• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاریخ‌ نیشابور

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تاریخ نیشابور یا تاریخ النیسابوریّین با تلفظ عربی تاریخ نیسابور، اثری مهم به عربی در شرح حال عالمان و محدّثان و بزرگان نیشابور، تألیف ابوعبداللّه حاکمِ نیشابوری، عالم و محدّث قرن چهارم و پنجم است.




نام رایج و مشهور این کتاب در طول قرون، تاریخ نیشابور بوده، ولی گویا نام اصلی آن تاریخ النیسابوریّین است، زیرا هدف مؤلف در این کتاب معرفی رجال و عالمان نیشابور بوده است.
[۱] خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۵، ص۴۷۴.
[۲] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۳] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۵۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۴] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۸، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.

عبدالکریم بن محمد سمعانی که به دوره حاکم نیشابوری نزدیک و شاگرد با واسطه او بوده، نام کتاب را التاریخ الکبیر للنیسابوریّین ذکر کرده است.
[۵] عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۱، ص۲۳۰، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.





۲.۱ - حجم کتاب


کتاب تاریخ نیشابور مفصّل بوده است.در تعداد مجلدات آن اختلاف نظر وجود دارد
[۶] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۵۵۰، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۷] احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۴۶، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۸] حبیب جاویش، سیاق تاریخ نیسابور: فهرس أسماء الاشخاص و الاماکن، ج۱، ص۱، ویسبادن ۱۹۸۴.
خلیفه نیشابوری، که موثق‌ترین منبع در این زمینه است، آن را چهارده مجلد ذکر کرده است.
[۹] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.


۲.۲ - اصل کتاب و تاریخ تالیف آن


تألیف تاریخ نیشابور در ۳۸۸ به پایان رسیده است.
اصل این کتاب از بین رفته، ولی از عبارات حاجی خلیفه (متوفی ۱۰۶۷)
[۱۰] حاجی خلیفه، ج۱، ستون۳۰۸.
برمی آید که تا زمان او در دسترس بوده است.

۲.۳ - تلخیص کتاب


شمس الدین ذهبی (متوفی ۷۴۸) تاریخ نیشابور را خلاصه کرده و آن را مختصر تاریخ الحاکم نامیده است.
[۱۱] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۳۰۸.

محمد بن حسین خلیفه نیشابوری (زنده در ۷۱۷) نیز تاریخ نیشابور را تلخیص کرده است، بر اساس این مختصر و منقولات آن در کتاب‌های دیگر، می‌توان تا حدودی به ساختار اصلی کتاب پی برد.

۲.۴ - محتوای کتاب


این کتاب با مقدمه‌ای درباره فضیلت خراسان و نیشابور شامل احادیثی از پیامبر اکرم و سخنانی از صحابه و تابعین و بعضی بزرگان دیگر در این باره، آغاز شده، آنگاه مؤلف بزرگانی را معرفی کرده است که در عصر اسلامی از نیشابور برخاسته‌اند یا به آن‌جا وارد شده و مقیم گشته یا از آن‌جا گذشته‌اند و سپس به تاریخ و جغرافیای نیشابور پرداخته است.
[۱۲] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲ـ۶۷، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۱۳] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۷۱، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۱۴] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۹ـ ۲۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.


۲.۵ - بخش زندگینامه‌ها


وی در بخش زندگینامه‌ها شرح حال ۲۶۸۰ تن از بزرگان نیشابور را آورده و آن‌ها را در هشت طبقه دسته بندی کرده است که با صحابه پیامبر اکرم آغاز و با معاصران مؤلف ختم می‌شود.

۲.۶ - ذکر صحابه و تابعین


مختصر تاریخ نیشابور نیز مشتمل است بر ذکر ۲۸ تن از صحابه، ۷۱ تن از بزرگان تابعین، ۸۳ تن از اتباع تابعین، ۶۱۴ تن از اتباعِ اتباع، ۵۱۲ تن از علمای نیشابور و دیگر عالمانی که به آن شهر آمده و به نشر علم پرداخته‌اند، ۳۲۳ تن از دانشمندان ساکن نیشابور و ۹۵۰ تن از مشایخ حدیث که حاکم نیشابوری از آن‌ها حدیث شنیده است.
در تکمله نیز، ۹۹ تن از مشایخ حدیث حاکم نیشابوری که پس از تألیف کتاب درگذشته‌اند، ذکر شده‌اند.
[۱۵] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۹، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.


