• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌ایاز ابومحمد جمال‌الدین‌ حسین‌ بن‌ بدر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابومحمد جمال‌الدین‌ حسین‌ بن‌ بدر (متوفای ۶۸۱ق/۱۲۸۲م‌)، مشهور به اِبْن‌ِ اِیاز از علمای نحو و ادبیات عرب در قرن هفتم هجری قمری بوده اما اطلاع روشنی از نحوه زندگانی وی در دست نیست. بر اساس گزارشات تاریخی وی صاحب تألیفاتی در زمینه ادبیات عرب بوده و یکی از شاگردان مشهور وی عزالدین قواس است.



از زندگی‌ او هیچ‌ نمی‌دانیم‌. کسانی‌ که‌ او را دیده‌اند، نیز اطلاع‌ روشنی‌ از احوال‌ او نداده‌اند. شرف‌ دمیاطی‌ (د ۷۰۵ق‌/۱۳۰۶م‌) که‌ در ۶۵۰ق‌/۱۲۵۲م‌ در بغداد بوده‌، او را در زی‌ّ سپاهی‌ زادگان‌ دیده‌ است‌ که‌ نزد سعد بیّانی‌ علم‌ نحو می‌آموخته‌ است‌. حتی‌ ابن‌ فوطی‌ که‌ ظاهراً نزد او شاگردی‌ می‌کرده‌، چیزی‌ از احوالش‌ نقل‌ نکرده‌ است‌، تنها یک‌ بار می‌گوید که‌ القوّاس‌ موصلی‌ در خدمت‌ «شیخنا» نحو خوانده‌ است.
[۳] ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، ج۴، ص۲۱۰، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق.



اندکی‌ بعد صفدی‌ می‌نویسد که‌ وی‌ استاد علم‌ صرف و نحو (العربیة) در مدرسه مستنصریه بغداد بود، سیوطی‌ نیز به‌ استناد گفته ابن‌ رافع‌ در تاریخ‌ بغداد همین‌ سخن را تأیید کرده‌، می‌گوید: او مردی‌ نرم‌ خوی‌ و در علم‌ صرف و نحو یگانه زمان‌ بود، سیوطی‌، سپس‌ قول‌ چند تن‌ از بزرگان‌ را در شرح‌ اطلاعات‌ نحوی‌ او برمی‌شمارد، وی‌ در علم‌ حدیث‌ نیز دستی‌ داشت‌ و از شیوخ‌ این‌ علم‌ اجازت‌ یافته‌ بود، به‌ خصوص‌ می‌دانیم‌ که‌ نزد ابن‌ قبیطی‌ «یک‌ جزء، حدیث استماع» نمود. با این‌ همه‌ ابن‌ ایاز از روایت حدیث‌ خودداری‌ می‌کرد.


از میان‌ شاگردان‌ او تنی‌ چند در شمار مشاهیر درآمده‌اند، از آن‌ جمله‌ عزالدین‌ قواس‌
[۷] ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، ج۴، ص۲۱۰، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق.
و نیز به‌ گفته مصطفی‌ جواد، تاج‌الدین‌ بن‌ سباک‌ است‌.
[۸] ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، ج۱، ص۹۴، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق.



آثار ابن‌ ایاز را که‌ عموماً در علم‌ نحو و بیان‌ اختلاف‌ مکاتب‌ آن‌ است‌، می‌توان‌ به‌ دو دسته‌ تقسیم‌ کرد:
۱. تألیفات‌ مستقل‌، ۲. شروح‌.

۴.۱ - مستقل

از نوع‌ اول‌ ۴ کتاب‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند که‌ عبارتند از: الاسعاف‌ فی‌ الخلاف‌، المأخذ المتّبع‌، مسائل‌ الخلاف و قواعد المطارحة.

