• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بداء (قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: بداء (مقالات مرتبط).

بداء به معنای تغییر مقدّرات غیر حتمی بر اثر افعال اختیاری می‌باشد.



بداء از ماده «ب د و» و در لغت به معنای ظاهر شدنی آشکار است. به گفته برخی به صحرانشین از آن رو بادی گفته می‌شود که وی هنگام سکونت در شهر و قریه، در ساختمان‌ها و محیط اجتماع پنهان است؛ ولی هنگامی که به بیابان می‌رود در فضایی باز و گسترده که سایه‌ای در آن نیست آشکار می‌شود. بداء اگر به رأی و عقیده استناد یابد در صورتی که شخص مسبوق به رأیی نباشد به معنای پیدایش رأی وگرنه به معنای تغییر رأی است.
[۴] النهایه، ص‌۱۰۹، «بدا»
بداء در اصطلاح به معنای تغییر مقدرات از سوی خداوند بر اساس پاره‌ای حوادث و وقایع و تحت شرایط و عوامل ویژه است.


بداء در جوامع روایی شیعه ، به گونه‌ای مورد توجه خاصّ قرار گرفته است که برخی آن را نقلیِ صِرف دانسته‌اند.
[۶] اعتقادات، ص‌۶۷‌
اهل سنت نیز به رغم عدم پذیرش بداء و توهم مخالفت آن با علم الهی و نسبت دادن انحصار اعتقاد آن به شیعه، روایات بداء را بیش از امامیه در کتب خود نقل کرده‌اند ، به هر حال توجه به منزه بودن ذات الهی از هرگونه جهل و نقص از یک سو و اسناد بداء به خداوند در متون دینی از سوی دیگر زمینه‌ای فراهم آورده تا مسئله بداء‌ به‌طور گسترده در منابع کلامی و تفسیری مورد توجه و تحقیق قرار گیرد و‌ به‌طور مستقل کتابهایی در این زمینه تألیف شود. در این‌گونه کتب دو جهت عمده مورد نظر بوده است:نخست تبیین مفهوم بداء و این‌که چگونه اعتقاد به آن مستلزم اسناد جهل به خداوند نیست و دیگر این‌که اعتقاد مزبور نه تنها موجب پذیرش نقص نیست، بلکه می‌تواند در تصحیح نگرش انسان به اداره جهان از سوی خداوند مؤثر باشد.

۲.۱ - دیدگاه امام خمینی

بداء به‌ معنای تغییر در مرادات الهی است. برخی معتقدند بداء در علم حق‌تعالی، در مرحله لوح و محو و اثبات است. بنا بر نظر ملاصدرا بداء از ناحیه خداوند نبوده و صور موجودات عالم، در ام‌ّالکتاب و لوح محفوظ موجودند. امام‌ خمینی این نظر را نمی‌پسندد و بر اساس موطن تفصیلی حضرت علمیه و اعیان ثابته و مقدرات و استعدادات اعیان ثابته و باتوجه‌به روایات وارده در این زمینه راه‌حلی دقیق برای منشاء بداء تبیین کرده‌ است. ایشان علم مکنون مخزون حق را که در روایات، بداء از آن دانسته شده‌ است بر اعیان ثابته تطبیق می‌کند و بر این اعتقاد است که چنین علمی، علم غیبی حق‌تعالی است که احکام بداء نیز در آن موطن رقم می‌خورد و خداوند از ازل نسبت‌ به آنها آگاه است. براین‌اساس، بداء یکی از اقتضائات مقدرات اشیاء در آن موطن غیبی است که در آن علم مخزون مکنون وجود دارد. یعنی بداء نیز جز مقدرات اشیاء است. این علم اختصاص خداوند است؛ زیرا موطن این علم، صقع مکنون مخزون و علم ربوبی است که همان تعین ثانی و حضرت علمیه است.
امام‌ خمینی بر این باور است که بداء که ملاصدرا بیان کرده‌ است به حسب نشاه عینیه می‌باشد که در حضرت ملکوت و عالم نفوس است. اما منشا همین بداء حضرت علمیه و تعین ثانی است پس آنچه برخی حکما به‌ خاطر پرهیز از راه یافتن جهل بر عالم علی‌الاطلاق و نیز تغییر و تغیر در علم حضرت حق قائل‌اند و بداء را ناشی از خلق ثانی می‌گیرند، تام و تمام نیست. براین‌اساس امام‌ خمینی منشا بداء را به ‌لحاظ عینیه و خارج، مرتبه واحدیت و اعیان ثابته می‌داند و درعین‌حال نیز این امر را موجب تغییر در حضرت حق و علم ازلی او نمی‌داند. پس منشا بداء بودن اعیان ثابته به معنای علم خداوند به بداء در همان موطن واحدیت است نه اینکه خداوند به بداء علم نداشته باشد و سپس این علم رقم بخورد.
[۱۲] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۶، ص۲۰۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


بداء به سبب نقشی که در جهات تربیتی و تشویق به سرعت گرفتن در کارهای خیر دارد در روایات شیعه با اهمیت فراوان تلقّی شده است. در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است که خداوند به چیزی همانند بداء بزرگ شمرده نشده است و در مورد دیگر فرموده‌اند:اگر مردم پاداش اعتقاد به بداء را می‌دانستند در سخن گفتن از آن سستی نمی‌کردند.


