رشت یک از شهرهای شمالی ایران و مرکز استان گیلان، که نام اولیه آن دیلم بوده و در منابع تاریخی نام این شهر حتی قبل از اسلام نیز ذکر شده است. بعد از ورود اسلام، یکی از راه‌های ترقی آن در هر منطقه‌ای حوزه علمیه آن منطقه می‌باشد. مردم شهر رشت بعد از ورود اسلام، در قرن چهارم اولین حوزه خود را تاسیس کردند. از زمان تاسیس تا قرن پانزدهم فراز و فرودهای زیادی را در تاریخ حوزه علمیه این شهر مشاهده می‌کنیم و این امر تا به امروز ادامه دارد.
رشت مرکز استان گیلان است. گیلان پیش از اسلام به «دیلم» مشهور بود. در منابع تاریخی آمده است: «این شهر به احتمال قوی قبل از اسلام، در زمان ساسانیان وجود داشته است.»
[۱]جمعی از محققین و پژوهش‌گران ایرانی و خارجی، جغرافیای کامل ایران، ج۲، ص۱۰۲۸.
در دوران صفویه مرکز گیلان، «بیه پس» (بیه در لهجه گیلکی به معنای رودخانه است. سفیدرود بزرگترین رودی است که گیلان را دو نیم می‌کند. یک سوی سرزمین‌های سفیدرود را «بیه پس» و طرف دیگر را «بیه پیش» یا «لاهیجان» می‌گویند.)
هر چند در قرن سوم و چهارم، حکومت علویان بر این دیار نیز استیلا داشتند و آل بویه از این سرزمین برآمده‌اند، لیکن منابع تاریخی نخستین مدارس ساخته شده از سوی علویان را به شهر آمل نسبت می‌دهند.
که نام غالب آنها ترکیبی از واژه‌های فارسی است و نشان‌گر این موضوع است که این دوره فرهنگ اسلامی آنچنان که باید در بین دیلمیان رسوخ نکرده است. وقتی پا به قرن هفتم می‌گذاریم هر چند شمار عالمان شیعی تنها دو نفر ذکر شده، لیکن نام‌های اصیل اسلامی، «ابوالفضل بن شهر دویر» و «حسن بن محمد» بر آنها نهاد شده است. «حسن بن محمد دیلمی» مؤلف کتاب‌هایی بسان «ارشاد القلوب»، «غرر الاخبار» و «اعلام‌الدین» است که در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم می‌زیسته است.
در قرن یازدهم یک نوع تحول در حوزه رشت دیده می‌شود و آن مهاجرت دانشمندان گیلان به شهرها و یا حوزه‌های علمیه دیگر برای فراگیری علوم یا نشر فرهنگ شیعه است. در این عصر به عالمان فرزانه‌ای چون «احمد کچایی زرّافه» برمی‌خوریم که از اساتید شیخ بهایی می‌باشد.
و یا دانشورانی که از حوزه اصفهان، مکتب شیخ بهایی و میرداماد بهره برده‌اند. شیخ آقابزرگ بالغ بر سی تن از علمای گیلان در قرن یازدهم را ذکر کرده است. ما جهت اختصار برخی از مؤلفان این حوزه را نام می‌بریم:
۲. محمدصالح گیلانی (متوفی ۱۰۸۷ق): حکیم محمدصالح گیلانی از شاگردان شیخ بهایی است که پس از تحصیل علم به یمن رفته و در آنجا مسکن اختیار کرده است. او از دانشمندان بزرگ منطق و ریاضیات و از پزشکان ماهر عصر خویش در یمن بود که دانش پزشکی را همزمان با آموزش علوم عقلی در بیمارستان‌های اصفهان فراگرفته بود.
علامه تهرانی دانشوران گیلانی قرن دوازدهم را به تعداد عالمان قرن یازدهم ذکر کرده که از فعالیت مستمر حوزه رشت در دوره دوم حکایت دارد و اگر پس از برافتادن صفویانحوزه اصفهان به نوعی رکود علمی رسید دانشوران حوزه رشت چون دیگر عالمان فاضل برای تکمیل علوم به حوزه علمیه نجف مهاجرت نمودند و شماری از آنان پس از تحصیل دوره عالی به رشت بازگشتند.
سه مدرسه در دوره دوم حوزه علمیه رشت تاسیس شده‌اند که به حسب ظاهر هر سه در زمان قاجار بنا گردیدند. هر چند تاریخ بنای «مدرسه حاجی حسن» معلوم نیست لیکن «مدرسه صدریه» سال ۱۲۱۲ق به اتمام رسیده و «مدرسه مستوفی» در سال ۱۲۴۲ق بنا شده است.
[۲۲]سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۳۱۲-۳۱۳.
