• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

برج در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مشابه: برج (علوم دیگر).

برج، بنای بلند و شاخص است.



این کلمه در زبان فارسی به هر بنای شاخص اعم از قلعه ، کاخ ، بارو ، کوشک و هر ساختمان بلند یا وسیع دیگر گفته می‌شود و بناهای تاریخی زیادی در ایران به نام برج معروف هستند.


در اصطلاح هیئت به منزلگاه ستارگان و نیز به هریک از ماههای دوازده‌ ‌گانه سال در روز شمار شمسی گفته می‌شود.
[۱] لغت نامه، ج‌۳، ص‌۳۹۱۹‌۳۹۲۰، «برج».



زبان دانان عرب به دلیل وجود همخانواده‌های فراوان و در بسیاری موارد ناسازگار با هم ، در شناسایی ریشه این کلمه دچار سردرگمی شده و احیاناً برای آن دو اصل مستقل یاد کرده‌اند:ظهور و پناهگاه . برخی نیز جهت برقراری ارتباط بین این واژه با دیگر همخانواده‌های آن مانند تبرّج به دو شاخصه بلندی و در معرض دید بودن در تعریف برج اشاره کرده‌اند بعضی هم اصل آن را ظهور دانسته و برای تعمیم این مفهوم به منظور شمول بر همه مشتقات این ریشه کوشیده‌اند.
[۶] التحقیق، ج‌۱، ص‌۲۴۲ - ۲۴۳، «برج».
این در حالی است که ریشه شناسان، برج به معنای مورد نظر را از واژگان معرّب شمرده، برای آن سابقه‌ای یونانی و به تبع آن سریانی قائل‌اند.


واژه پِرگِس در یونانی به معنای کنگره‌های روی باروی شهر، در زبان سریانی با اندکی تغییر به معنای مناره، کنگره و ماندگاه مسافران و به همین مناسبت در خصوص توقفگاه اجرام آسمانی به کار رفته و به احتمال بسیار اصطلاحی نظامی در شام و عربستان شمالی از مناطق تحت نفوذ رومیان بوده و از آن به گویشهای آرامی و سپس عربی پا گذاشته وبا پذیرش قواعد جمع عربی به شکل بروج در قرآن به کار رفته است.


واژه برج در عربی نیز مانند فارسی کاربردی وسیع داشته، بر هر بنای شاخص اطلاق می‌شود. مطالعه سیر تاریخی این واژه در کتابهای لغت نشان می‌دهد که برج در آغاز تنها بر باروهای ساخه شده بر گوشه‌های دیوارهای شهر، قلعه‌ها و کاخها اطلاق می‌شده
[۸] ترتیب العین، ص‌۷۴، «برج».
و سپس دچار توسعه معنایی شده ، بر خود آن بناها نیز صرف نظر از وجود بارو گفته شده است.
[۱۱] مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۱۷۶، «برج».