قرآن کریم گرچه‌ به‌طور مستقیم به مسئله بداء نپرداخته است؛ ولی مضمون آن از برخی آیات استفاده می‌شود. این آیات در سه دسته جای می‌گیرد:
۱. آیاتی که ناظر به مبانی و اجزای مفهوم بداء است؛ از جمله آیات قضا و قدر محتوم و غیر محتوم، علم مطلق و ازلی خداوند، عدم محدودیت قدرت خدا و نیز تأثیر اراده و فعل ذات‌باری‌تعالی در هر زمان و بر همه حوادث.
۲. آیاتی که تغییر سرنوشت انسان‌ها را بر اثر افعال اختیاری آنان مطرح می‌کنند؛ مانند ۱۱ رعد و ۵۳ انفال‌
۳. آیاتی که ناظر به مصادیق عینی بداء بوده، به موارد خاص آن اشاره دارد؛ مانند:۱۰ ۱۱ نوح ۱۰۵ ۱۳۷ و صافّات ۲۱ و ۲۶ مائده ‌؛ ۹۶ و ۱۴۲ اعراف ۱۱ فاطر و ۴‌ دخان
با درک صحیح مسئله بداء انسان درمی‌یابد که در جایگاه هر انتخاب و انجام هر کاری خداوند ناظر اوست و براساس همین انتخاب و عملکرد، مقدرات وی در هر لحظه از سوی خداوند رقم می‌خورد:«... کُلَّ یَوم هُوَ فی شَأن»، برخلاف پندار یهود که خداوند پس از خلقت ، از تدبیر امور عالم دست کشیده است
[۳۲] رسائل، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۹.
:«و قالَتِ الیَهودُ یَدُ اللّهِ مَغلولَةٌ غُلَّت اَیدیهِم ولُعِنوا بِما قالوا بَل یَداهُ مَبسوطَتانِ یُنفِقُ کَیفَ یَشاءُ....». در چنین زمینه فکری ارزش اموری همچون توبه ، دعا و کارهای خیر در سایه التزام به توکل روشن‌تر می‌شود. برخی بر‌این‌پندارند که بداء این ایده فیلسوفان را نیز ردّ‌می‌کند‌که خدا پس از آفرینش عقول و نفوس فلکی براساس قاعده الواحد معزول از تصرف شده است
[۳۵] الذریعه، ج‌۳، ص‌۵۳‌
؛ ولی باید توجه داشت که این‌گونه اظهار نظرها ناشی از سوء برداشت و عدم توجه به عمق محتوای قواعد و مبانی عقلی است.



به رغم تصریح به مسئله بداء در صحاح معروف
[۳۶] صحیح البخاری، ج‌۴، ص‌۱۷۶.
[۳۷] صحیح البخاری، ج‌۷، ص‌۹۶.
و نیز نقل برخی روایات در این زمینه از سوی برخی از مفسران اهل سنت
[۳۸] تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۵۳۸-‌۵۳۹‌.
برخی از ایشان بداء را ملازم با جهل خدا دانسته‌اند
[۳۹] التفسیر الکبیر، ج‌۱۹، ص‌۶۶‌.
، در حالی که همچنان‌که در روایات امامان معصوم (علیهم‌السلام) آمده است بداء به هیچ وجه علم الهی را محدود نمی‌کند و ناشی از جهل نیست. توهم تلازم بداء با جهل و نقصان علم خدا موجب گردیده تا برخی عالمان شیعه نیز از به کار بردن بداء در مورد خداوند استیحاش داشته و حتی آن را انکار کنند
[۴۱] تلخیص المحصل، ص‌۴۲۱-‌۴۲۲.
یا این‌که بداء را تأویل برده، آن را به معنای اظهار و ابداء بدانند.
بسیاری از صاحب‌نظران بداء را از سنخ نسخ
[۴۳] الانتصار، ص‌۹۳.
[۴۴] رسائل، ص‌۱۱۶ - ۱۱۹.
دانسته‌اند، با این تفاوت که بداء در تکوین و نسخ در تشریع است
[۴۶] نبراس الضیاء، ص‌۵۵‌.
یا این‌که بداء فقط در تکوینیّات و نسخ در تکوینیّات و تشریعیّات هر دو جاری است. البته برخی از اهل سنت هم بداء را همان نسخ دانسته و مفاد آیه «یَمحوا اللّهُ ما یَشاءُ...» را با مفاد آیه «ما نَنسَخ مِن ءایَة اَو نُنسِها...» یکی دانسته‌اند.
[۵۰] جامع‌البیان، مج‌۸‌، ج‌۱۳، ص‌۲۲۲ - ۲۲۳.



