تاریخ بیداری ایرانیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ بیداری ایرانیان، کتابی در
تاریخ مشروطیت ، تألیف ناظم الاسلام کرمانی است.
این
کتاب از منابع مهم مورخان
تاریخ مشروطیت بوده است.
مؤلف کتاب، میرزامحمد ملقب به ناظم الاسلام، در ۱۲۸۰ در
کرمان به دنیا آمد.
پس از تحصیلات مقدماتی، به شوق تحصیل حکمت الاهی در ۱۳۰۹ عازم تهران شد و از محضر کسانی چون سیدشهاب الدین شیرازی، حاج میرزاحسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم آبادی بهره مند گردید.
پس از تأسیس «مدرسه اسلام» به ریاست سیدمحمدصادق طباطبایی، تعلیم برخی از دروس و نظامت مدرسه به عهده ناظم الاسلام گذاشته شد؛ ازینرو ریاست مدرسه، وی را به ناظم الاسلام ملقب کرد و فرمان آن را میرزاعلی اصغرخان اتابک، صدراعظم وقت، صادر کرد.
پس از استقرار مشروطیت، ناظم الاسلام به سبب کهولت و گرفتاری‌های خانوادگی به کرمان رفت (ح ۱۳۳۰) و به شغل قضا در دادگستری (محکمه استیناف) پرداخت.
وی در ۱۳۳۷ بر اثر انفلوانزا درگذشت.
ناظم الاسلام سبب تألیف تاریخ بیداری ایرانیان را عاری بودن کتب تاریخی
ایران از جنبه‌های عبرت آموز برای آیندگان ذکر کرده و نوشته است که پیوسته در این اندیشه بوده که به سبک مورخان اروپایی کتابی در تاریخ ایران بنگارد و نکات تاریخی را در آن مندرج سازد.
وی از دوم ذیحجه ۱۳۲۲ دیده‌ها و شنیده‌های خود را در باره
انقلاب مشروطه و بیداری ایرانیان ثبت کرد و چون به محافل آزادی خواهان آن زمان ــ که به دفاع از مشروطه تشکیل می‌شد ــ راه داشت، توانست گفتگو‌های آنان را یادداشت کند؛ او نظر خود را نیز اغلب به آن‌ها می‌افزود.
وی ابتدا قسمتی از یادداشت‌هایش را به صورت پاورقی در روزنامه کوکب دُرّی ــ که خود مدیر و ناشرش بود ــ منتشر کرد.
ظاهراً توجه مردم به این پاورقی‌ها، ناظم الاسلام را به فکر چاپ و نشر جزوه‌های مستقلی با عنوان «تاریخ بیداری ایرانیان» انداخت.
بدین ترتیب چاپ اول این اثر به صورت جزوات هفتگی به قطع خشتی و به
خط نسخ و حواشی و پاورقی به
خط نستعلیق با چاپ سنگی و نقاشی صورت اشخاص و با کیفیتی تقریباً مناسب در پنجاه وپنج جزوه شانزده صفحه‌ای منتشر شد.
ناظم الاسلام وقایع پیش از ذیحجه ۱۳۲۲ را نیز در هفده جزوه با عنوان «مقدمه تاریخ بیداری ایرانیان» منتشر کرد و در این جزوه‌ها گزارش گونه‌ای از مهمترین وقایع دوره پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه نوشت.
در ۱۳۲۸ـ۱۳۳۰ برای اولین بار میرزاحسن طهرانی این یادداشت‌ها را به خط شمس الکُتّاب چاپ سنگی کرد.
در ۱۳۲۴ـ۱۳۳۲ش سیدمحمد هاشمی کرمانی این کتاب را به انضمام شرح حالی نسبتاً کامل از مؤلف و مقدمه‌ای در باره کتاب، در قطع وزیری و با حروف سربی و جلد ممتاز منتشر کرد.
چاپ سوم در ۱۳۴۶ش، و بنابر سرلوحه کتاب، ظاهراً به یادگار جشن‌های تاجگذاری،
در سه مجلد و به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی منتشر شد.
چاپ چهارم و پنجم نیز بترتیب در ۱۳۶۲ ش و ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ ش در دو مجلد نشر یافت.
