• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حج سیاسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اهمیت سیاسی حج در تاریخ، به نقش واهمیت و جایگاه سیاسی آیین حج برای حکومت‌های مختلف و توجه حکومت‌های به آن می‌پردازد.

فهرست مندرجات

۱ - اهمیت سیاسی حج
۲ - اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاران
       ۲.۱ - روزگار عثمان
       ۲.۲ - زمان ولید بن عبدالملک
       ۲.۳ - زمان هشام‌ بن عبدالملک
       ۲.۴ - زمان عمربن عبدالعزیز
       ۲.۵ - زمان مهدی عباسی
       ۲.۶ - زمان هارون الرشید
       ۲.۷ - زمان منصور عباسی
       ۲.۸ - خلفای عباسی و مسئولیت امارت حج
       ۲.۹ - عمل‌الحرمین
۳ - موسم حج در زمان فاطمیان
۴ - موسم حج در زمان آل‌بویه و سلاجقه
۵ - ناامنی برای کاروان‌های حج در زمان عباسیان
۶ - راه مقابله ناامنی برای کاروان‌های حج
۷ - تالیفات درباره راه‌های حج
۸ - اقامت حجاج در مکه
۹ - وصیت برای دفن در مکه
۱۰ - وقف برای حرمین
۱۱ - اقدامات براوستانی و خاندان ابوسعد ورامینی
۱۲ - حج‌گزاری عرفا و زهاد
۱۳ - آداب استقبال از حجاج
۱۴ - چنگیز جلوگیری از حج‌گزاری مسلمانان
۱۵ - حج‌گزاری حجاجِ عراقی پس از حمله مغول
۱۶ - توجه مغولان به مسئله حج
۱۷ - منصب امیرالحاج
       ۱۷.۱ - لوازم اصلی کار امیرالحاج
۱۸ - شخصیت فعال دستگاه مغول در امور عام‌المنفعه حج
۱۹ - اقدامات ایوبیان در امور حج
۲۰ - اقدامات ممالیک نسبت به حج
۲۱ - پانویس
۲۲ - منابع



حج، علاوه بر جنبه عبادی، از همان روزگار پیامبر برای حکومت نوپای اسلامی، اهمیت سیاسی روزافزونی داشت، زیرا تسلط بر مکه، مشروعیت حکومت تلقی می‌شد.
[۱] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
[۶] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۷] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۵۱، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

همین حساسیت، در کنار نقش مهم شهرهای مکه و مدینه در رساندن اخبار و حوادث مهم جهان اسلام، حج را به آوردگاهی سیاسی بدل کرده بود، چنان‌که طلحه و زبیر پس از جدا شدن از امام علی علیه‌السلام به بهانه به‌جا آوردن عمره، به مکه رفتند و علم مخالفت برافراشتند.
[۸] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸۰ـ۱۸۱.

از همین نمونه است اقدام معاویه در اعزام جاسوسانی به مکه در موسم حج، با هدف ایجاد هرج‌ومرج در قلمرو خلافت
[۹] امام علی علی‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، نامه ۳۳، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
؛ برافراشته شدن چهار پرچم مختلف به نمایندگی از چهار گرایش سیاسی ( خوارج، امویان، زبیریان و طرفداران محمدبن حنفیه ) در مراسم حج سال ۶۸؛
[۱۰] سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
و امارت حج حجاج‌بن یوسف در سال‌های ۷۲ و ۷۳، با هدف سرکوب ابن‌زبیر .
[۱۱] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۳.
[۱۲] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۸.
[۱۳] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۸۱.




اهمیت عبادی و سیاسی حج، اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاران را نیز در پی داشت.

۲.۱ - روزگار عثمان


در روزگار عثمان، به منظور آبرسانی به حجاج، در عرفات استخرهایی ساختند و آب همه قنات‌ها را به سوی آن هدایت کردند.

۲.۲ - زمان ولید بن عبدالملک


ولیدبن عبدالملک به والیانش دستور داد تا راه‌ها و چاه‌های شهرها را ترمیم کنند، به‌ویژه آن‌هایی را که در مسیر حجاز بودند.
[۱۵] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۶] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.


