• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خلف (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



دیگر کاربردها: خلف (ابهام‌زدایی).


خَلْف (به فتح خاء و سکون لام) از واژگان قرآن کریم و به معنای پس و پشت سر است. مشتقات آن عبارتند از: خُلْف (به ضم خاء و سکون لام) به معنى مخالفت در وعده و وفا نكردن به آن، خِلْفة (به كسر خاء و سکون لام) به معنی يكى از پى ديگرى در‌آمدن، خِلاف (به کسر خاء) مصدر باب مفاعله به معنى مخالفت و ناسازگارى، خالَف (به فتح لام) به معنى مانده مثل ترک شده، خالَفه (به فتح لام) به معنى عمود آخر خيمه، مُخَلَّف (به ضم میم و فتح خاء و فتح لام) كسى‌ كه ترک شده و باز گذاشته شده، خَليفَه (به فتح خاء) به معنى نائب و جانشين، اختلاف و ناسازگارى به معنی آن كه هر يک راهى غير از راه ديگرى بگيرد، اِخْتِلاف (به کسر الف و سکون خاء و کسر تاء) شب و روز به معنی پى‌در‌پى هم بودن آن دو و همچنین اِسْتِخْلاف (به کسر الف و سکون سین و کسر تاء و سکون خاء) به معنی جانشين گذاشتن. خوالف فقط دو بار و اختلاف شب و روز پنج بار در قرآن آمده است.



خَلْف به معنای پس و پشت سر است. راغب می‌گويد: خَلْف ضدّ قدّام است‌.


(فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ‌ خَلْفَكَ‌ آيَةً ...) «امروز پيكر تو را نجات می‌دهيم و از آب بيرون می‌افكنيم تا از براى كسانی‌كه از پس تواند عبرتى باشى.»
(اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ‌) (از آن‌چه پيش رو و پشت سر شماست از عذاب دنيا و آخرت بپرهيزيد.) خلف در اين آیه و غيره به معنى پس و پشت سر است. در تمام مشتقّات آن اين معنى ملحوظ می‌باشد.
ايضا خلف وصف است به معنى جانشين بد و آخر مانده بد، مثل‌ (فَخَلَفَ‌ مِنْ بَعْدِهِمْ‌ خَلْفٌ‌ وَرِثُوا الْكِتابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى‌) (پس از آن‌ها، فرزندانى ناصالح جاى آن‌ها را گرفتند كه وارث کتاب تورات شدند امّا با اين حال، متاع زودگذر اين دنياى پست را گرفته اند.)
(فَخَلَفَ‌ مِنْ بَعْدِهِمْ‌ خَلْفٌ‌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ‌) (امّا پس از آنان، فرزندان ناشايسته‌اى جاى آن‌ها را گرفتند كه نماز را تباه كرده و از شهوات پيروى نمودند.) ابن اثیر در نهایه می‌گويد: خلف به تحريک و سكون هر كسى است كه پس از رفتن ديگرى در‌آيد ليكن به فتح اوّل و دوّم در جانشين خوب و به فتح اوّل و سكون دوّم در جانشين بد به كار می‌رود گويند خَلَف صدقٍ و خَلَفُ سَوْءٍ قول. طبرسی و راغب نظير قول نهايه می‌باشد.

۲.۱ - خُلْف

خُلْف به معنى مخالفت در وعده و وفا نكردن به آن است و فعل آن همه از باب افعال به كار رفته مثل‌ (إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ‌ فَأَخْلَفْتُكُمْ‌) ( خداوند به شما وعده حق داد و من به شما وعده باطل دادم، و تخلّف كردم.) و نحو (فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ‌ مُخْلِفَ‌ وَعْدِهِ رُسُلَهُ ...) (پس هرگز گمان مبر كه خدا از وعده‌اى كه به پيامبرانش داده، تخلّف كند.)

۲.۲ - خِلْفة

خِلْفة در جایى گفته می‌شود كه يكى از پى ديگرى در‌آيد. مثل‌ (وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً) «او كسى است كه شب و روز را در پى هم قرار داده براى كسی‌كه متذکّر باشد يا شكر گذارد.» در اقرب گويد: اسم‌ است از جانشين گذاشتن يا جانشين شدن. در مجمع نقل شده: شب خِلْفه روز و روز خِلْفه شب است زيرا يكى از آن ديگرى جانشين می‌شود.

