• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حجب (فقه)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مشابه: حجب (علوم دیگر).

حجب (به فتح حاء و سکون جیم) از موانع ارث است. از آن در باب ارث، سخن گفته‌اند.



حجب عبارت است از منع و محرومیت مستحق ارث از تمام یا بعض آن.


حجب از موانع ارث شمرده شده و بر دوگونه است.

۲.۱ - حجب حِرمان

وجود وارثی در میان ورثه که حاجب و مانع ارث بَری دیگر وارثان می‌شود. در این نوع حجب، آن که‌ - در هر مرتبه- به میت نزدیک‌تر است، مانع ارث بری فرد یا طبقه دورتر می‌شود.
به عنوان مثال، پدر، مادر و فرزندان میت (طبقه اوّل)، برادران و اجداد میت (طبقه دوم) را از ارث بردن، باز می‌دارند، و نیز وارثان طبقه دوم، مانع ارث بردن وارثان طبقه سوم (عمو، دایی، عمه و خاله) هستند. همچنین وارثان طبقه سوم، فرزندان خود را از ارث بردن باز می‌دارند یا خویشاوندان نسبی میت، مانع ارث بَری مُعتِق، ضامن جریره و امام علیه السّلام هستند.
در صورت یکسان بودن وارثان در رتبه، وارثی که از طرف پدر و مادر با میت نسبت دارد، مانع وارثی است که نسبت او با میت تنها از ناحیه پدر است. بنابر این، برادر پدری و مادری میت، حاجب برادر پدری او است؛ جز موردی که وارث، پسر عموی پدری و مادری و عموی پدری باشد. در این فرض، پسر عمو، حاجب عمو خواهد بود.

۲.۱.۱ - تعریف و موارد حج حرمان از دیدگاه امام خمینی

امام خمینی در تحریرالوسیله، کتاب المواریث می‌نویسد: موانع ارث زیاد است که بعضی از آن‌ها چیزهایی است که حاجب‌ و مانع از اصل ارث بردن می‌شود و آن حجب حرمان است. و بعضی از آن‌ها چیزهایی است که قسمتی از ارث را منع می‌کند و آن حجب نقصان است. پس آنچه که اصل ارث را منع می‌کند چند امر است:
اول: کفر به اقسامش خواه اصلی باشد یا از روی ارتداد، پس کافر؛ اگرچه نزدیک باشد، از مسلمان ارث‌ نمی‌برد و ارث مسلمان به مسلمان اختصاص دارد؛ اگرچه دور باشد؛ بنابراین اگر میت مسلمان، پسر کافری داشته باشد، از او ارث نمی‌برد ولو اینکه به جز امام (علیه‌السلام) قرابتی - چه نسبی و چه سببی – نداشته باشد؛ پس ارث او به امام (علیه‌السلام) اختصاص پیدا می‌کند؛ نه به پسرش که کافر است.
دوم: قتل‌، قاتل درصورتی‌که قتل عمداً و از روی ظلم باشد از مقتول ارث نمی‌برد و درصورتی‌که مقتول را به حق به قتل برساند، از او ارث می‌برد، مانند اینکه به‌عنوان قصاص یا اجرای حدّ یا دفاع از خود یا عرض یا مالش باشد. و همچنین است اگر قتل از روی خطای محض باشد؛ مانند اینکه به پرنده‌ای تیر بزند و خطا کند و به خویشاوند او بخورد پس از او ارث می‌برد. البته از دیه او که عاقله‌اش تحمل می‌کنند بنابر اقوی ارث نمی‌برد. و «همان‌طور که قاتل از ارث بردن از مقتول، منع می‌شود، همچنین از کسی که در مرتبه پایین‌تر و در طبقه بعد از او واقع شده حاجب‌ نمی‌باشد، پس بودن او مانند نبودش است، پس اگر کسی پدرش را به قتل برساند و دارای پسری باشد و پدرش اولادی غیر از قاتل نداشته باشد، پسر قاتل از جدش ارث می‌برد. و همچنین است اگر اولاد مقتول در پسر قاتلش منحصر باشد ولی برادرهایی داشته باشد، ارثیه او مال آن‌ها می‌باشد و مال پسرش نیست، بلکه اگر وارثی نداشته باشد مگر امام علیه‌السلام، امام از او ارث می‌برد نه پسر.»
سوم از موانع ارث: رق (بنده و کنیز) بودن‌، به صورتی که در کتاب‌های مفصل فقهی بیان شده است.
چهارم: متولد شدن از زنا، اگر زنا هم از طرف پدر و هم از طرف مادر باشد، بین بچه آن‌ها و پدر و مادر و همچنین بین بچه و کسانی که به‌واسطه پدر و مادر انتساب دارند، توارث (ارث بردن از یکدیگر) نیست. و اگر زنا از یکی از آن‌ها باشد، نه از دیگری، مانند اینکه فعل یکی از آن‌ها به طور شبهه باشد، بچه و زانی و بچه و کسانی که به زانی منسوب‌اند از همدیگر ارث نمی‌برند.
پنجم: لعان‌، لعان، مانع از توارث بین فرزند و پدرش و همچنین بین او و بین نزدیکانش از ناحیه پدر می‌شود. و اما توارث بین فرزند و مادرش و همچنین بین او و بین نزدیکان او از ناحیه مادرش تحقق پیدا می‌کند و لعان مانع آن نمی‌شود.