۲.۳ - زمان هشام‌ بن عبدالملک


هشام‌بن عبدالملک نیز مقرر کرد تا در موسم حج، به حجاج آشامیدنیهای متنوع داده شود.
[۱۷] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
بخش مهمی از این اقدامات را وابستگان به دستگاه خلافت انجام می‌دادند.

۲.۴ - زمان عمربن عبدالعزیز


عمربن عبدالعزیز هنگامی که والی مکه بود، مکیان را ملزم کرد که برای در امان ماندن اموال حجاج از دستبرد دزدان، اقدام به افروختن آتش و روشن کردن چراغ نمایند.
[۱۸] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

همچنین وی و رَمْله ( نوه عبدالملک‌بن مروان )، هریک، خانه‌ای را در مکه وقف سکونت حاجیان کردند، رمله در عین حال موقوفاتی را در شام، برای تأمین هزینه آشامیدنی‌های ساکنان این خانه، اختصاص داده بود.
[۱۹] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۲۰] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.


۲.۵ - زمان مهدی عباسی


سفر حج مهدی عباسی در سال ۱۶۰ ــ به ‌سبب بذل و بخشش فراوانش به حجاج و مردم مکه و مدینه، و اقداماتش درخصوص احداث آبگیرهای متعدد در مسیرهای منتهی به مکه، بازسازی راه‌ها و حفر چاه‌ها ــ بسیار مشهور است.
[۲۱] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۶۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
[۲۲] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۸، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۳] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۲۴] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۲۵] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۷۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۶] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۱۵ـ ۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۷] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۴۳ـ۶۴۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

سیاسی بودن این اقدامات نیز دور از ذهن نیست، زیرا در زمان او شهید فخ،
[۲۸] سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
از حجاج خانه خدا بیعت گرفت تا بر ضد مهدی شورش کنند.
[۲۹] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۰۴.


۲.۶ - زمان هارون الرشید


درباره هارون آورده‌اند که سالی به جهاد و سالی به حج می‌رفت و در مجموع، نُه بار حج گزارد.
[۳۰] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۳۰ـ۴۳۱.
[۳۱] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
وی تعداد زیادی از فقها را با خود به حج می‌برد و به حجاج و اهالی حرمین، بسیار بذل و بخشش می‌کرد.
[۳۳] احمدبن علی مقریزی، ج۱، ص۷۹، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
لایروبی و بازسازی قنات‌های مکه نیز از اقدامات مهم زمان وی بود.
[۳۴] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۳۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

با این حال مهم‌‌ترین حادثه موسم حج در روزگار وی، برگزاری مراسم انتصاب امین و مأمون در سال ۱۸۶ به ولایتعهدی و تعیین قلمرو حکومتی هریک از آن‌ها بود که عهدنامه آن را در کعبه آویختند، از جمله در این عهدنامه، هر دو ولیعهد تعهد کردند در صورت نقض پیمان، سی بار پیاده و با پای برهنه به حج بروند.
[۳۵] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.


۲.۷ - زمان منصور عباسی


در میان خلفای عباسی، منصور بیش از همه حج گزارد
[۳۶] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
که چه‌بسا تا حدی به‌ سبب تجمع مخالفان وی در مکه و اطراف آن بود، چنان‌که پیروزی منصور بر ابراهیم‌بن عبداللّه ( برادر نفس‌زکیه ) نیز در موسم حج اعلام شد.
[۳۷] حُمیدبن احمد محلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۱۷۴، چاپ سنگی (بی‌جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

گفته‌اند که پس از هارون، هیچ‌یک از خلفای عباسی حج نگزاردند.
[۳۸] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۳۹] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.