واژه برج به شکل جمع مکسّر (بروج) ۴ بار در قرآن آمده که تنها یک مورد آن به معنای مورد نظر است و بقیه موارد به برجهای آسمان به معنای منزلگاه ستارگان ارتباط دارد. (‌ بروج ) افزون بر واژه بروج، کلیدواژه‌های «صرح: خانه و بنای مرتفع و قابل دید»
[۱۴] المصباح، ص‌۳۳۷، «برج».
، « قصر و صحن و سرا » و نیز «برج و قلعه»
[۱۶] التحقیق، ج‌۶‌، ص‌۲۲۱، «صرح».
، « حصن : مکان و بنای بلند و غیر قابل دسترس
[۱۷] المصباح، ص‌۱۳۹، «حصن».
و محفوظ و مطمئن و نیز دژ دفاعی» ، «صیاصی:دژهای دفاعی و غیر قابل نفوذ و نیز قصر» ، «مصانع: قلعه و حصن»
[۲۲] لسان العرب، ج‌۱، ص‌۳۵۹
[۲۳] المفصل، ج‌۵‌، ص‌۴۵۴.
[۲۴] المفصل، ج‌۵‌، ص ۵۲۰‌
و « قصر : کاخ بلند و محکم و استوار»
[۲۵] جامع البیان، مج‌۱۰، ص‌۱۷، ص‌۲۳۸ - ۲۳۹
[۲۶] معجم الفاظ القرآن، ج‌۲، ص‌۳۷۳.
نیز در مواردی به برج معنا شده یا در تعریف برج از آن‌ها یاد شده است.
[۲۷] روض‌الجنان، ج۶‌، ص۲۵
در واقع تفکیک چندان مشخصی بین برج و دیگر بناهای مشابه در قرآن برقرار نشده و مفسران نیز در بسیاری موارد هر واژه را به دیگری معنا کرده و تفاوت چندانی بین آن‌ها ندیده‌اند.
[۲۹] تفسیر ماوردی، ج‌۱، ص‌۵۰۷‌
[۳۰] کشف‌الاسرار، ج‌۲، ص‌۵۹۱ - ۵۹۲‌
[۳۱] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۸
[۳۲] مجمع البیان، ج۸‌، ص‌۸۱۵‌.
این نابسامانی در تعریف واژگان تا اندازه زیادی متأثر از وضعیت زندگی عرب شمال در دوره قبل از اسلام است که عمدتاً در خیمه‌ها یا خانه‌های بسیار ابتدایی زندگی کرده و ساختمانهای شاخص در زندگی آن‌ها کاربرد چندانی نداشته، تنها در حین مسافرت به مناطق اطراف از جمله شام و یمن و ایران به چنین بناهایی برمی‌خورد یا در ارتباط با برخی اقوام مهاجر مانند یهودیان که در چنین بناهایی زندگی می‌کردند یا در موقعیتهای جنگی از آن‌ها استفاده می‌کردند با چنین بناهایی آشنا می‌شود ازاین‌رو عمده واژگان مربوطه را نیز از زبانهای پیرامونی به استعاره گرفته و‌ به‌طور طبیعی تفاوتهای کارکردی هر بنا را مورد توجه ویژه قرار نداده، همه را به نوعی یکسان می‌شمرد.
[۳۳] المفصل، ج‌۵‌، ص‌۴۴۷‌۴۵۶


۶.۱ - واژه برج در آیه ۷۸ سوره نساء

آیه ۷۸ نساء به ناگزیری مرگ برای انسانها هر چند در برجهای محکم و استوار پناه برند، اشاره دارد:«اَینَما تَکونوا یُدرِککُمُ المَوتُ ولَو کُنتُم فی بُروج مُشَیَّدَة». روشن است که منظور از برج در آیه الزاماً بنایی ویژه و متفاوت با قلعه، قصر و... نیست، بلکه هرگونه ساختمان محکم و به ظاهر نفوذناپذیر مورد نظر است.
[۳۵] مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۱۲۰
[۳۶] روض الجنان، ج‌۶‌، ص‌۲۵
[۳۷] تفسیر المنار، ج‌۵‌، ص‌۲۶۶.
برخی نیز احتمال داده‌اند که بروج در این آیه نیز به معنای برجهای آسمان است و آیه گویای آن است که انسان حتی اگر به آسمان یا کرات آن پناه برد باز در نهایت مرگ او را خواهد ربود.
[۳۹] الدرالمنثور، ج‌۲، ص‌۵۹۵‌
[۴۰] روح المعانی، مج‌۴، ج‌۵‌، ص‌۱۲۹.


۶.۱.۱ - شأن نزول آیه ۷۸ سوره نساء

مفسران معمولا ذیل این آیه به داستان زنی اشاره می‌کنند که همسرش برجی بلند برایش ساخت تا او را از مرگ در امان نگه دارد اما آن زن سرانجام با زهر عنکبوتی که توانسته بود از برج بالا رود کشته شد.
[۴۱] جامع‌البیان، مج‌۴، ج‌۵‌، ص‌۲۳۶‌۲۳۷
[۴۲] کشف الاسرار، ج‌۲، ص‌۶۰۰‌۶۰۱‌
[۴۳] الدرالمنثور، ج‌۲، ص‌۳۳۰.