۲.۲ - حجب نقصان

وجود وارثی در میان ورثه که سبب می‌شود سهم وارث دیگر از مرتبه اعلی به مرتبه ادنی کاهش پیدا کند و وی از بعض سهم الارث خود محروم گردد.
در حجب نقصان دو گروه، حاجب هستند:
الف: فرزند یا فرزندِ فرزند و هر چه پایین‌تر، که مانع ارث بَری پدر و مادر میت نسبت به مازاد یک ششم می‌شود، جز در صورتی که وارث میت تنها یک دختر با پدر و مادر یا یکی از آن دو باشد، و یا چند دختر و یکی از والدین باشند. در این صورت دختر نصف ترکه و هر یک از پدر و مادر یک ششم آن را به ارث می‌برند و باقی مانده، بنابر مشهور، به نسبت سهمشان میان آنان تقسیم می‌شود.
علاوه بر آن، فرزند میت مانع ارث بری هریک از زن و شوهر نسبت به سهم اعلای آنان است و باعث می‌شود سهم شوهر از نصف به یک چهارم و سهم زن از یک چهارم به یک هشتم کاهش یابد.
ب: برادران و خواهران میت که با شرایط زیر، حاجب مادر هستند و وجود آنان سبب می‌شود سهم مادر از یک سوم به یک ششم کاهش یابد:
۱. تعداد آنان دو برادر یا بیشتر، یا یک برادر و دو خواهر، یا چهار خواهر با مادر باشد.
۲. بنابر مشهور، قاتل یا کافر و یا برده نباشند.
۳. برادران یا خواهران پدری و مادری یا پدری باشند، نه مادری.
۴. بنابر مشهور، پدر نیز زنده باشد.
۵. برادران یا خواهران، متولد شده باشند.


۱. الروضة البهیه ج۸، ص۵۱.    
۲. جواهر الکلام ج۳۹، ص۷۷-۷۸.    
۳. الروضة البهیة ج۸، ص۵۳.    
۴. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۹۱، کتاب المواریث، الامر الثانی فی موانع الارث.    
۵. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۹۲، کتاب المواریث، الامر الثانی فی موانع الارث، الاول.    
۶. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۹۵، کتاب المواریث، الامر الثانی فی موانع الارث، الثانی، مسالة۱.    
۷. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۹۶، کتاب المواریث، الامر الثانی فی موانع الارث، الثانی، مسالة۳.    
۸. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۹۷، کتاب المواریث، الامر الثانی فی موانع الارث، الثالث.    
۹. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۹۷، کتاب المواریث، الامر الثانی فی موانع الارث، الرابع، مسالة۱.    
۱۰. موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۹۸، کتاب المواریث، الامر الثانی فی موانع الارث، الخامس، مسالة۱.    
۱۱. جواهر الکلام ج۳۹، ص۷۸.    
۱۲. الروضة البهیة ج۸، ص۵۸.    
۱۳. جواهر الکلام ج۳۹، ص۸۳-۸۵.    



فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۲۱۸-۲۲۰.    
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    






جعبه ابزار