۲.۸ - خلفای عباسی و مسئولیت امارت حج


با این حال خلفای عباسی (نظیر اسلاف امویشان ) معمولا مسئولیت مهم امارت حج را به افرادی خارج از تیره و قبیله یا اعوان و انصار خود واگذار نمی‌کردند.
از همین‌گونه بود منصب عمل‌الحرمین ( اداره امور حرمین ) که نمایندگان و امیران تابع خلیفه عهده‌دار آن بودند یا سقایت حجاج که تا نیمه قرن سوم همچنان در اختیار اخلاف عباس‌بن عبدالمطلب قرار داشت
[۴۰] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
البته موروثی بودن این منصب، معلول عوامل دیگری چون سنن قبیله‌ای نیز بود.

۲.۹ - عمل‌الحرمین


عمل‌الحرمین، منصبی تشریفاتی ـ سیاسی بود که متصدی آن از میان امرای بانفوذ انتخاب می‌شد و هنگام خطبه خواندن در مکه، نامش همراه با نام خلیفه ذکر می‌شد و در موسم حج، عَلَمی نیز برای وی نصب می‌گشت، در مقابل، او نیز موظف بود مالیاتی معین به دستگاه خلافت بپردازد و امنیت مکه و کاروان‌های حجاج را تأمین کند.
در این خصوص، طاهریان که از ۲۳۷ تا ۲۵۳ و صفاریان که از ۲۶۵ تا ۲۷۱ عهده‌دار این منصب بودند، به‌ویژه شایان ذکرند.
[۴۴] تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۱، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
[۴۵] تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۳، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
[۴۶] تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۳۰، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
[۴۷] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۳۹، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

با این همه، اداره امور حرمین، در بسیاری موارد، با اختلال بسیار همراه بود که این معضِل، طیف متنوعی از فرصت‌طلبی‌های غارتگرانه،
[۴۸] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۴۹] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۲، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
شورش‌های مقطعی ( ابن‌طباطبا ؛ نفس‌زکیهجنگ و گریز رقبای سیاسی
[۵۲] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۵۳] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
و سیطره رقبای عباسیان بر حرمین را شامل می‌شد.
مورد اخیر، به‌ویژه از اوایل قرن چهارم به بعد، با استیلای بنوسلیمان (از سادات حسنی ) بر مکه،
[۵۴] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱، ص۱۶۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
تحرکات وسیع قرمطیان در حجاز و عراق، اقدامات اخشیدیان برای استیلا بر حرمین
[۵۵] مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۱۵۸.
و بالاخره تسلط فاطمیان بر مکه و مدینه، ابعاد گسترده‌ای یافت.



برای فاطمیان، حج از موارد استراتژیک در سیاست خارجی، به‌ویژه برای تقابل با خلافت عباسی، بود.
مهم‌‌ترین جلوه این تقابل، رقابت تنگاتنگ آنان با آل‌بویه و بعدها سلاجقه (نمایندگان عباسیان در اداره حرمین) در امر خطبه‌خوانی موسم حج بود که به‌تناوب میان آنان دست به دست می‌گشت.
[۶۱] عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.

با این حال، فاطمیان ــبه‌سبب سیاست‌هایی چون ارسال آذوقه برای حرمین، فرستادن مقرری و هدایا برای خدام و مجاورین و پرده‌داران و کلیدداران کعبه و نیز امیر مکه، ارسال جامه کعبه به صورت سالیانه و بالاخره ایجاد امنیتِ بیشتر برای کاروان‌های حجاج در مسیر مصر و شام ــ موفق‌تر بودند و تا پایان خلافت فاطمی، غالباً خطبه به نام آنان خوانده می‌شد.
[۶۲] ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۶۳] ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۶۴] عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
[۶۵] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۶۶] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۲۶۸ـ۲۷۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.

در دستگاه فاطمیان، امارت حج از وظایف ارباب سیوف بود.
[۶۷] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۳، ص۲۷۴، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.




