• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاریخ گیلان و دیلمستان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تاریخ گیلان و دیلمستان، کتابی تاریخی به فارسی از سده نهم، نوشته سید ظهیرالدینِ مرعشی است.




این اثر ظاهراً قدیم‌ترین تاریخ محلی به جا مانده در باره حکومت خاندان کیاییان در گیلان و دیلمستان است.
به گفته مؤلف، کارکیا سلطان محمد دوم (حک: ۸۵۱ـ۸۸۳) عده‌ای را مأمور گردآوری و نوشتن رویداد‌های حکام گیل و دیلم پیش از حکومت سادات و روی کار آمدن سید امیر کیای مَلاطی، بنیانگذار حکومت خاندان کیاییان در گیلان (۷۶۳ـ۷۷۶)، تا ۸۸۱ کرد.
سپس از سید ظهیرالدین مرعشی خواست تا آن دست نوشته‌ها را تنظیم و تدوین کند.



مرعشی تاریخ شروع کارش را ۸۸۰ ذکر کرده و مطالبی به این نوشته‌ها افزوده است.
[۱] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۸ ـ ۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.




تاریخ گیلان و دیلمستان مشتمل است بر مقدمه و شش باب که هر باب چند فصل دارد.
مؤلف در آغاز کتاب پس از حمد و سپاس خدا ، به ضرورت علم تاریخ اشاره کرده و آن را پیش درآمد سایر علوم دانسته است.
[۲] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳ـ ۵، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.


۳.۱ - شرح اصطلاحات


سپس در مقدمه به شرح اصطلاحاتی که میان مردم گیلان و دیلمستان رایج بوده، پرداخته است.
این بخش از کتاب در تنها نسخه خطی موجود، وجود ندارد.
[۳] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۴] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۲، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.


۳.۲ - مطالب ابواب


مطالب شش باب کتاب بترتیب عبارت‌اند از: رویداد‌های این سرزمین پیش از حکومت کیاییان و نیز رسوم مردم گیلان (از این باب اثری بر جا نمانده است)؛ آغاز خروج سید امیر کیای ملاطی و رخداد‌های دوره حکومت او؛ شرح کشمکش‌های امیران بیِه پس (ناحیه غربی گیلان) و بیِه پیش (ناحیه شرقی گیلان) و وقایع حدود ۷۸۱ تا ۷۹۷
[۵] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۶] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
دوره حکومت سید رضی کیا (۷۲۹ـ۷۹۹) و کارکیا سید محمد اول (۸۲۹ ـ۸۳۷)
[۷] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
رویداد‌های حکومت کارکیا ناصر کیا (۸۳۷ ـ۸۵۱) و برادرش کارکیا امیر سید احمد و پسرش، کارکیا سلطان محمد دوم، و منازعات میان مدعیان حکومتِ کیاییان مانند سید داوود کیا
[۸] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۹] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۸۸، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۱۰] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۹۰ـ۲۰۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
و شرح وقایع دوره حکومت سلطان محمد دوم.
[۱۱] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.


۳.۳ - باب هفتم


مرعشی پس از باب ششم، وقایع ۸۸۱ ـ۸۹۴ یعنی آخرین سال‌های حکومت سلطان محمد دوم و پسرش، کارکیا میرزاعلی، را نگاشت و آن را باب هفتم نامید که مشتمل بر چند فصل است،
[۱۲] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳۹۲ـ۳۹۳، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
هرچند در مقدمه اش
[۱۳] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۹ـ۱۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
از این باب نامی نبرده است.




۴.۱ - اتقان مطالب


مرعشی در تألیف تاریخ گیلان و دیلمستان هنگام استفاده از دست نوشته‌هایی که قبلاً جمع آوری شده بود، اگر در مطلبی شبهه‌ای می‌یافت به تحقیق می‌پرداخت و چنانچه در جستجوی شفاهی به نتیجه نمی‌رسید، از دست نوشته‌های سید محمدبن سید مهدی حسینی بهره می‌جست.
[۱۴] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳۹۶، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.


۴.۲ - نگاه انتقادی


مرعشی که از امیران دربار کیاییان، و شاهد بسیاری از رویداد‌های آن دوره بوده، گاه با نگاهی انتقادی نظر خود را بیان کرده است.
[۱۵] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۱۳، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۱۶] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۸۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۱۷] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۲۰۴، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.


۴.۳ - رسم الخط


به رغم افتادگی‌های تنها نسخه خطی موجود ــ که از روی نسخه‌ای به خط سید ظهیرالدین مرعشی تحریر شده
[۱۸] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، صیج، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
و در کتابخانه بودلیان آکسفورد موجود است ــ تاریخ گیلان و دیلمستان به لحاظ بیان آداب و رسوم و زندگی اجتماعی مردم گیلان و رسم الخط و نکات دستوری گیلکی حایز اهمیت است.
[۱۹] ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، صید ـ یح، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.


۴.۴ - نثر روان


نثر این کتاب روان و ساده و آمیخته با آیات قرآنی و اشعار عربی است.
این کتاب نخستین بار در ۱۳۳۰ش به کوشش رابینو همراه با «مکاتیب خان احمدگیلانی» در رشت منتشر شد.
[۲۰] خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۱۱۲۷، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ش.

منوچهر ستوده نیز این کتاب را تصحیح انتقادی و در ۱۳۴۷ش در تهران منتشر کرده است.



(۱) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
(۲) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ش.


 
۱. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۸ ـ ۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۲. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳ـ ۵، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۳. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۴. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۲، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۵. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۶. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۷. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۸. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۹. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۸۸، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۰. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۹۰ـ۲۰۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۱. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۲. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳۹۲ـ۳۹۳، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۳. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۹ـ۱۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۴. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳۹۶، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۵. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۱۳، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۶. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۸۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۷. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۲۰۴، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۸. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، صیج، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۱۹. ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، صید ـ یح، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۲۰. خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۱۱۲۷، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ گیلان و دیلمستان»، شماره۳۱۲۸.    






جعبه ابزار