۲.۳ - خِلاف

خِلاف مصدر باب مفاعله به معنى مخالفت و ناسازگارى است و به گمان ابو‌عبیده به معنى بعد (پس) است‌. (فَرِحَ‌ الْمُخَلَّفُونَ‌ بِمَقْعَدِهِمْ‌ خِلافَ‌ رَسُولِ اللَّهِ‌) «باز گذاشتگان به قعودشان بر خلاف رسول خدا شاد شدند.
(وَ إِذاً لا يَلْبَثُونَ‌ خِلافَكَ‌ إِلَّا قَلِيلًا) «آن‌گاه در مخالفت تو جز اندكى توقّف نمی‌كنند.» بنا‌بر قول ابو‌عبيده معنى آن در هر دو آيه پس است يعنى از پس تو جز اندكى نمانند. هكذا آيه اوّل.
(لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ‌ خِلافٍ‌) ( سوگند مى‌خورم كه دست‌ها و پاهاى شما را به طور مخالف يكى از راست و ديگرى از چپ قطع مى‌كنم.) قطع از خلاف آن است كه مثلا دست راست را با پاى چپ و يا بالعكس ببرند اين سخن فرعون است نسبت به ساحران كه به موسی ايمان آوردند در سوره طه آیه ۷۱ و سوره شعراء آیه ۴۹ نيز آمده است.

۲.۴ - خالف

خالَف به معنى مانده مثل ترک شده است. (فَاقْعُدُوا مَعَ‌ الْخالِفِينَ‌) «بنشينيد با بازماندگان.» (مثل زنان و اطفال كه مى‌مانند و به جهاد بيرون نمی‌شوند).

۲.۵ - خالَفه

خالَفه به معنى عمود آخر خيمه است و گاهى از زنان به مناسبت ماندن در خانه و خارج نشدن به جنگ، خوالف تعبير می‌كنند. (رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ‌ الْخَوالِفِ‌) و «راضى شدند كه با زنان باز مانده، باشند.» طبرسى از زجاج نقل می‌كند: زنان را خوالف گويند به علّت تخلّف از جهاد ولى جايز است كه جمع خالفه باشد و در مردان استعمال شود خالف و خالفه آن است كه نانجيب باشد در دو محل جمع فاعل فواعل آمده مثل فارس فوارس و هالک هوالک. معنى آيه به عقيده طبرسى آن است: راضى شدند اين‌كه با زنان و اطفال و مريضان و باز نشستگان باشند.

۲.۶ - مخلّف

مُخَلَّف كسى است كه ترک شده و باز گذاشته شود (سَيَقُولُ لَكَ‌ الْمُخَلَّفُونَ‌ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا ...) «باز گذاشتگان از اعراب بادیه نشین خواهند گفت كه: اموال و اهل ما را از خروج به جهاد مشغول كردند.»
(وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذِينَ‌ خُلِّفُوا ...) (و همچنين آن سه نفر كه از شركت در جنگ تبوک تخلّف جستند.)
(قُلْ‌ لِلْمُخَلَّفِينَ‌ مِنَ الْأَعْرابِ ...) (به متخلّفان از اعراب بگو)

۲.۷ - خَلِيفَه

خَلِيفَه به معنى نائب و جانشين است در مفردات و اقرب می‌گويد: خلافت نيابت از غير است در اثر غيبت منوب عنه و يا براى مرگش و يا براى عاجز بودنش و يا براى شرافت نائب و از اين قبيل است كه خداوند اولیاء خويش را در ارض خليفه كرده يعنى براى شرافت اولياء
مثل‌ (هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ‌ خَلائِفَ‌ الْأَرْضِ‌) (و او كسى است كه شما را جانشينان و نمايندگان خود در زمين ساخت.)
راغب می‌گويد: خلائف جمع خليفه و خلفاء جمع خليف است مثل‌ «جَعَلَكُمْ‌ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ». نا‌گفته نماند اين سخن بنا بر قاعده جمع است و گرنه مؤنّث و مذکّر در آن حساب نيست درباره حضرت داود آمده‌ (جَعَلْناكَ‌ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ‌) (ما تو را خليفه و نماينده خود در زمين قرار داديم.) در اقرب الموارد می‌گويد: خلفاء و خلائف هر دو جمع خليفه است. خلفاء مذكّر است گويند: «ثلاثة خلفاء» ولى در خلائف تذكير و تأنيث هر دو جايز است گفته می‌شود: «ثلاثة خلائف و ثلث خلائف» و هر دو (خلائف و خلفاء) لغت فصيح‌اند شاهد قول اقرب آن است كه هر دو در قرآن آمده است.