مجلد اول تاریخ بیداری ایرانیان مشتمل است بر مقدمه، جلد اول، دوم و سوم و حاوی زندگینامه گروهی از رجال معاصر مؤلف و وقایع دوره ناصری و مظفری.
این مجلد رویداد‌هایی از ذیحجه ۱۳۲۲ تا رمضان ۱۳۲۴ را شامل می‌شود.
مباحث مقدمه در شرح حال آزادی خواهانی چون
سیدجمال الدین اسدآبادی و
میرزارضا کرمانی ، روحانیانی چون
سیدمحمد طباطبایی ، و دولتمردان ترقی خواهی چون میرزاحسین خان سپهسالار و
امیرکبیر است.
ناظم الاسلام نقطه شروع ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر دانسته است.
وی همچنین حالات ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را شرح داده و آنان را پادشاهانی دمدمی مزاج و ساده لوح معرفی کرده است.
ناظم الاسلام در مقدمه، شرح مبسوطی بر امتیازنامه رژی نگاشته و به دعوای میان علما و دربار بر سر این امتیاز پرداخته است و نامه‌ها و تلگرام‌های متعددی را که میان طرفین ردوبدل شده، آورده است.
مضامین سه جلد نخست این کتاب مشتمل است بر: مباحث مطرح شده در انجمن مخفی، واقعه کرمان و غوغای میان متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک یا مدرسه چال، ذکر تاریخچه‌ای از وضع ارامنه و رواج شایعه تکفیر مظفرالدین شاه از سوی سیدعبداللّه بهبهانی به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، بیان رویداد‌هایی در باره مهاجرت علما به حضرت عبدالعظیم و سپس قم و تحصن در سفارت انگلیس تا صدور فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه که با ذکر اسامی روزنامه‌ها و مدارس موجود در دوره مظفری به پایان می‌رسد.
در این مجلد، ناظم الاسلام کوشیده تا وقایع را روزبروز بنویسد، به طوری که مطالب جلد سوم ثبت روزبروز وقایع از هجدهم جمادی الاولی ۱۳۲۴ تا اول رمضان ۱۳۲۴ است.
مجلد دوم حاوی جلد‌های چهارم و پنجم و اضافات و ملحقات است و وقایع شوال ۱۳۲۴ تا رجب ۱۳۲۷ را دربردارد.
یکی از مطالب مهم کتاب تاریخ بیداری ایرانیان، بخش پایانی یادداشت‌های مؤلف است که سعیدی سیرجانی آن را گردآوری و تدوین کرده است.
سیرجانی این بخش را منبعی مستند و مطمئن برای محققان می‌داند.
در این بخش نیز ثبت وقایع روزانه تا بیستم صفر ۱۳۲۵ ادامه یافته، ولی از این تاریخ تا سوم جمادی الاولی ۱۳۲۶ در ثبت وقایع وقفه افتاده است.
ظاهراً مؤلف تا وقایع بیستم صفر ۱۳۲۵ را برای چاپ آماده کرده بوده که با علنی شدن مخالفت محمدعلی شاه با مجلس و رویارویی شاه و ملت، موقع را برای نشر بقیه جزوه‌ها مقتضی ندانسته و از تنظیم بقیه مطالب خودداری کرده و این سکوت تا جمادی الاولی ۱۳۲۶ ادامه داشته است.
سیرجانی در یادداشت مقدمه چاپ چهارم اشاره کرده که مجموعه‌ای از یادداشت‌های این دوره را هاشمی کرمانی در اختیار وی قرار داده که تعدادی از آن‌ها را در متن گنجانده و بقیه را در آینده با عنوان «متمم تاریخ بیداری» منتشر خواهد کرد.
ناظم الاسلام از چهارم جمادی الاولی ۱۳۲۶ به ثبت وقایع روزانه ادامه داد، ولی این بار به سبب پیش آمدن اوضاع ویژه‌ای پس از به توپ بستن مجلس که از آن به «یوم التوپ» یاد می‌کند،
و تعطیلی مشروطه، لحن خود را تغییر داد و جانب
احتیاط را در پیش گرفت.