۲.۷ - بیان جزئیات


حاکم نیشابوری شرح حال برخی از افراد را به تفصیل آورده و علاوه بر بیان مواردی چون اسم و کنیه و نام پدر و نیاکان و نسبت فرد، به نکاتی چون مذهب و استادان و محل سکونت و اشعار و شرح کرامات و سیر و سلوک و نحوه معاشرت وی نیز پرداخته است.
وی به شیوه محدّثان هرگونه اطلاع، حتی یک قطعه شعر، را از طریق یکی از مشایخ خویش با ذکر اِسناد آن نقل کرده، اما در مواردی مشاهدات خود را نیز آورده است.
[۱۶] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۱۷] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۱۸] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.


۲.۸ - ترتیب الفبایی


مؤلف زندگینامه‌ها را در درون هر طبقه به ترتیب الفبایی نام اشخاص تنظیم کرده، اما گاهی، به ویژه در مورد حرف دوم به بعد، به این شیوه پایبند نبوده است، چنانکه به انگیزه حرمت گذاری به پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله، نام احمد را بر نام‌های دیگری که با همزه آغاز می‌شود
[۱۹] تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
مقدّم داشته است.
[۲۰] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۱] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۴۷ـ ۱۵۶، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۲] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.


۲.۹ - تاریخ و جغرافیای خراسان بزرگ


حاکم نیشابوری پس از زندگینامه‌ها، در بخشی مهم، آگاهی‌های سودمندی درباره تاریخ و جغرافیای خراسان بزرگ، پیشینه نیشابور قبل از اسلام، پیدایش اسلام در آنجا، معماری شهر، مساجد و معابد و مقبره‌ها و دیگر بناها، کوچه‌ها و میدان‌ها و نیز آبادی‌های اطراف شهر و همچنین اطلاعاتی از برخی از شهرهای دیگر ایران آورده است.
[۲۳] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۴] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۵] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۸، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.




تاریخ نیشابور به تدریج مورد توجه فراوان قرار گرفت.بسیاری از شرح حال نویسان و محدّثان پس از حاکم نیشابوری، کتاب او را مأخذ برخی گفته‌های خود قرار دادند و امروزه می‌توان منقولات فراوانی از تاریخ نیشابور در کتاب‌ها یافت.
[۲۶] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۸۶، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۲۷] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۶۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۲۸] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۱۷، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۲۹] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۶۹۰، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۳۰] عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۵۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
[۳۱] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۴۱، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
[۳۲] محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۱۱۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
[۳۳] محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۱۸۳، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
[۳۴] محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۲۴۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
[۳۵] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۸، ص۸، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۳۶] احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی ' الکبیر، ج۵، ص۴۸۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۳۷] احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی ' الکبیر، ج۵، ص۵۲۰، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.




محدّثان شیعه نیز در مواردی به تاریخ نیشابور استناد کرده‌اند.
علی بن عیسی اَربِلی
[۳۸] علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۳، ص۱۴۴ـ۱۴۵، چاپ ‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
حدیث امام رضا علیه‌السلام معروف به «سلسلة الذهب» را از تاریخ نیشابور نقل کرده است.
سید بن طاووس هم در برخی آثارش، از جمله در اقبال الاعمال
[۳۹] ابن طاووس، ج۱، ص۶۹، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
[۴۰] ابن طاووس، ج۱، ص۲۴۵، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
و فلاح السائل،
[۴۱] ابن طاووس، ج۱، ص۱۴۸، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ش.
[۴۲] ابن طاووس، ج۱، ص۱۸۶، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ش.
از تاریخ نیشابور حدیث نقل کرده است.
[۴۳] اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۵۷۱ ـ۵۷۳، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ش.




عبدالغافر فارسی، عالم و فقیه شافعی قرن پنجم و ششم، ذیلی به عربی بر تاریخ نیشابور نوشته که از آن با نام‌های سیاق التاریخ و السیاق لتاریخ نیسابور یاد شده است.
این ذیل که تألیف آن در ۵۱۰ به پایان رسیده، عالمان و نویسندگان پس از درگذشت حاکم نیشابوری را تا دوره عبدالغافر معرفی کرده و تنها مرجع نیشابور در آن مقطع به شمار آمده، هرچند این ذیل نیز از بین رفته است.
[۴۴] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، مقدمه محمودی، ص ک، ج۱، ص۷۵۵، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۴۵] علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).

السیاق نیز مورد توجه عالمان قرار گرفت، از جمله ابن عساکر در موارد متعددی از آن نقل کرده و در مواردی از مکاتبه با عبدالغافر سخن گفته است.