۶.۲ - واژه برج در آیات دیگر قرآن

در نمونه دیگری از آیات برخورداری اقوام گذشته از کاخهایی در دشت و کوهستان و نیز بناهای مرتفع قوم عاد بر بالای بلندیها
[۴۶] التبیان، ج‌۸‌، ص‌۴۴‌۴۵.
یاد شده و به آثار بر جای مانده از گذشتگان و از جمله بناهای بلند و محکم و استوار که امروز تهی از ساکنان خویش، ویران گشته
[۴۷] جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۷، ص‌۲۳۶
[۴۸] الدرالمنثور، ج‌۶‌، ص‌۶۱‌.
اشاره شده است:«فَکَاَیِّن مِن قَریَة اَهلَکنها وهِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُروشِها وبِئر مُعَطَّلَة و قَصر مَشید».
در مجموعه دیگری از آیات از برخی کافران اهل کتاب یاد شده که تنها از درون مناطق امن و از پشت دیوارهای بلند به مقابله با پیامبر برخاسته، شهامت رویارویی با وی را ندارند.
[۵۱] جامع البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۸، ص‌۶۱‌
[۵۲] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۳۹۶.
آنان گمان می‌کنند که بناهای محکم و استوارشان می‌تواند ایشان را در برابر خداوند محافظت کند:«ظَنّوا اَنَّهُم مانِعَتُهُم حُصونُهُم مِنَ اللّهِ». سرانجام خداوند مسلمانان را بر آنان چیره ساخته، آنان را از پناهگاههایشان
[۵۴] بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۴۷۲.
بیرون آورد و برخی را کشتند و دیگران را اسیر کردند:«واَنزَلَ الَّذینَ ظهَروهُم مِن اَهلِ الکِتبِ مِن صَیاصیهِم وقَذَفَ فی قُلوبِهِمُ الرُّعبَ فَریقًا تَقتُلونَ وتَأسِرونَ فَریقا». مفسران آیات سوره حشر را در شأن بنی نضیر
[۵۶] جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۸، ص۳۶‌۳۹
[۵۷] مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۳۸۶‌۳۸۷.
و آیه احزاب را در شأن بنی قریظه
[۵۸] السیرة النبویه، ج‌۳، ص‌۲۴۹ ۰ ۲۵
[۵۹] جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۸۱ ۱۸۶.
شمرده‌اند.

۶.۳ - واژه برج در آیه ۳۸ سوره قصص

در آیه دیگری از ماجرای ستیزه‌جویی فرعون با خداوند یاد شده است. وی از وزیرش می‌خواهد که برایش بنایی بزرگ و بلند
[۶۰] کشف الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۰۵‌۳۰۶
[۶۱] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۸
[۶۲] مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۸۱۵‌.
بسازد تا بر فراز آن رود و از وجود معبودی غیر از خود آگاه گردد، گرچه احتمال وجود چنین خدایی را دور از ذهن شمرده، موسی را دروغگو می‌پندارد:«یاَیُّهَا المَلاَُ ما عَلِمتُ لَکُم مِن اِله غَیری فَاَوقِد لی یهمنُ عَلَی الطّینِ فَاجعَل لی صَرحًا لَعَلّی اَطَّلِعُ اِلی اِلهِ موسی واِنّی لاََظُنُّهُ مِنَ الکذِبین».. مفسران در تکمیل این داستان چنین افزوده‌اند که فرعون پس از اتمام بنای برج بر فراز آن رفته، تیری به آسمان رها کرد و چون خون‌آلود بازگشت، ادعا کرد که بر خدای موسی چیره گشته است.
[۶۵] جامع البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۰، ص‌۹۶
[۶۶] کشف الاسرار، ۳۰۵.