آل‌بویه و سلاجقه، اگرچه عنوان عمل‌الحرمین نداشتند، برای نظارت بر امور حرمین تلاش فراوان کردند و گاه در خطبه‌های موسم حج، نامشان با نام خلیفه ذکر می‌شد.
عضدالدوله با برخی اقدامات رفاهی و عمرانی ــچون لغو اخذ مالیات راهداری از حجاج مسیر عراق، بازسازی مسیر مکه، اهدای پول بسیار به خاندان‌های بانفوذ مکه و مجاوران خانه خدا، حفر چاههای آب در مسیر مکه و بالاخره فرستادن جامه کعبه به صورت سالیانه
[۷۰] مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷.
ــ موقعیت خود را در حرمین تحکیم کرد.
آلب‌ارسلان و ملکشاه سلجوقی نیز، به‌رغم توان نظامی، از چنین سیاست‌هایی بهره گرفتند.
[۷۳] عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
[۷۴] محمدبن علی راوندی، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۳۱، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ش.




در اوایل قرن چهارم تحرکات قرامطه و ناتوانی عباسیان از دفع آنها، طی سالیان متوالی، برای حاجیانی که از مسیر عراق سفر می‌کردند، به کابوسی هولناک بدل شده بود.
قتل و غارت کاروان‌های حج و ناامنی حاصل از آن، به اندازه‌ای بود که بارها و بارها یا حرکت کاروان‌های حج متوقف شدند یا کاروان‌ها به مکه نرسیدند یا مراسم حج نیمه تمام ماند و یا به خاک و خون کشیده شد.
[۷۵] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۷۶] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۸، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۷۷] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۷۸] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۸۶، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۷۹] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۰، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.

در یکی از مهم‌‌ترین این ترک‌تازیها،
[۸۳] (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
ابوطاهر جَنّابی و سپاهش، پس از کشتار وسیع حاجیان و اهالی مکه، اجساد را در چاه زمزم ریختند و حجرالاسود را با خود به بحرین بردند که سالها در آن‌جا باقی ماند
[۸۴] ۲۵۷ـ۲۵۹، کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۴۹ـ۲۵۱، ج۴، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۸۵] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.

غیر از قرامطه، راهزنانی نیز با کمین در مسیر حجاج، آنها را غارت می‌کردند
[۸۶] مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۲۱۵.
[۸۸] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱، ص۱۲۷، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.




و تنها راه‌های مقابله با آنها، همراهی گروهی نظامی با کاروان‌ها
[۸۹] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۱، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
و نیز استفاده از راه‌شناس‌های خبره‌ای بود که قادر به هدایت کاروان از مسیرهای امن‌تر بودند، صرف‌نظر از معضلات این چنینی و فارغ از دنیای حکومت و سیاست، سنّت حج‌گزاری در میان مسلمانان، مقتضیات خاص خود را داشت.



نخستین آثار درباره راه‌های حج در همین قرون تألیف شد
[۹۰] اصطخری، صور الاقالیم، ج۱، ص۲۶ـ۲۸.
[۹۱] ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰.
[۹۲] ابن‌فقیه، اخبار البلدان، ج۱، ص۲۱ـ۲۲.
که در یکی از مهم‌‌ترین آنها (متعلق به قرن سوم) راه بغداد و کوفه، راه بصره، راه یمامه، راه یمن، راه حضرموت، راه مصر، راه شام، راه طائف و راه جدّه، مسیرهای شناخته شده حج در جهان اسلام معرفی شده‌اند.
[۹۳] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۶۵۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.




حجاج بسیاری یا از ابتدا به قصد اقامت طولانی یا دائم وارد مکه می‌شدند و یا پس از ورود به مکه، به دلایل متعدد، برای همیشه رحل اقامت می‌افکندند.
تنوخی
[۹۴] محسن‌بن علی تنوخی، ج۲، ص۲۷۹ـ۲۸۱، کتاب الفرج بعدالشدة، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
از اهتمام حجاج متمول به کمک به فقرای مدینه، به‌ویژه علویان، یاد کرده و کشّی
[۹۵] محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۷، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
نیز ضمن اشاره به مشکلات مالی حجاج شیعه، از توقیع امام زمان علیه‌السلام برای رفع این مشکلات سخن گفته است.



به خاک سپرده شدن در مکه، به‌ویژه در مراسم حج، نیز از جمله رسومی بود که بزرگان و صاحب‌منصبان بدان وصیت می‌کردند.
[۹۶] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۱۰۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.




