تعیین خط زوال (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تعیین خط زوال»، تالیف
آیت‌الله حسن زاده آملی ، به
زبان فارسی است. موضوع کتاب، بیان تعیین خط زوال و تحصیل سمت
قبله ، از طریق علم هیئت است. نویسنده، در این
اثر راه‌های مختلف تحصیل سمت قبله و به ویژه از طریق دایره هندیه را مورد مطالعه قرار داده است.
کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و ۳۰ فصل است و با یک خاتمه به پایان می‌رسد. در برخی از فصول، عناوینی مانند نتیجه و
تبصره نیز دیده می‌شود. شیوه نگارش نویسنده همانند سایر کتب، از نگارش دل نشینی برخوردار است و البته به جهت استفاده از منابع عربی بدون ذکر ترجمه، خواننده کتاب باید با این زبان بیگانه نباشد.
در مقدمه کتاب می‌خوانیم: «این رساله سی فصل است در بیان تعین خط زوال و خط
مشرق و
مغرب اعتدال و تحصیل سمت قبله
آفاق ، از طریق
دایره هندیه ، که به قلم این کمترین،
حسن حسن زاده آملی ، به رشته تحریر درآمده است». نویسنده، در ادامه، در توضیح دایره هندیه، می‌نویسد: «دایره هندیه در السنه علمای
دین و در کتب فقهیه،
دایره است و جهت اشتهارش این است که اعمال آن بدون اعمال قواعد ریاضی و
آلات رصدی صورت می‌گیرد و برای هر کس میسور است و چون در عمل به دایره هندیه، نخست باید سطحی موزون تحصیل کرد، خواه قطعه‌ای از
زمین باشد و خواه پاره‌ای از اخشاب و فلزات که برای همراه داشتن به کار آید و پس از آن،
نصب مقیاس ضروری است و دانستن ارتفاع
شمس نیز مؤید است، ما نیز به ترتیب یاد شده گوییم».
نویسنده، در ترتیب مطالب کتاب، ابتدا به عناوین مذکور می‌پردازد و سپس عمل به دایره هندیه و شروط آن را مورد بررسی قرار می‌دهد. ایراداتی در عمل به دایره هندیه ذکر شده است که نویسنده ابتدا کلام
فاضل قوشچی را ذکر کرده و کلام
ابوریحان بیرونی را در تصحیح کلام قوشچی بیان می‌کند.
تعیین سمت قبله، حاصل مباحث مذکور است که این رساله به جهت آن، نگارش شده است. نویسنده، شیوه تعیین سمت
قبله از دایره هندیه را چنین تشریح می‌کند: «چون خط نصف النهار و خط اعتدال، مطابق دستور یاد شده استخراج گردید، لا محاله دایره به این دو خط به چهار قسم متساوی تقسیم می‌گردد، پس هر ربع را به نود جزء متساوی قسمت می‌کنیم، آن گاه طول و عرض موضع را نسبت به طول و عرض
مکه در نظر می‌گیریم و مبدا
طول را از گرنویج محسوب می‌داریم و به بیان ذیل عمل می‌کنیم: هر گاه
بلد و مکه با هم در طول مساوی باشند؛ به این معنی که در سطح یک دایره نصف النهار واقع شوند، در این صورت اگر بلد شمالی است و عرض او بیشتر از عرض مکه است، نقطه جنوب دایره هندیه، نقطه سمت قبله بلد است و گر نه نقطه شمال دایره، نقطه سمت قبله است؛ خواه بلد شمالی باشد و عرض او کمتر از عرض مکه و خواه عدیم العرض باشد و خواه جنوبی باشد و عرض آن کمتر از عرض مکه و یا مساوی عرض مکه و یا بیشتر از عرض مکه؛ بر همه این تقادیر نقطه شمال دایره، نقطه سمت قبله بلد است و خط زوال خط سمت قبله است».
البته نویسنده، این نکته را متذکر می‌شود که تعیین سمت قبله از طریق دایره هندیه، علاوه بر اینکه به براهین و قواعد ریاضی، تقریبی است نه تحقیقی، در آفاقی که تفاوت بین طول آنها و طول مکه به قدر ربع دور، و یا اکثر از ربع و اقل از نصف دور است، امکان پذیر نیست؛ به عنوان مثال بررسی امکان تعیین سمت قبله از این طریق در
قطب تنها جنبه علمی داشته و کاربرد عملی ندارد.
آیت‌الله حسن زاده در خاتمه کتاب، این نکته را مجددا متذکر می‌شود که تحصیل سمت قبله بر مبانی ریاضی قویم و اصیل مطابق واقع است و تحقیق آن در متون زیجات و دیگر کتب علمای بزرگ
اسلام بیان شده است. وی به
اثر دیگری به نام «دروس معرفة الوقت و القبلة» که به عربی نوشته است و در آن به تفصیل، مباحث لازم را با ذکر ادله ریاضی آورده است، به جهت مطالعه ارجاع می‌دهد.
کتاب، فاقد پاورقی و حواشی بوده و فهرست مطالب در انتهای
اثر آمده است.
نرم افزار مجموعه آثار علامه حسن‌زاده آملی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