۶.۴ - نظر مفسران درباره آیه ۲۶ سوره نحل

مفسران ذیل آیه ۲۶ نحل نیز داستان مشابهی از نمرود ذکر کرده‌اند. در این آیه از ناکارآمدی مکر برخی گذشتگان و فروپاشی آنان از اساس و بنیان یاد شده است:«قَد مَکَرَ الَّذینَ مِن قَبلِهِم فَاَتَی اللّهُ بُنینَهُم مِنَ القَواعِدِ». گفته شده که این آیه درباره برج بابل
[۶۸] کتاب مقدس، تکوین ۱۱:۱‌۹
[۶۹] قاموس کتاب مقدس، ص‌۱۵۵.
است که نمرود آن را برای رویارویی با خداوند ساخته بود ولی سرانجام به فرمان خدا فرو ریخت.
[۷۰] جامع‌البیان، مج‌۸‌، ج‌۲۴، ص‌۱۳۰
[۷۱] تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۶۵‌
[۷۲] روح‌المعانی، مج۸‌، ج۱۴، ص‌۱۸۵.
این برج در منابع اسلامی دارای ۵۰۰۰ ذراع طول و ۳۰۰۰ ذراع عرض دانسته شده است.
[۷۴] تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۶۹‌.


۶.۵ - منظور از صرح در آیه ۴۴ سوره نمل

در ماجرای ملاقات سلیمان و ملکه سبأ از محلی با تعبیر «صَرْح» یاد شده که سلیمان از ملکه می‌خواهد در آن پا گذارد:«قیلَ لَهَا ادخُلِی الصَّرحَ». منظور از صرح را خانه بلند و برجسته و شاخص دانسته‌اند. قرآن کریم در ادامه آیه این مکان را کاخی ساخته شده از بلور دانسته است:«صَرحٌ مُمَرَّدٌ مِن قَواریر»
[۷۸] جامع البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰۹
[۷۹] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۳۵۱.



بصائر ذوى التمييز فى لطائف الكتاب العزيز؛ التبيان فى تفسير القرآن؛ التحقيق فى كلمات القرآن الكريم؛ ترتيب كتاب العين؛ تفسير المنار؛ تهذيب اللغه؛ جامع البيان عن تأويل آى القرآن؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى؛ الدرالمنثور فى التفسير بالمأثور؛ روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم؛ روض الجنان و روح الجنان؛ السيرة النبويه، ابن‌هشام؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربيه؛ قاموس كتاب مقدس؛ كتاب مقدس؛ كشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان العرب؛ لغت نامه؛ مجمع‌البحرين؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن؛ المصباح المنير؛ معجم الفاظ القرآن؛ معجم ما‌استعجم من اسماء البلاد و المواضع؛ معجم مقاييس اللغه؛ المفصل فى تاريخ العرب قبل الاسلام؛ النكت والعيون، ماوردى؛ واژه‌هاى دخيل در قرآن مجيد.