از دیگر سنن پررونق، وقف کردن برای حرمین بود که به‌ویژه شیعیان دوازده امامی عصر سلجوقی، بدان توجه خاص داشتند.



عبدالجلیل قزوینی
[۹۷] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۸۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۹۸] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۰، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۹۹] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۲۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
از خیرات و مبرّات فراوان مجدالملک براوستانی ( وزیر برکیارق ) در حرمین و نیز از اقدامات خاندان رضی‌الدین ابوسعد ورامینی که به سبب انفاق فراوان به حجاج، رسیدگی به امور حرمین و بقای عمارات متعدد در مکه و مدینه، شهرت بسیار داشته‌اند، یاد کرده است.
[۱۰۰] سمعانی، الانساب، ج۵، ص۵۸۷.
[۱۰۱] رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).




یکی از رسوم حج‌گزاری این ادوار، حج‌گزاری عرفا و زهاد با آدابی خاص بود، از جمله بی‌زاد و توشه سفر کردن با هدف توکل کامل به خدا (که گاه به افراط کشیده می‌شد)، صبر بر دشواریهای راه، توسل به امدادهای غیبی، پرهیز از غرور، بی‌اعتنایی به ستمگران و استفاده نکردن از خدمات رفاهی حکومتی، انجام دادن برخی اعمال طاقت‌فرسا با انگیزه حفظ حرمت‌ خانه خدا، و اهتمام به ختم قرآن در طواف .
[۱۰۲] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
[۱۰۳] محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۹۷، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
>
[۱۰۴] محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۱۰۹، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
[۱۰۵] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۲۵۹، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
[۱۰۶] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۲، ص۱۰۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.

بسیاری از آنان بارها به حج می‌رفتند و گاه سفرشان چند سال به طول می‌انجامید.
[۱۰۷] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.




بخش دیگری از آیین‌های حج، آداب استقبال از حجاج بود که ظاهراً به شیوه جشنی عمومی برگزار می‌شد، مثلا نقل است که در سال ۳۱۷ برای استقبال از حجاج، بغداد را آراسته بودند.
[۱۰۸] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.




با هجوم مغولان به سرزمین‌های شرقی اسلامی در قرن هفتم، حج‌گزاری مسلمانان این خطه بسیار دشوار شد.
چنگیز با این استدلال که «سراسر جهان خانه خداست » از حج‌گزاری مسلمانان قلمرو خود جلوگیری کرد.
[۱۰۹] ابوالغازی بهادرخان، شجره ترک، ج۱، ص۱۳۰، چاپ پیتر د مزون، سن‌پطرزبورگ ۱۲۸۷/۱۸۷۱، چاپ افست آمستردام ۱۹۷۰.

از نظر جانشینان او نیز تا پیش از مسلمان شدنشان، بی‌شک مسئله همین‌گونه بوده است، چون تا مدتهای مدید راه حج (در قلمرو مغولان) بسته بود.
[۱۱۰] عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۸، چاپ رسول جعفریان، همان، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).




فاسی، نخستین حج‌گزاریِ حجاجِ عراقی ( عراق عرب و عراق عجم ) پس از حمله مغول را در سال ۶۶۶ دانسته،
[۱۱۱] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
که این گزارش با تاریخ صدور یر لیغ اباقاخان مبنی بر بازگشایی راه حجاز
[۱۱۲] سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
سازگار است.
[۱۱۳] عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، همان، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).

این یرلیغ، که حاصل تلاش ع طاملک جوینی بود، به‌دلیل اشاره به اعزام نیروی نظامی برای حفاظت از کاروان‌ها،
[۱۱۴] عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، همان، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
حاکی از برقراری نظارت حکومتی بر امر حج و سامان بخشیدن به آن پس از سالهاست، آنچنان‌که فاسی
[۱۱۵] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۰، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
نیز از کاروان بزرگ حجاج عراقی در ۶۶۹ و ۶۸۸ خبر داده است.