الاعتقادات؛ الانتصار؛ بحارالانوار؛ تصحیح اعتقادات الامامیه؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تلخیص المحصل (نقد المحصل)؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه؛ رسائل الشریف المرتضی؛ صحیح البخاری؛ العدة فی اصول الفقه؛ الکافی؛ المسائل العکبریه؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نبراس‌الضیاء؛ النهایة فی غریب الحدیث و‌الاثر.


۱. مفردات، ص‌۱۱۳، «بدا»    
۲. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۲۱۲، «بدا»    
۳. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۲۱۲، «بدا».    
۴. النهایه، ص‌۱۰۹، «بدا»
۵. المیزان، ج‌۱۱، ص‌۳۸۰-‌۳۸۱    
۶. اعتقادات، ص‌۶۷‌
۷. بحارالانوار، ج‌۴، ص‌۱۲۳    
۸. خمینی، روح‌الله، مصباح الهدایه، ص۳۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۹. خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۱۹-۱۲۰، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۱۰. خمینی، روح‌الله، مصباح الهدایه، ص۳۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۱۱. خمینی، روح‌الله، مصباح الهدایه، ص۳۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۱۲. خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۶، ص۲۰۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۳. الکافی، ج‌۱، ص‌۱۴۶    
۱۴. الکافی، ص‌۱۴۸    
۱۵. رعد/سوره۱۳، آیه۳۹.    
۱۶. انعام/سوره۶، آیه۱۰۱.    
۱۷. بقره/سوره۲، آیه۱۰۶.    
۱۸. مائده/سوره۵، آیه۶۴‌.    
۱۹. رحمن/سوره۵۵، آیه۲۹.    
۲۰. رعد/سوره۱۳، آیه۱۱.    
۲۱. انفال/سوره۸، آیه۵۳.    
۲۲. نوح/سوره۷۱، آیه۱۰-۱۱.    
۲۳. نوح/سوره۷۱، آیه۱۰۵-۱۳۷.    
۲۴. صافات/سوره۳۷، آیه۲۱.    
۲۵. مائده/سوره۵، آیه۲۶.    
۲۶. اعراف/سوره۷، آیه۹۶.    
۲۷. اعراف/سوره۷، آیه۱۴۲.    
۲۸. فاطر/سوره۳۵، آیه۱۱.    
۲۹. دخان/سوره۴۴، آیه۴.    
۳۰. رحمن/سوره۵۵، آیه۲۹.    
۳۱. الاعتقادات، ص۴۰-۴۱.    
۳۲. رسائل، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۹.
۳۳. العده، ج‌۲، ص‌۴۹۵    
۳۴. مائده/سوره۵، آیه۶۴.    
۳۵. الذریعه، ج‌۳، ص‌۵۳‌
۳۶. صحیح البخاری، ج‌۴، ص‌۱۷۶.
۳۷. صحیح البخاری، ج‌۷، ص‌۹۶.
۳۸. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۵۳۸-‌۵۳۹‌.
۳۹. التفسیر الکبیر، ج‌۱۹، ص‌۶۶‌.
۴۰. الکافی، ج‌۱، ص‌۱۴۸.    
۴۱. تلخیص المحصل، ص‌۴۲۱-‌۴۲۲.
۴۲. المسائل العکبریه، ص‌۹۹‌-۱۰۰.    
۴۳. الانتصار، ص‌۹۳.
۴۴. رسائل، ص‌۱۱۶ - ۱۱۹.
۴۵. العده، ج‌۲ ص‌۴۹۵.    
۴۶. نبراس الضیاء، ص‌۵۵‌.
۴۷. المیزان، ج‌۱، ص‌۲۵۲.    
۴۸. رعد/سوره۱۳، آیه۳۹.    
۴۹. بقره/سوره۲، آیه۱۰۶.    
۵۰. جامع‌البیان، مج‌۸‌، ج‌۱۳، ص‌۲۲۲ - ۲۲۳.



دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«بداء:تغییر مقدّرات غیر حتمی بر اثر افعال اختیاری».    
دانشنامه امام خمینی    ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    ، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : دیدگاه های کلامی امام خمینی




جعبه ابزار