۱. لغت نامه، ج‌۳، ص‌۳۹۱۹‌۳۹۲۰، «برج».
۲. لسان العرب، ج‌۲، ص۲۱۱، «برج».    
۳. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۲۳۸، «برج»    
۴. بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۲۳۴.    
۵. لسان العرب، ج‌۲، ص۲۱۱، «برج».    
۶. التحقیق، ج‌۱، ص‌۲۴۲ - ۲۴۳، «برج».
۷. لسان العرب، ج‌۲، ص۲۱۱، «برج».    
۸. ترتیب العین، ص‌۷۴، «برج».
۹. الصحاح، ج‌۱، ص‌۲۹۹، «برج».    
۱۰. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۲۳۸    
۱۱. مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۱۷۶، «برج».
۱۲. نساء/سوره۴، آیه۷۸.    
۱۳. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۲۳۸    
۱۴. المصباح، ص‌۳۳۷، «برج».
۱۵. تهذیب اللغه، ج‌۴، ص‌۲۳۷، «صرح».    
۱۶. التحقیق، ج‌۶‌، ص‌۲۲۱، «صرح».
۱۷. المصباح، ص‌۱۳۹، «حصن».
۱۸. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۲۳۸، «برج».    
۱۹. الصحاح، ج‌۱، ص‌۲۹۹، «برج».    
۲۰. لسان العرب، ج‌۷، ص۲۳۸، «برج»    
۲۱. تهذیب اللغه، ج‌۱۲، ص۱۸۶، «صیص».    
۲۲. لسان العرب، ج‌۱، ص‌۳۵۹
۲۳. المفصل، ج‌۵‌، ص‌۴۵۴.
۲۴. المفصل، ج‌۵‌، ص ۵۲۰‌
۲۵. جامع البیان، مج‌۱۰، ص‌۱۷، ص‌۲۳۸ - ۲۳۹
۲۶. معجم الفاظ القرآن، ج‌۲، ص‌۳۷۳.
۲۷. روض‌الجنان، ج۶‌، ص۲۵
۲۸. مجمع البحرین، ج‌۱، ص‌۱۷۶، «برج».    
۲۹. تفسیر ماوردی، ج‌۱، ص‌۵۰۷‌
۳۰. کشف‌الاسرار، ج‌۲، ص‌۵۹۱ - ۵۹۲‌
۳۱. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۸
۳۲. مجمع البیان، ج۸‌، ص‌۸۱۵‌.
۳۳. المفصل، ج‌۵‌، ص‌۴۴۷‌۴۵۶
۳۴. نساء/سوره۴، آیه۷۸.    
۳۵. مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۱۲۰
۳۶. روض الجنان، ج‌۶‌، ص‌۲۵
۳۷. تفسیر المنار، ج‌۵‌، ص‌۲۶۶.
۳۸. بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۲۳۴    
۳۹. الدرالمنثور، ج‌۲، ص‌۵۹۵‌
۴۰. روح المعانی، مج‌۴، ج‌۵‌، ص‌۱۲۹.
۴۱. جامع‌البیان، مج‌۴، ج‌۵‌، ص‌۲۳۶‌۲۳۷
۴۲. کشف الاسرار، ج‌۲، ص‌۶۰۰‌۶۰۱‌
۴۳. الدرالمنثور، ج‌۲، ص‌۳۳۰.
۴۴. اعراف/سوره۷، آیه۷۴.    
۴۵. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۲۹.    
۴۶. التبیان، ج‌۸‌، ص‌۴۴‌۴۵.
۴۷. جامع البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۷، ص‌۲۳۶
۴۸. الدرالمنثور، ج‌۶‌، ص‌۶۱‌.
۴۹. حج/سوره۲۲، آیه۴۵.    
۵۰. حشر/سوره۵۹، آیه۱۴.    
۵۱. جامع البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۸، ص‌۶۱‌
۵۲. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۳۹۶.
۵۳. حشر/سوره۵۹، آیه۲.    
۵۴. بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۴۷۲.
۵۵. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۶.    
۵۶. جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۸، ص۳۶‌۳۹
۵۷. مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۳۸۶‌۳۸۷.
۵۸. السیرة النبویه، ج‌۳، ص‌۲۴۹ ۰ ۲۵
۵۹. جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۸۱ ۱۸۶.
۶۰. کشف الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۰۵‌۳۰۶
۶۱. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۳۹۸
۶۲. مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۸۱۵‌.
۶۳. قصص/سوره۲۸، آیه۳۸.    
۶۴. غافر/سوره۴۰، آیه۳۶ ۳۷.    
۶۵. جامع البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۰، ص‌۹۶
۶۶. کشف الاسرار، ۳۰۵.
۶۷. نحل/سوره۱۶، آیه۲۶.    
۶۸. کتاب مقدس، تکوین ۱۱:۱‌۹
۶۹. قاموس کتاب مقدس، ص‌۱۵۵.
۷۰. جامع‌البیان، مج‌۸‌، ج‌۲۴، ص‌۱۳۰
۷۱. تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۶۵‌
۷۲. روح‌المعانی، مج۸‌، ج۱۴، ص‌۱۸۵.
۷۳. معجم ما استعجم، ج‌۱، ص‌۲۱۹    
۷۴. تفسیر قرطبی، ج‌۱۰، ص‌۶۹‌.
۷۵. نمل/سوره۲۷، آیه۴۴.    
۷۶. بصائر ذوی المتییز، ج‌۳، ص‌۴۰۹.    
۷۷. نمل/سوره۲۷، آیه۴.    
۷۸. جامع البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰۹
۷۹. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۳۵۱.



دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«برج در قرآن»    



جعبه ابزار