بیشترین اخبار متعلق به روزگار سلطان محمد خدابنده است که هم مسلمان بودنش و هم رقابت میان اشراف حسنی مکه با ممالیک ( رقبای سیاسی ایلخانان )، بر سر تسلط یافتن بر مکه که به یاری جستن گروهی از اشراف حسنی، از سلطان مغول انجامید، توجه مغولان را بیش از پیش به مسئله حج جلب کرد.
[۱۱۶] عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش.

این توجه در روزگار سلطان ابوسعید نیز تداوم یافت، چنان‌که در سالهای ۷۱۸ تا ۷۲۰ در مکه به نام وی خطبه می‌خواندند و کاروان حج ایران (وفد عراقی/ قافله شرقی) با هدایای فراوان دربار ایران، راهی مکه می‌شد.
[۱۱۷] ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۶۰ـ۱۶۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
[۱۱۸] ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۷۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).




امیرالحاج این کاروان، منصوب دستگاه حکومتی بود و فرمان‌های ویژه‌ای، برای اعطای مسئولیت به وی، صادر می‌شد.

۱۷.۱ - لوازم اصلی کار امیرالحاج


آشنایی با مناسک حج و منازل بین راه و احوال قبایل عرب ساکن در مسیر، از ضروریات این منصب بود و حمل پول زیاد (برای توزیع میان قبایل هم‌پیمان ) و به همراه داشتن چند صد نظامی (به منظور دفع حملات عشایر عرب و راهزنان ) از لوازم اصلی کار امیرالحاج به شمار می‌رفت.
[۱۱۹] محمدبن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۱، جزء۱، ص۳۷۴ـ۳۸۴، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۲۰] محمدبن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۲، ص۲۱۳ـ۲۱۷، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.




از برجسته‌‌ترین شخصیت‌های فعال در امور عام‌المنفعه حج در دستگاه مغولان، امیر چوپان بود که برای آبرسانی به مکه، پنجاه هزار دینار هزینه کرد و پس از وفات نیز بنابه وصیتش، هم‌زمان با موسم حج، در مدینه به خاک سپرده شد.
[۱۲۱] احمدبن محمد خوافی، مجمل فصیحی، ج۳، ص۳۹، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ش.
[۱۲۲] ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۸۱ـ۱۸۵، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).

بسیار بیش‌تر از مغولان، همسایگان آن‌ها در نواحی غربی جهان اسلام، با حج و مسائل مرتبط به آن درگیر بودند.



ایوبیان ــ که سرسلسله آنها، صلاح‌الدین، با لغو یکی از مالیات‌های حجاج، توجه خاصی به امر حج نشان داده بودــ در تثبیت جایگاه سیاسی خود در حرمین، مجدّانه تلاش می‌کردند، حج‌گزاری برخی از این سلاطین، لغو مالیات مکیان، اعطای کمک‌های مالی فراوان به حکام و اهالی حرمین و اعطای امتیازات اقتصادی به امرای عربِ حاکم بر نواحی واقع در مسیر حج، از مهم‌‌ترین این تلاشها بود.
[۱۲۳] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۲۴] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۲۵] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۵، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۲۶] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۲۷] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۲، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۲۸] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۴، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

با این حال، گاه روش‌های خشونت‌باری نیز به‌کار گرفته می‌شد.
[۱۲۹] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۷، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.




اهتمام ممالیک به حج بیش از ایوبیان بود.
[۱۳۰] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۵۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.

بیبرس اول در ۶۶۷ مناسک حج معروفش را با اقدامات سیاسی ـ مذهبی و عام‌المنفعه توأم کرد، ضمن آن‌که همه ساله به حجاج مصر و شام مساعدت مالی بسیار می‌کرد.
[۱۳۱] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۲۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

برخی از سلاطین مملوک، بیش از یک بار و با تشریفات بسیار حج گزاردند،
[۱۳۲] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
هرچند که این تشریفات با حج‌گزاری مسرفانه و شگفت‌آور منسی موسی، پادشاه تکرور ( کشور مالی )، قابل مقایسه نبود.
[۱۳۳] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۳۴] ابن‌خلدون، تاریخ، ج۵، ص۴۹۶.
[۱۳۵] محمدعلی سلطانی، «نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا»، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، همان، ش۱۰ (زمستان ۱۳۷۳).