۲.۸ - اختلاف

اِخْتِلاف و ناسازگارى آن است كه هر يک راهى غير از راه ديگرى بگيرد در فعل يا در قول و چون اختلاف در قول گاهى منجرّ به تنازع می‌شود لذا اختلاف به معنى نزاع و مجادله می‌آيد به طور استعاره. اقرب می‌گويد اختلاف ضدّ اتّفاق‌ است‌.
(فَاخْتَلَفَ‌ الْأَحْزابُ مِنْ بَيْنِهِمْ‌) (گروه‌هايى از ميان آن‌ها اختلاف كردند.)
(وَ مَا اخْتَلَفَ‌ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ ...) (و كسانى كه كتاب آسمانى به آنان داده شد، با يكديگر اختلاف نكردند، مگر بعد از آگاهى و از روى ستم و حسد‌ورزی.)

۲.۹ - اختلاف شب و روز

اختلاف شب و روز به معنی پى‌در‌پى هم بودن آن دو است‌ (إِنَّ فِي‌ اخْتِلافِ‌ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ‌) (به يقين در آمد و شد شب و روز، و آن‌چه خداوند در آسمان‌ها و زمين آفريده، آیات و نشانه‌هايى است براى گروهى كه پرهيزگارند و حقایق را مى‌پذيرند.)

