بررسی اسناد بندر عباس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد
بندرعباس ، نوشته حسن حبیبی و محمدباقر وثوقی است که به
زبان فارسی در عصر معاصر، به بررسی تاریخی- سیاسی اسناد بندرعباسی در یک فاصله حدودا صد ساله از ۱۲۲۷ ق. تا ۱۳۲۱ ق. می‌پردازد.
کتاب حاضر، در ۵ بخش می‌باشد که بخش اول و دوم، داری دو فصل، بخش سوم، شامل چهار فصل، بخش چهارم، دارای دو فصل و بخش پنجم که شامل پیوست‌ها می‌شود، شامل ۱۱ پیوست می‌باشد.
بندرعباسی را، شاید نظیر همه مراکز مهم سیاسی و اجتماعی و در واقع بیش از بسیاری از این مراکز، نمی‌توان از میانه شکل گیری آن- که در یک دوره تاریخی مهم و پر تلاطم بوده و به وجود آمدن آن نیز اهمیت زیادی داشته و حوادث و نتایج آن نیز در دوره بعد تاثیر فراوان گذاشته است، بررسی کرد.
در نتیجه لازمه شناختن موقعیت بندرعباسی، آن است که تاریخ بندرعباسی از آغاز شکل گیری این بندر در دوره
صفویه مورد توجه قرار گیرد. شاه عباس در تبدیل یک نقطه کوچک به یک منطقه سیاسی، تجاری و اجتماعی مهم، به نام بندرعباسی و ایجاد شهری به همین نام سهم و اثر مهمی داشته است. رونق و انحطاط این منطقه در این دوره مقدمه‌ای است، برای شناختن تحولات بعدی آن در
دوره قاجار . البته فاصله سقوط اصفهان و برآمدن
حکومت قاجار نیز به عنوان دوره واسط باید مدنظر قرار گیرد. در نتیجه در این کتاب نکات عمده تاریخی دوره صفوی و پس از آن به عنوان دوره ایجاد و انحطاط بندرعباسی پیش از دوره قاجار مورد بررسی قرار می‌گیرند.
بررسی بعدی، مربوط به گزارش وضعیت بندرعباسی در دوره قاجار است. در این دوره، حضور قدرت‌های خارج از منطقه با مسائل مربوط به بندرعباسی در مرحله پیش از دوره ناصری و حوادث و وقایع مرحله بعد؛ یعنی ناصری و مظفری موضوع بررسی قرار می‌گیرند. یادآوری می‌شود که بیشتر اسناد کتاب نیز مربوط به مرحله دوم است.
بررسی اسناد همراه با آوردن متن اسناد تاکنون کمتر مورد توجه بوده است؛ یعنی هم اسناد متقن، به ویژه در مواردی که منابع تاریخی و مشاهدات معاصران ثبت و ضبط نشده است، به اندازه کافی انتشار نیافته و هم اسناد منتشر شده با شرح وقایع تاریخی و اوضاع و احوالی که اسناد در متن آن موقعیت‌ها شکل گرفته‌اند، توام نبوده است. علاوه بر آن شرح و بسط اسناد و نتیجه گیری از آن‌ها، مسئله یا مقوله‌ای مهم را که بررسی اسناد، از لحاظ زبانی و ادبی، مدیریتی و حاکمیتی و روابط خارجی است، مورد توجه قرار نداده‌اند. در این کتاب بررسی کوتاهی نیز درباره اسناد بندرعباسی از این جهات تحت عنوان ملاحظات چند وجهی به عمل خواهد آمد.
روش مورد استفاده در این پژوهش، روش مبتنی بر بررسی اسناد و مدارک و بنابراین کتابخانه‌ای است. همان طور که پیشتر گفته شد و از این پس در گزارش تاریخی از دوران قاجاریه گفته خواهد شد، منابع مربوط به این دوره، در مواردی که با منافع و مطامع بیگانگان تلاقی پیدا می‌کند، چندان قابل اعتماد نیستند و آن سان که باید و شاید، نمی‌توان به گفته‌های آن‌ها و مستنداتشان اطمینان داشت، زیرا در خصوص اسناد و مدارک مربوط به وقایع و حوادث و توصیف و
تحلیل آن‌ها در بیشتر اوقات گزینشی عمل می‌کنند. در نتیجه چنانچه بتوان اسناد کافی بومی مربوط به وقایع هر دوره را به دست آورد، بهترین راه برای رسیدن به واقعیت، بررسی داده‌ها و سپس توصیف و تحلیل آن‌ها خواهد بود. در مورد بندرعباسی در صد سال قبل از مشروطیت و تقریبا در یک بخش مهم از دوره قاجار ما با همین مشکل روبرو هستیم و بنابراین باید اسناد بومی را دستمایه کار پژوهش قرار دهیم. اما در مرحله اول باید اسناد را گردآوری کنیم.
گردآوری اسناد بندرعباسی در طول یک مدت قابل ملاحظه و با جستجو در مدارک و مآخذ گوناگون به شرح زیر به دست آمد.