ابن‌بطوطه
[۱۳۶] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۶۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
و قلقشندی
[۱۳۷] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۵۷ـ۵۸، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
از مراسم محمل‌گردانی
[۱۳۸] مارکو سلتی، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه و»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
سخن گفته‌اند، نیز نقل است که کاروان مصر، همه ساله پرده جدید کعبه را به همراه می‌آورد و این پرده، پس از عید قربان، طی مراسمی، بر کعبه پوشانده می‌شد.
[۱۳۹] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.

کسب امتیاز مذکور، منوط به تأمین تمامی هزینه‌ها و مایحتاج حرمین و اهالی‌اش بود
[۱۴۰] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۱۴۱] احمد هاشم بدرشینی، اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، مدینه ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
که غالباً سلاطین مصری، پیشتاز آن بودند.
ابن‌بطوطه
[۱۴۲] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۱ـ ۱۸۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۱۴۳] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۶، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
از مراسم باشکوه عمره رجب و نواختن مکرر طبل و دهل از ابتدای ذیحجه
[۱۴۴] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
در مکه یاد کرده است.
رسم اعطای صدقات و خیرات به مجاورین و فقرا، چنان رواجی داشت که گاه به تنزل ارزش نقدینگی می‌انجامید.
[۱۴۵] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۱۴۶] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
تجارت ایام حج نیز رونقی به سزا داشت و حتی بین صفا و مروه، بازار برپا بود.
[۱۴۷] ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۷۸، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
برای دولتمردان، رفتن به حج کاربرد دیگری نیز داشت که همانا جان به سلامت بردن از توطئه‌های رقبای سیاسی بود و در ادوار بعد نیز رواج داشت.
[۱۴۸] شمس‌الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱.
[۱۴۹] میرمحمدسعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، ج۱، ص۴۶۹، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ش.