۲.۱۰ - استخلاف

اِسْتِخْلاف به معنی جانشين گذاشتن است و معنى طلب در آن ملحوظ است‌ (إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفْ‌ مِنْ بَعْدِكُمْ ما يَشاءُ) «اگر بخواهد شما را می‌برد و از پس شما آن‌كه بخواهد جانشين می‌كند.»
بشر خليفة اللّه است‌ (وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ‌ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ‌) (به ياد آور هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان فرمود: من بر روى زمين، جانشينى قرار خواهم داد فرشتگان گفتند: پروردگارا! آيا كسى را در آن قرار مى‌دهى‌كه فساد و خونريزى كند؟! حال آن‌كه ما تسبیح و حمد تو را به جا مى‌آوريم و تو را تقدیس مى‌كنيم. فرمود: من حقايقى را مى‌دانم كه شما نمى‌دانيد.) در آيه شريفه صحبت از يک‌نفر نيست وگرنه در جواب خدا ملائكه نمی‌گفتند مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ فساد و سفک دماء در صورت كثرت انسان تحقّق پذير است در المیزان گفته: خلافت بر آدم علیه‌السّلام منحصر نيست بلكه اولادش نيز در آن شريک‌اند بى‌آن‌كه اختصاصى در بين باشد و مراد از تعليم اسماء ودیعه گذاشتن اين علم در انسان است به طوری‌كه آثار آن تدریجا و دائما از انسان ظاهر می‌شود.
در المنار ج ۱ ص ۲۱۵ می‌گويد: ظاهر و‌اللّه‌اعلم آن است كه مراد از خليفه آدم و مجموع ذرّیّه اوست. در صفحه ۲۱۶ می‌گويد: انسان ضعيف خلق شده ولى داراى حسّ و شعور است و با آن‌دو در کائنات تصرّف می‌كند و آن‌ها را زير سلطه خود می‌كشد لذا داراى اين همه اختراعات عجيبه شده و در آينده بجائى خواهد رسيد كه نمی‌توان حساب كرد.
پس انسان با اين قوّه و موهبت‌ از حيث استعداد و آرزو و علم و عمل غير محدود است. خداوند اين مواهب را به او داده تا به واسطه او اسرار خلقت آشکار گردد. خدا او را با اين مواهب خليفه و جانشين خود در زمين قرار داده و او عجائب صنع خدا و اسرار خلقت خدا و بدایع حکمت او را آشكار مى‌سازد (خلاصه سخن المنار). توضيح سخن آن است كه خداوند داراى اسماء حسنی و صفات علیا است و بشر در تمامى آن‌ها خليفه و جانشين خدا در زمين است و در تمام شئون خويش كارهاى خدا را حکایت می‌كند و مظهر اسماء و صفات حق است النهايه كمال و اتمّ آن صفات در خدا است و به انسان مقدارى از آن‌ها عطا شده است و اين خلافت شامل تمام انسان است اعمّ از نیک و بد، مومن و کافر، بد‌کار و نیکو‌کار. مثلا خالق، رازق، علیم، قادر، سمیع، بصیر، رحیم، حکیم، غفور و ... از اسماء حق تعالى است. بشر در تمام اين صفات و اسماء جانشين خدا است.
خدا همه را خلق كرده بشر نيز مثلا ساختمان، كارخانه و غيره را خلق می‌كند و با قدرت خدا دادى آن‌ها را به وجود می‌آورد، و به اولاد خود روزی فراهم می‌آورد، دانا است، قدرت دارد، مى‌شنود، مى‌بيند، مهربان، محكم كار، چاره ساز و مدبّر است. اين‌ها همه جانشينى از حضرت‌حق‌تعالی است. على هذا درباره امامان و مخصوصا درباره امیر‌المؤمنین علیه‌السّلام مثلا می‌خوانيم كه: مظهر صفات حق‌اند يعنى در اظهار صفات خدا از ديگران ما فوق‌اند و اگر گفتيم: امام علی علیه‌السّلام ید‌اللّه است يعنى دست او مانند خدا و به جانشينى خدا قوی و كارساز و نجات‌دهنده است گر‌چه می‌شود گفت انسان‌ها همه يد‌اللّه‌اند ولى نه مثل آن حضرت و خلاصه آن‌كه: بشر خدا صفت است و جانشين خدا است. اصل نيروها و صفات كه بشر دارا است از خدا می‌باشد منتهى بدكاران جانشينان بد و نيكو‌كاران جانشينان خوب‌اند.
