بیت‌الغزل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیت‌الغزل از اصطلاحات ادبی شعر فارسی و عربی است و بیتی را که بنای سرودن غزل بر آن نهاده شده و هم‌چنین بهترین بیت غزل را بیت‌الغزل یا شاه‌بیت می‌نامند.
حافظ هم در این معنا می‌گوید که شعر حافظ همه بیت‌الغزل معرفت است. قدما از بیت‌الغزل مراد دیگری هم داشته‌اند و آن بیت یا حتی مصراعی است که آگاهانه یا ناآگاهانه به
ذهن شاعر می‌زند و اگر شاعر از آن راضی باشد بر محور آن غزلی می‌سراید.
بیت‌الغزل، شاه‌بیت (purple – patch)
بیت در
لغت به معنی خانه و اتاق است.
و در
اصطلاح ادبی
واحد شعر است که خود از دو
مصراع تشکیل شده. مصراع کم‌ترین مقدار سخن موزون است. در
شعر انگلیسی، واحد شعر verse است که در فارسی با سطر برابری می‌کند. مصراع را نیز half – verse می‌گویند.
صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را ••• که سر به کوه و بیابان تو داده‌ای ما را
بیتی را که بنای سرودن غزل بر آن نهاده شده و هم‌چنین بهترین بیت
غزل را بیت‌الغزل یا شاه‌بیت می‌نامند.
آن‌چنان که در اصطلاح شعر کلاسیک فارسی، بیتی را گویند که از حیث
زیبایی و دقایق و ظرایف
کلام نسبت به سایر ابیات شعر از برجستگی و امتیاز برخوردار باشد و معمولاً کیفیتی وصفی دارد، حافظ شعر خود را با این وصف ستوده است:
شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است ••• آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش
اصطلاح بیت‌الغزل تنها به غزل
اختصاص ندارد و به ابیات امروز نیز قابل
تعمیم است. در واقع منظور از
بیت می‌تواند بخش یا قطعه برگزیده باشد. (قدما زیباترین بیت قصیده را بیت‌القصیده می‌گفتند) آن‌چنان که اصطلاح purple-patzh که به معنی «وصله گلرنگ» می‌باشد و اول بار توسط هوراس شاعر روم باستان به کار رفته است، به قسمت‌هایی از شعر یا
نثر اطلاق می‌شود که از حیث
زیبایی و معیارهای هنری نسبت به دیگر قسمت‌ها برجسته‌تر و مهم‌تر باشد.
اصولاً در آثار شاعران درجه ۲ و ۳ باید به دنبال شاه‌بیت‌ها بود؛ زیرا اشعاری که از حیث هنری و ارزش ادبی جزء آثار والا محسوب شوند، کمتر دارای فراز و فرود و غث و سمین هستند.
علاوه بر آن در این آثار همه چیز حتی آواها و کلمات به بهترین وجه ممکن چیده شده‌اند و ابیات سست و ضعیف و مغلوط در آنها بسیار کم است و تقریباً اغلب ابیات شاه‌بیت‌اند؛ اما در اشعار متوسط به ویژه در
سبک وقوع و هندی که
غزلیات بسیار طولانی هستند، به‌ندرت می‌توان بیت نغز و غیر کلیشه‌ای پیدا کرد. به همین جهت معمولاً گزیده
اشعار این شاعران را گلچین و چاپ می‌نمایند.
۱.
فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما؛ تهران، مروارید، چاپ دوم، ۱۳۸۲، ص۸۷.
۲.
واژه‌نامه هنر شاعری، میمنت، میرصادقی؛ تهران، کتاب مهناز، چاپ دوم، ۱۳۷۶، ص۱۸۸.
۳.
دانش‌نامه زبان و ادب فارسی، سعادت، اسماعیل؛ تهران، بی‌جا، ۱۳۸۴.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «بیت الغزل».