۵.۱ - تلخیص‌های این ضمیمه


از ذیل عبدالغافر دو تلخیص در دسترس است: تلخیص اول شامل دو بخش بوده که بخش اول آن از بین رفته و بخش دوم به صورت نسخه خطی و عکسی موجود است.
بخش دوم با شرح حال کسانی که «حسن» نام دارند، آغاز و به کسانی که نامشان «یعقوب» است، ختم می‌گردد.
تلخیص کننده این اثر ناشناخته است، ولی احتمال داده شده که نام او ابوعبداللّه محمد بن ابی نصر قاسانی باشد.
تلخیص دوم را ابراهیم بن محمد بن ازهر صَریفینی (متوفی ۶۴۱) در ۶۲۲ به پایان رسانده و آن را المنتخب من السیاق نامیده است.
[۴۹] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۷۵۵، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۵۰] علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).


۵.۲ - ویژگی‌های تلخیص دوم


ترتیب این کتاب الفبایی است و از «احمد» شروع و به «یاسین» ختم می‌شود، اما شرح حال کسانی که نام آن‌ها «محمد» است و مقدّم بر همه، شرح حال مؤلف تاریخ نیشابور در ابتدای کتاب آمده است.
صریفینی شرح حال مؤلف السیاق را نیز در انتهای کتاب آورده است.
[۵۱] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵ ـ۹۳، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۵۲] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۷۵۴ـ۷۵۶، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۵۳] علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).


۵.۲.۱ - شرح حال‌ بزرگان


در این کتاب ۱۶۷۸ شرح حالِ کوتاه از عالمان و محدّثان و بزرگان نیشابور آمده است.
مؤلف، کتاب را بر اساس اِسناد ابوالعباس اصمّ به سه طبقه تقسیم کرده است: طبقه اول شامل آن دسته از یاران اصمّ است که سال وفاتشان از حدود اوایل قرن پنجم تا آخر ربع اول همین قرن است، طبقه دوم شامل دسته دیگری از یاران و شاگردان اصمّ که سال وفات آنان به ۴۶۳ می‌رسد و نیز شاگردان مَخْلَدی و خفّاف، و طبقه سوم شامل شیوخ عبدالغافر فارسی است و نیز معاصران او که درگذشت آنان بعد از درگذشت وی بوده است.
[۵۴] علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).


۵.۲.۲ - شرح حال افراد مختلف


در المنتخب من السیاق شرح حال افراد مختلف خاندان‌های دانشمندان و مفسران و عارفان و ادیبان، مثلاً افرادی از خاندان عبدالکریم قُشَیری و عبدالغافر فارسی و شاهفور اسفراینی، ذکر شده است.
[۵۵] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۹۹، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۵۶] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۵۷] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۴۵۲، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۵۸] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۴۶۶، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۵۹] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۵۳، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.

همچنین درباره محله‌ها، میدان‌ها، مدارس، مساجد، خانقاه‌ها، مقبره‌ها، کاروانسراها، دروازه‌ها و دیگر اماکن مهم نیشابور اطلاعاتی دارد که برخی از آن‌ها منحصر به فرد است.

۵.۲.۳ - ذکر نام روستاهای نیشابور


نام‌های اصلی و قدیم بسیاری از روستاهای اطراف نیشابور و دیگر نقاط ایران، به ویژه خراسان، را نیز می‌توان در آن پیدا کرد.
ویژگی دیگر آن ذکر تعدادی نام‌های کهن ایرانی است که در این دوره، هنوز رایج بوده است.
[۶۰] علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۹، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
[۶۱] علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۴۱، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).


۵.۲.۴ - چاپ تلخیص‌ها


المنتخب من السیاق به همراه جزء دوم تلخیص منسوب به ابوعبداللّه قاسانی از السیاق و نیز تلخیص تاریخ نیشابور اثر خلیفه نیشابوری نخستین بار در ۱۳۴۴ش/ ۱۹۶۵ به صورت عکسی به کوشش ریچارد فرای در لندن به چاپ رسید.
پس از آن محمدکاظم محمودی در ۱۳۶۲ش در قم المنتخب من السیاق را به چاپ رساند.
تلخیص تاریخ نیشابور اثر خلیفه نیشابوری هم ابتدا در (۱۳۳۷ ش) به کوشش بهمن کریمی و سپس در ۱۳۷۵ش با تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی در تهران چاپ شد.