در آياتى نظير (وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ‌ خَلائِفَ‌ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقابِ‌) (و او كسى است كه شما را جانشينان و نمايندگان خود در زمين ساخت و درجات بعضى از شما را بالاتر از بعضى‌ديگر قرار داد، تا شما را به وسيله آن‌چه در اختيارتان قرار داده بيازمايد به یقین پروردگار تو داراى مجازات سريع و در عين حال نسبت به حق‌پويان آمرزنده و مهربان است.)
(هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ‌ خَلائِفَ‌ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً ...) (او است كه به لطفش شما را جانشينانى در زمين قرار داد هر كس کافر شود، كفر او به زيان خودش خواهد بود و كفر كافران چيزى جز خشم و غضب در نزد پروردگار نمى‌افزايد.) منظور به احتمال قوى خلیفة‌اللّه بودن انسان است و كافر نيز خليفه خدا است امّا كفر او در پيش خدا رسوايش خواهد كرد.
ولى در آياتى مثل‌ (جَعَلْناكُمْ‌ خَلائِفَ‌ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ ...) (شما را پس از ايشان جانشينان آن‌ها در روى زمين قرارداديم.)
(وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ‌ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ ...) (و به ياد آوريد هنگامى كه شما را جانشينان قوم نوح قرار داد.) ظاهرا جانشين شدن از گذشتگان است نه خليفة‌اللّه بودن و همچنين است آیه ۷۴ سوره اعراف ولى شايد منظور از آیه ۷۴ سوره یونس و آیه۶۲ سوره نمل خليفة‌اللّه بودن باشد.
در خاتمه نا‌گفته نماند معناى خليفة‌اللّه بودن آن است كه بشر در آينده از حيث صنعت و كار و عمل هر چه بيشتر خدا صفت خواهد بود و مظهر بيشتر آن در زندگى‌ بهشتى است كه انسان با اراده كار خواهد كرد و اين مطلب را در کتاب معاد از نظر قرآن و علم توضيح داده‌ام بايد منتظر ترقیّات عجيب بشر در دنيا بود كه اين موجود مرموز و خليفة‌اللّه چه كارهایى انجام خواهد داد و ظهور آن كارها دليل خليفة‌اللّه و مظهر صفات حق بودن است و در عين حال معرّف كمال قدرت خدا است.
(يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ‌ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ ...) (اى داود ما تو را خليفه و نماينده خود در زمين قرار داديم پس در ميان مردم به حق داوری كن.) به نظر می‌آيد مراد از اين خلافت، خلافت حكومت و قضاوت است و آن اخصّ از خلافت سابق است كه درباره انسان گفته شد زيرا جانشينى داود فقط در بعضى از اسماء حسنی بود.
الميزان آن‌ را مصداق خلافت سابق گرفته و می‌گويد: به آيه‌ (إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ‌ خَلِيفَةً) (من بر روى زمين، جانشينى قرار خواهم داد.) منطبق است. نا‌گفته نماند آيه درباره‌ خلافت داود است. بعضى گفته‌اند: مراد جانشين بودن از پیامبران سابق است ولى آن خلاف ظاهر آيه است.