یادداشت‌های این دوره غالباً با عباراتی که حاکی از ترس است، نوشته شده است.
وی گاهی نیز از نوشتن وقایع خودداری کرده
و حتی به سران مشروطه تاخته و ملک المتکلمین (حاج میرزانصراللّه) و سیدجمال واعظ را متهم کرده است که مشروطه را بهانه دخل خود کرده‌اند.
وی در موارد بسیاری از
جهل مردم نالیده و آن را مانع ترقی دانسته است.
آخرین جلد تاریخ بیداری ایرانیان با شرح وقایع سیزدهم رجب ۱۳۲۷ به پایان می‌رسد، ولی مطلب ناتمام مانده است ظاهراً مطلب بقیه داشته اما از ادامه یادداشت‌های ناظم الاسلام چیزی باقی نمانده است، جز یک صفحه که حاوی وقایع دوازدهم تا چهاردهم رمضان ۱۳۲۹ است.
نثر تاریخ بیداری ایرانیان ساده و روان است، اما مؤلف در مواردی متعدد از کلمات فرنگی استفاده کرده و آن‌ها را به صورت‌های مختلف در متن ضبط کرده است.
ادوارد براون، مؤلف تاریخ ادبی ایران، کتاب را از نظر سبک و جمله بندی و استناد، بر تاریخ‌های عمومی و پر از لفظ قلم افرادی چون رضاقلی خان هدایت و لسان الملک (میرزامحمدتقی خان سپهر) برتر دانسته است.
از تاریخ بیداری ایرانیان، بسیاری از مورخان تاریخ مشروطیت استفاده کرده‌اند، از جمله کسروی در کتاب تاریخ مشروطه، اما دیدگاه مورخان نسبت به آن متفاوت است.
مهدی ملکزاده، مؤلف تاریخ مشروطیت ایران، معتقد است که گرچه تاریخ بیداری ایرانیان دارای مطالب سودمندی است و نویسنده به بعضی از حوادثی که در آن زمان رخ داده، علاقه مند بوده یا اطلاع بیشتری از آن‌ها داشته است، ولی چون ناظم الاسلام قسمت اعظم کتاب را به شرح محافل سرّی اختصاص داده و اقدام وی و یارانش نیز در این محافل در پیدایش مشروطیت ثمری نداشته است، می توان نتیجه گرفت که این کتاب برای آیندگان نوشته نشده بلکه برای خوشامد کسانی که در آن زمان می‌زیسته‌اند، تألیف شده است.
وی همچنین معتقد است که ناظم الاسلام مطالب دور از حقیقت را جعل کرده و موجب لکه دار شدن تاریخ شده است،
اما باستانی پاریزی مطالب کتاب را صددرصد واقعی و صادقانه دانسته و معتقد است که اعترافات ناظم الاسلام در احوال خصوصی خود و ترسی که پس از به توپ بستن مجلس بر او عارض شده بوده، حاکی از صدق و صحت بقیه مطالب است.
ناظم الاسلام برای خود رسالتی بزرگ قایل بوده و آن حفظ سنگر تاریخ نویسی مشروطه بوده است، ازینرو اعتراف می‌کند که در یوم التوپ به سبب
ترس از کشته شدن از حضور در صحنه منازعه خودداری کرده است تا فرصت نگارش این تاریخ را داشته باشد.
علاوه بر تاریخ بیداری ایرانیان، اثر دیگری نیز از ناظم الاسلام با عنوان التحفه المهدیه معروف به علائم الظهور به جا مانده و چندین بار به چاپ رسیده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) محمدابراهیم باستانی پاریزی، «نامه‌ای از پاریس در باب تاریخ بیداری ایرانیان»، سخن، دوره ۲۱، ش ۲ (شهریور ۱۳۵۰).
(۳) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبیات ایران: از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه بهرام مقدادی، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۴) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
(۵) محمد مشیری، «(در باره) تاریخ بیداری ایرانیان»، مجله بررسی‌های تاریخی، سال ۳، ش ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷).
(۶) مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ش.
(۷) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ بیداری ایرانیان»، شماره۳۰۸۲.