 
۱. سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
۲. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۳۴۲.    
۳. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۴۷۹.    
۴. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۴۹.    
۵. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۵، ص۱۳۶.    
۶. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۷. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۵۱، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۸. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸۰ـ۱۸۱.
۹. امام علی علی‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، نامه ۳۳، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۱۰. سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
۱۱. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۳.
۱۲. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۸.
۱۳. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۸۱.
۱۴. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۶، ص۴۳۷.    
۱۵. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۶. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۷. محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۸. محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۹. محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۲۰. محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۲۱. مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۶۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
۲۲. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۸، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۲۳. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۲۴. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۲۵. ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۷۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۶. ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۱۵ـ ۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۷. ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۴۳ـ۶۴۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۸. سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
۲۹. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۰۴.
۳۰. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۳۰ـ۴۳۱.
۳۱. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳۲. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۷.    
۳۳. احمدبن علی مقریزی، ج۱، ص۷۹، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳۴. محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۳۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۳۵. محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۳۶. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳۷. حُمیدبن احمد محلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۱۷۴، چاپ سنگی (بی‌جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۳۸. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۳۹. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۴۰. محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۴۱. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۵۹۹۶۰۰.    
۴۲. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۶۵۲-۶۵۳.    
۴۳. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۷.    
۴۴. تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۱، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
۴۵. تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۳، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
۴۶. تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۳۰، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.
۴۷. کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۳۹، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۴۸. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۴۹. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۲، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۵۰. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۵۹۹۶۰۰.    
۵۱. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۶۵۲۶۵۳.    
۵۲. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۵۳. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۵۴. احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱، ص۱۶۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۵۵. مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۱۵۸.
۵۶. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۰۶.    
۵۷. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۰۶.    
۵۸. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۶۷.    
۵۹. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۹۴.    
۶۰. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۶۱.    
۶۱. عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
۶۲. ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
۶۳. ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
۶۴. عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
۶۵. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۶۶. احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۲۶۸ـ۲۷۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۶۷. احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۳، ص۲۷۴، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۶۸. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۰۶.    
۶۹. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۶۱.    
۷۰. مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷.
۷۱. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۷۰۵.    
۷۲. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۶۱.    
۷۳. عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.
۷۴. محمدبن علی راوندی، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۳۱، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ش.
۷۵. کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۷۶. کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۸، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۷۷. کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۷۸. کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۸۶، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۷۹. مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۰، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
۸۰. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۴۷.    
۸۱. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۵۵۱۵۶.    
۸۲. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۶۰.    
۸۳. (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
۸۴. ۲۵۷ـ۲۵۹، کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۴۹ـ۲۵۱، ج۴، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۸۵. مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.
۸۶. مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۲۱۵.
۸۷. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۲۳۶.    
۸۸. احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۱، ص۱۲۷، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۸۹. عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۱، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۹۰. اصطخری، صور الاقالیم، ج۱، ص۲۶ـ۲۸.
۹۱. ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰.
۹۲. ابن‌فقیه، اخبار البلدان، ج۱، ص۲۱ـ۲۲.
۹۳. ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۶۵۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۹۴. محسن‌بن علی تنوخی، ج۲، ص۲۷۹ـ۲۸۱، کتاب الفرج بعدالشدة، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۹۵. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۷، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۹۶. کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۱۰۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۹۷. عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۸۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۹۸. عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۰، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۹۹. عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۲۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۱۰۰. سمعانی، الانساب، ج۵، ص۵۸۷.
۱۰۱. رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).
۱۰۲. محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
۱۰۳. محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۹۷، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
۱۰۴. محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۱۰۹، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
۱۰۵. محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۲۵۹، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
۱۰۶. محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۲، ص۱۰۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
۱۰۷. محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.
۱۰۸. کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۱۰۹. ابوالغازی بهادرخان، شجره ترک، ج۱، ص۱۳۰، چاپ پیتر د مزون، سن‌پطرزبورگ ۱۲۸۷/۱۸۷۱، چاپ افست آمستردام ۱۹۷۰.
۱۱۰. عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۸، چاپ رسول جعفریان، همان، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
۱۱۱. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۱۱۲. سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.
۱۱۳. عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، همان، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
۱۱۴. عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، همان، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
۱۱۵. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۰، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۱۱۶. عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش.
۱۱۷. ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۶۰ـ۱۶۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
۱۱۸. ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۷۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
۱۱۹. محمدبن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۱، جزء۱، ص۳۷۴ـ۳۸۴، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۱۲۰. محمدبن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۲، ص۲۱۳ـ۲۱۷، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۱۲۱. احمدبن محمد خوافی، مجمل فصیحی، ج۳، ص۳۹، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ش.
۱۲۲. ابن‌فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج۳، ص۱۸۱ـ۱۸۵، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
۱۲۳. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۱۲۴. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۲۵. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۵، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۲۶. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۲۷. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۲، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۲۸. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۴، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۲۹. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۷، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۳۰. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۵۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۳۱. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۲۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۳۲. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۳۳. احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۳۴. ابن‌خلدون، تاریخ، ج۵، ص۴۹۶.
۱۳۵. محمدعلی سلطانی، «نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا»، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، همان، ش۱۰ (زمستان ۱۳۷۳).
۱۳۶. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۶۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۳۷. احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۵۷ـ۵۸، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۱۳۸. مارکو سلتی، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه و»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
۱۳۹. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۴۰. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۴۱. احمد هاشم بدرشینی، اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، مدینه ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
۱۴۲. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۱ـ ۱۸۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۴۳. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۶، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۴۴. سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.
۱۴۵. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۴۶. محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۱۴۷. ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۷۸، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۴۸. شمس‌الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱.
۱۴۹. میرمحمدسعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، ج۱، ص۴۶۹، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آیین حج»، شماره۵۸۱۴.    



رده‌های این صفحه : اقسام حج | حج | فقه




جعبه ابزار