۲.۱۱ - اختلاف ممدوح و مذموم‌

(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا يَزالُونَ‌ مُخْتَلِفِينَ‌ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ‌) (و اگر پروردگارت مى‌خواست، همه مردم را به اجبار امت واحدى بدون هيچ‌گونه اختلاف قرار مى‌داد ولى آن‌ها همواره با هم اختلاف دارند. مگر كسى را كه پروردگارت رحم كند و براى همين پذيرش رحمت آن‌ها را آفريد و وعده پروردگارت قطعى شده كه دوزخ را از همه سرکشان و طاغيان جنّ و انس پُر خواهم كرد.) اين دو آيه از چند جهت قابل بررسى است:
۱- مراد از «مختلفين» اختلاف در دين است يا اختلاف در سلائق، سنن، ذوقیّات، آداب، مقاصد، اعمال و غيره؟
۲- إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ‌ استثنا است از جمله‌ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ‌ يا از معنى لازم آن؟
۳- مشار‌اليه‌ «لِذلِكَ» رحمت است يا اختلاف كه هر دو از كلام سابق مستفاداند به عبارت ديگر مراد آن است كه خدا مردم را براى اختلاف آفريده يا رحمت؟ و يا مشار‌اليه آن مضمون كلام سابق است كه هم اختلاف و هم رحمت بوده باشد.
۴- آيا مراد از لَجَعَلَ النَّاسَ ... جعل اجباری است يا اختیاری؟
راجع به مطلب اوّل می‌شود گفت: با ملاحظه آيات ديگر مراد از اختلاف، اختلاف در دين است چنانكه فرموده: (لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً) (ما براى هر كدام از شما آیین و طريقه روشنى قرار دادی و اگرخدا مى‌خواست، همه شما را امّت واحدى قرار مى‌داد.) آيه روشن است در اين‌كه مراد از امّت واحده امّتى است كه داراى يک دین و يک آئين باشد. ولى در آیه ۹۳ سوره نحل و آیه ۸ سوره شوری ظاهرا مراد اتحاد در نيكو‌كارى است. على هذا مراد از لَجَعَلَ النَّاسَ‌ جعل اجبارى است و چون خدا جعل اجبارى را نخواسته و می‌خواهد مردم به اختيار خويش دين حقّ را بپذيرند لذا پيوسته در دين اختلاف خواهند داشت‌ وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ‌.
اختلاف در دين اگر از روى‌ طلب واقع و تحرّى حقيقت باشد قهرا در پيشگاه خدا عذر موجّه است ولى در اين‌صورت اختلاف در اصول اصلا يا به وجود نمی‌آيد و يا خيلى كم و جزئى خواهد بود كه اگر طالبان در طلب حقيقت باشند با كمترين تلاش و تفكّر حقّ روشن خواهد شد. امّا اگر اختلاف از روى عناد و لجاجت باشد پيش خدا موجب مسئوليت و عذاب خواهد بود و نوعا اختلافات دينى در اثر لجاجت و اختلاف عمدى است پس از روشن شدن واقع.
چنان‌كه فرموده: (وَ مَا اخْتَلَفَ‌ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ ...) (تنها كسانى كه کتاب را دريافت کرده بودند، پس از آن‌كه نشانه‌هاى روشن به آن‌ها رسيده بود به سبب انحراف از حق و ستمگرى، در آن اختلاف كردند.)
و نيز فرموده‌ (إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ‌ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ ...) (دين در نزد خدا، اسلام است و كسانى كه كتاب آسمانى به آنان داده شد با يكديگر اختلاف نكردند، مگر بعد از آگاهى و از روى ستم و حسد ورزى.) و ايضا فرموده‌ (لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌) (چرا براى گمراه كردن مردم حق را با باطل مى‌آميزيد و مشتبه مى‌كنيد و حقیقت را کتمان مى‌كنيد در حالى كه مى‌دانيد.) ايضا آیه ۳۲ سوره روم و آیه ۱۰۵ سوره آل عمران و آیه ۱۴سوره شوری.
چنان‌كه مى‌بينيم در اين آيات اختلاف عمدى و از روى علم و موجب آن عناد می‌باشد نه مخفى ماندن حقيقت، اين اختلاف مبغوض خدا است و در مقام بر‌كندن آن دعوت به اتفاق كرده و فرموده: (أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ ...) (كه همان دين خالص را برپا داريد و در آن تفرقه ايجاد نكنيد.)
(يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى‌ كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ‌) (بگو اى اهل کتاب بياييد به سوى سخنى كه‌ ميان ما و شما يكسان است.) و امّا اختلاف در سنن، آداب، روحيات، سلائق و غيره از ضرورت عالم و مورد تصديق قرآن است و در غير آن‌صورت دنیا پيشرفت و ترقّى نمی‌كرد ولى چنان‌كه گفته شد اين اختلاف مورد نظر آيه ما‌نحن‌فیه نيست.
راجع به مطلب دوّم: بنا بر آن‌چه گذشت‌ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ‌ استثنا است از «مُخْتَلِفِينَ» يعنى مگر آن‌كسی‌كه خدايت رحم كند تابع حقّ باشد و اختلاف نكند. در اين‌صورت‌ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ‌ مصداق همان‌ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا خواهد بود كه در آيه‌ (وَ مَا اخْتَلَفَ‌ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِ‌) آمده است.
راجع به مطلب سوّم: بنا‌بر تحقيق فوق‌ «لِذلِكَ» راجع‌به رحمت است نه به اختلاف كه اختلاف دينى مورد رضای‌خدا نيست و علّت خلقت نمی‌تواند باشد. رجوع اشاره به‌ «مُخْتَلِفِينَ» در صورتى صحيح بود كه مراد از اختلاف، اختلاف سلائق و روحيّات باشد كه عامل مهمّ پيشرفت بشر است. و اين‌كه رحمت مؤنّث است در آن‌صورت لازم بود «لتلك خلقهم» گفته شود بايد دانست رحمت مؤنّث حقيق نيست لذا آمده‌ (قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي‌) (اين رحمتى از جانب پروردگار من است.)
(إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ‌) (زیرا رحمت خدا به نيكوكاران نزديک است.) و نه فرموده: «هذه- قريبة».


خوالف فقط دو بار در قرآن آمده است. اختلاف شب و روز پنج بار در قرآن آمده است.