اسم کتاب‌های دیگری نیز با عنوان تاریخ نیشابور در منابع دیده می‌شود.
ابوالقاسم کعبی بلخی، متکلم معتزلی قرن سوم و چهارم، پیش از حاکم نیشابوری کتابی با همین عنوان به عربی تألیف کرده بود که به گفته بیهقی
[۶۲] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
اصل آن در کتابخانه مسجد عقیل نیشابور سوخته است.
[۶۳] حاجی خلیفه، ج۱، ستون۳۰۸.
[۶۴] علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).

همچنین از کتابی فارسی به نام تاریخ نیشابور در دو مجلد اثر فردی به نام احمد غازی و مقتضب تاریخ نیسابور نوشته ابوبکر حازمی (متوفی ۵۸۳) یاد می‌شود
[۶۵] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۶۶] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۲۰۰، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
که احتمالاً تلخیصی از اثر حاکم نیشابوری بوده است.



(۱) ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
(۲) ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ش.
(۳) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
(۴) علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، چاپ ‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۵) علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
(۶) حبیب جاویش، سیاق تاریخ نیسابور: فهرس أسماء الاشخاص و الاماکن، ویسبادن ۱۹۸۴.
(۷) حاجی خلیفه.
(۸) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام.
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۱۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۳، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
(۱۲) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
(۱۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۴) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۱۵) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۱۶) علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
(۱۷) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۸) احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۹) اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ش.
(۲۰) احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی ' الکبیر، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛


 
۱. خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج۵، ص۴۷۴.
۲. علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۳. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۵۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۴. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۸، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۵. عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۱، ص۲۳۰، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۶. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۵۵۰، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۷. احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۴۶، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۸. حبیب جاویش، سیاق تاریخ نیسابور: فهرس أسماء الاشخاص و الاماکن، ج۱، ص۱، ویسبادن ۱۹۸۴.
۹. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۰. حاجی خلیفه، ج۱، ستون۳۰۸.
۱۱. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۳۰۸.
۱۲. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲ـ۶۷، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۳. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۷۱، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۴. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۹ـ ۲۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۵. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۹، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۶. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۷. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۸. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۹. تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۲۰. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۱. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۴۷ـ ۱۵۶، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۲. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۰، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۳. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۶۲، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۴. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۵. محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۲۸، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۶. علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۸۶، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۲۷. علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۶۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۲۸. علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۱۷، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۲۹. عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۵، ص۶۹۰، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۳۰. عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۵۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
۳۱. محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۴۱، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
۳۲. محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۱۱۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۳۳. محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۱۸۳، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۳۴. محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص۲۴۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۰۱ـ۲۱۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۳۵. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۸، ص۸، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۳۶. احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی ' الکبیر، ج۵، ص۴۸۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۳۷. احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی ' الکبیر، ج۵، ص۵۲۰، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۳۸. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۳، ص۱۴۴ـ۱۴۵، چاپ ‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۳۹. ابن طاووس، ج۱، ص۶۹، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
۴۰. ابن طاووس، ج۱، ص۲۴۵، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
۴۱. ابن طاووس، ج۱، ص۱۴۸، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ش.
۴۲. ابن طاووس، ج۱، ص۱۸۶، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ش.
۴۳. اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۵۷۱ ـ۵۷۳، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ش.
۴۴. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، مقدمه محمودی، ص ک، ج۱، ص۷۵۵، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۴۵. علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
۴۶. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۸، ص۲۵۸، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۰.    
۴۷. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۴، ص۱۱۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۰.    
۴۸. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۶، ص۳۴۴، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۰.    
۴۹. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۷۵۵، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۵۰. علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
۵۱. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵ ـ۹۳، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۵۲. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۷۵۴ـ۷۵۶، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۵۳. علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
۵۴. علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
۵۵. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۱۹۹، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۵۶. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۵۷. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۴۵۲، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۵۸. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۴۶۶، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۵۹. ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۵۳، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
۶۰. علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۹، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
۶۱. علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۴۱، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
۶۲. علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۶۳. حاجی خلیفه، ج۱، ستون۳۰۸.
۶۴. علی اشرف صادقی، «(درباره) کتاب تاریخ نیشابور»، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، نشر دانش، سال ۴، ش ۵ (مرداد و شهریور ۱۳۶۳).
۶۵. علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۶۶. عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۲۰۰، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نیشابور»، شماره۳۱۴۴.    






جعبه ابزار