در واقع پایه و مایه پژوهش ما را همین گردآوری و طبقه بندی اسناد تشکیل داده‌اند. این اسناد با گردآوری آمار و ارقام مربوط به
واردات و
صادرات بندرعباسی و چند بندر دیگر جنوب ایران معنی دارتر شده‌اند. همچنین شرح حال کسانی که در این صد سال با مسئله بندرعباسی درگیر بوده‌اند و به روشن ساختن علل و عوامل تحولات جنوب
ایران کمک کرده‌اند، فراهم آمده و براساس آن تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی این دوره نوشته شده است.
تاریخ دوره قاجار نیز بیشتر متکی بر محتوای اسنادی است که در این کتاب آمده است و هدف و غرض اصلی، بهره گیری از این اسناد برای پژوهش و بررسی تحولات دوره مربوط به آن بوده است. روشن است که این بررسی را نمی‌توان کامل و یا آخرین سخن دانست، زیرا اولا نمی‌توان گفت همه اسناد بندرعباسی در دسترس قرار گرفته است، ثانیا این اسناد مربوط به یک منطقه ایران است و تحولات تاریخی یک کشور را نمی‌توان مستند به اسناد یک بخش از آن دانست. حتی تحولات مربوط به یک منطقه را هم نمی‌توان بدون مقابله و مقایسه و تطبیق اسناد کل قلمرو یک
کشور تبیین و تشریح کرد؛ اما نباید همواره به انتظار کامل شدن اسنادی نشست که مطابق تجربه هیچ گاه کامل نمی‌شوند.
ملاحظات سیاسی، اداری، جامعه شناسی و مسائل زبانی و ادبی اسناد نیز مقدمه‌ای برای این گونه مطالعات و تحقیقات اسنادی است.
این گونه جستجو می‌تواند هم در زمینه بررسی تاریخ سازمان‌های اداری مفید باشد و هم نظام اداری ایران را از لحاظ جامعه شناختی و مردم شناختی براساس اسناد و مدارک به ما بشناساند و هم در تحلیل رفتار مدیران کشور در دوره‌های گوناگون و نوع برخورد آن‌ها با مسائل داخلی و خارجی، به محققان کمک کند. قسمتی از فصل دوم بخش دوم و تمامی بخش سوم با دو دیدگاه تحلیل تاریخی و توصیف و تحلیل بین رشته‌ای به این مقوله نزدیک شده است.
با توجه به آن چه گذشت، کتاب صرف نظر از مقدمه اش به چند بخش اصلی و اساسی به شرح زیر تقسیم شده و براساس آن تدوین نهایی کتاب شکل گرفته است.
بخش اول: در دو فصل، به شکل گیری بندرعباسی از زمان شاه عباس اول تا پایان دوره صفوی می‌پردازد.
بخش دوم: که بخش اصلی کتاب از جهت توصیف و تحلیل است، دارای یک مقدمه و دو فصل است و در آن به موقعیت بندرعباسی و تحولات آن در دوره قاجار به ویژه حدود صد سال مابین ۱۲۲۷ ه ق. تا ۱۳۲۱ ه ق. خواهد پرداخت. در مقدمه این بخش چگونگی حضور بیگانگان و رقابت آنان با یکدیگر در خلیج فارس و نقش بنیادی انگلیس در این حضور و اعمال نظرات سودجویانه، هم سیاسی و هم اقتصادی و در نتیجه استعمار انگلیس، مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد، در فصل اول تحولات بندرعباسی در دوره آقا محمدخان، فتحعلی شاه و محمد شاه مدنظر است و فصل دوم به دوره‌های ناصری و مظفری خواهد پرداخت. دوره ناصری بیشترین قسمت فصل دوم و کل بخش را در بر خواهد داشت و توصیف و تحلیل بسیاری از اسناد را هم در بر خواهد گرفت.
بخش سوم، شامل بحث یا ملاحظات منشوری یا چند وجهی درباره اسناد کتاب است که در چهار فصل مسایل زبانی و ادبی و بررسی اسناد از منظرهای مدیریتی، حاکمیتی و روابط خارجی ایران صورت گرفته است.
بخش چهارم، به اصل اسناد اختصاص دارد. در این بخش ۳۹۷
سند از منابع مختلف گردآوری شده‌اند که اساس توصیف‌ها و تحلیل‌های بخش دوم کتاب هستند. در ابتدای هر سند، شناسنامه سند خواهد آمد و سپس متن سند عرضه خواهد شد.
در این بخش اسناد شماره دارد، این شماره‌ها از ۱ آغاز و به شماره ۳۹۷ پایان می‌یابد. در تمامی توصیف‌ها و تحلیل‌ها، به ویژه مستندات بخش‌های دوم و سوم شماره‌های داخل دو کمان شماره اسنادی هستند که در این کتاب آمده‌اند و مورد بحث قرار گرفته‌اند.
بخش پنجم، دربردارنده پیوست‌هایی است که باید خواننده از آن‌ها مطلع باشد تا بتواند با بهره گیری آن‌ها از کتاب استفاده بیشتر کند.
فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن و فهرست اعلام و اماکن در انتهای کتاب قید شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
