳۳.    
۷۵. جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۶.
۷۶. روح المعانی، مج‌۹، ج‌۱۹، ص‌۳۹۷.
۷۷. جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۶‌-۳۰۷.
۷۸. مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌۷۲۳.
۷۹. کهف/سوره۱۸، آیه۳۵.    
۸۰. کهف/سوره۱۸، آیه۳۶.    
۸۱. جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۷.
۸۲. جامع‌البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۳۰۹.
۸۳. مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌۷۲۳.
۸۴. مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌ ۷۲۸.
۸۵. بقره/سوره۲، آیه۲۶۵-۲۶۶.    
۸۶. جامع‌البیان، مج‌۳، ج‌۳، ص‌۹۹‌-۱۰۳.
۸۷. التبیان، ج‌۲، ص‌۳۳۸‌-۳۴۰.    
۸۸. جامع‌البیان، مج۳، ج۳، ص۱۰۳-۱۰۴.
۸۹. مجمع‌البیان، ج۲، ص۱۸۰.
۹۰. مجمع‌البیان، ج۲، ص۱۸۸.
۹۱. التبیان، ج۲، ص‌۳۴۰‌-۳۴۳.    



مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «باغ».    



جعبه ابزار