۴.۲ - شروح

از نوع‌ دوم‌ ۳ کتاب‌ شناخته‌ شده‌ است‌: المحصول فی‌ شرح‌ الفصول‌ الخمسین‌، تألیف‌ ابن‌ معطی‌؛ شرح‌ التصریف‌، تألیف‌ ابن‌ مالک‌
[۱۱] ابن‌ قاضی‌، احمد، درة الحجال‌ فی‌ اسماءِ الرجال‌، ج۱، ص۲۴۵، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۰م.
[۱۲] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۸۵، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
[۱۳] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۴۱۲، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
[۱۴] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۰۸۷، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
[۱۵] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۲۶۹، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
[۱۶] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۵۷۳، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
[۱۷] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۶۶۹، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
و نیز شاید شرح‌ تصریف‌ الافعال‌.
آنچه‌ از این‌ آثار اینک‌ در دست‌ است‌، عبارت‌ است‌ از: قواعد المطارحة که‌ آن‌ را المطارحة یا فقط القواعد نیز گفته‌اند. از این‌ کتاب‌ ۲ نسخه‌ شناخته‌ شده‌ است‌ ،
[۱۸] سید خطی‌، دارالکتب‌ المصریه‌، ج۷، ص۵۲، خطی.
[۱۹] ازهریه‌، فهرست‌، ج۴، ص۲۹۶.
از ۳ تألیف‌ دیگر هنوز نسخه‌ای‌ یافت‌ نشده‌ است‌. از شروح‌ او، کتاب‌ المحصول‌ بسیار شهرت‌ داشته‌ و اینک‌ نسخ‌ متعددی‌ از آن‌ در دست‌ است.
[۲۰] کوپریلی‌، خطی، ص۱۶۴.
[۲۱] سید، خطی‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۳، ص۲۲، قاهره‌، ۱۹۵۴م.
شرح‌ کتاب‌ التصریف‌ ابن‌ مالک‌ نیز در دست‌ است،
[۲۲] سید، خطی‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۲، ص۱۸، قاهره‌، ۱۹۵۴م.
همچنین‌ در کتابخانه تیموریه‌ اثر مجهول‌ المؤلفی‌ تحت‌ عنوان‌ تصریف‌ الافعال‌ وجود دارد که‌ در حاشیه آن‌ شرحی‌ از ابن ایاز آمده‌ است،
[۲۳] سید، خطی‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۴۰۱، قاهره‌، ۱۹۵۴م.
این‌ اثر شاید غیر از تصریف‌ ابن مالک‌ باشد.


(۱) ابن فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخیص‌ مجمع‌ الا¸داب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق.
(۲) ابن قاضی‌، احمد، درة الحجال‌ فی‌ اسماءِ الرجال‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۰م.
(۳) ازهریه‌، فهرست.
(۴) حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
(۵) سید، خطی‌، دارالکتب‌ المصریه‌، خطی.
(۶) سید، خطی‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ۱۹۵۴م.
(۷) سیوطی‌، عبدالرحمان‌، بغیة الوعاة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/ ۱۹۶۴م.
(۸) صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م.
(۱۰) کوپریلی‌، خطی.


۱. سیوطی‌، عبدالرحمان‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۳۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/ ۱۹۶۴م.    
۲. سیوطی‌، عبدالرحمان‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۳۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/ ۱۹۶۴م.    
۳. ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، ج۴، ص۲۱۰، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق.
۴. صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۱۲، ص۲۱۲، به‌ کوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م.    
۵. صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۱۲، ص۲۱۲، به‌ کوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م.    
۶. سیوطی‌، عبدالرحمان‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۷۷، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/ ۱۹۶۴م.    
۷. ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، ج۴، ص۲۱۰، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق.
۸. ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، ج۱، ص۹۴، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی‌، دمشق.
۹. صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۱۲، ص۲۱۲، به‌ کوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، بیروت‌، ۱۳۹۹ق‌/۱۹۷۹م.    
۱۰. سیوطی‌، عبدالرحمان‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۵۳۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/ ۱۹۶۴م.    
۱۱. ابن‌ قاضی‌، احمد، درة الحجال‌ فی‌ اسماءِ الرجال‌، ج۱، ص۲۴۵، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۰ق‌/ ۱۹۷۰م.
۱۲. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۸۵، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
۱۳. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۴۱۲، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
۱۴. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۰۸۷، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
۱۵. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۲۶۹، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
۱۶. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۵۷۳، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
۱۷. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۶۶۹، استانبول‌، ۱۹۴۱م.
۱۸. سید خطی‌، دارالکتب‌ المصریه‌، ج۷، ص۵۲، خطی.
۱۹. ازهریه‌، فهرست‌، ج۴، ص۲۹۶.
۲۰. کوپریلی‌، خطی، ص۱۶۴.
۲۱. سید، خطی‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۳، ص۲۲، قاهره‌، ۱۹۵۴م.
۲۲. سید، خطی‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۲، ص۱۸، قاهره‌، ۱۹۵۴م.
۲۳. سید، خطی‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۴۰۱، قاهره‌، ۱۹۵۴م.



مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ص۹۲۱.    






جعبه ابزار