۱. قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۲، ص۲۸۴.    
۲. طریحی، فخر‌الدین، مجمع البحرین، ج۱، ص.۶۸۸    
۳. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۳.    
۴. یونس/سوره۱۰، آیه۹۲.    
۵. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۱۱۸.    
۶. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۰، ص۱۷۴.    
۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۲۲۴.    
۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۳۵۲.    
۹. یس/سوره۳۶، آیه۴۵.    
۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۴۳.    
۱۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۹۲-۹۳.    
۱۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۷، ص۱۳۷.    
۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۲۷۸.    
۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۴۱۳.    
۱۵. اعراف/سوره۷، آیه۱۶۹.    
۱۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۷۲.    
۱۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۲۹۸.    
۱۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۸، ص۳۸۹.    
۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۳۸۷-۳۸۸.    
۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۱۰۳.    
۲۱. مریم/سوره۱۹، آیه۵۹.    
۲۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۰۹.    
۲۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۷۷-۷۸.    
۲۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۴، ص۱۰۳-۱۰۴.    
۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۳۱-۴۳۲.    
۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۸۳.    
۲۷. ابن اثیر، مجدالدین، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، ج۲، ص۶۵-۶۶.    
۲۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۳۰.    
۲۹. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۳.    
۳۰. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۲۲.    
۳۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۴۶.    
۳۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۲، ص۶۳.    
۳۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۲.    
۳۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۱۲۲.    
۳۵. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴۷.    
۳۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۶۱.    
۳۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۸۵.    
۳۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۲، ص۱۲۴.    
۳۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۹۴.    
۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۱۵۹.    
۴۱. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۴.    
۴۲. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۲.    
۴۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۳۶.    
۴۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۵، ص۳۲۶.    
۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۳۱۰.    
۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۲۲۲.    
۴۷. شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ج۲، ص۹۳.    
۴۸. طریحی، فخر‌الدین، مجمع البحرین، ت-الحسینی، ج۵، ص۴۹.    
۴۹. ابو عبیده، معمر بن المثنی، مجاز القران، ج۱، ص۳۸۷.    
۵۰. توبه/سوره۹، آیه۸۱.    
۵۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۳۵۸-۳۵۹.    
۵۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۹، ص۴۸۴.    
۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۹۸.    
۵۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۱۷۲.    
۵۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۶.    
۵۶. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۱۷۳-۱۷۴.    
۵۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۳، ص۲۳۹.    
۵۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۲۸۰.    
۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۱۸۸-۱۸۹.    
۶۰. ابو عبیده، معمر بن المثنی، مجاز القران، ج۱، ص۳۸۷.    
۶۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۲۴.    
۶۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۶۵.    
۶۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۲۱۷.    
۶۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۷.    
۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۳۳۳.    
۶۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۹، ص۲۱۴.    
۶۷. طه/سوره۲۰، آیه۷۱.    
۶۸. شعراء/سوره۲۶، آیه۴۹.    
۶۹. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۵.    
۷۰. توبه/سوره۹، آیه۸۳.    
۷۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۳۵۹-۳۶۰.    
۷۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۹، ص۴۸۶.    
۷۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۹۹.    
۷۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۱۷۴.    
۷۵. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۵-۲۹۶.    
۷۶. توبه/سوره۹، آیه۸۷-۹۳.    
۷۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۳۶۷-۳۶۸.    
۷۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۹، ص۴۹۷-۴۹۸.    
۷۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۰۲.    
۸۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۱۷۹.    
۸۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۹۹.    
۸۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۰۲.    
۸۳. فتح/سوره۴۸، آیه۱۱.    
۸۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۲۷۸.    
۸۵. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۸، ص۴۱۵-۴۱۶.    
۸۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۹۰.    
۸۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۳، ص۱۲۴-۱۲۵.    
۸۸. توبه/سوره۹، آیه۱۱۸.    
۸۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۰۶.    
۹۰. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۴۰۷.    
۹۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۹، ص۵۵۵.    
۹۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۳۸.    
۹۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۳۰.    
۹۴. فتح/سوره۴۸، آیه۱۶.    
۹۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۱۳.    
۹۶. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۲۸۱.    
۹۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۸، ص۴۲۰.    
۹۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۹۳.    
۹۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۳، ص۱۳۰-۱۳۱.    
۱۰۰. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۴.    
۱۰۱. شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ج۲، ص۹۳.    
۱۰۲. انعام/سوره۶، آیه۱۶۵.    
۱۰۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۵۰.    
۱۰۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۳۹۶.    
۱۰۵. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۷، ص۵۴۶.    
۱۰۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۲۰۹.    
۱۰۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۹، ص۳۹.    
۱۰۸. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۴.    
۱۰۹. ص/سوره۳۸، آیه۲۶.    
۱۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌،ص۴۵۴.    
۱۱۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۱۹۴-۱۹۵.    
۱۱۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۷، ص۲۹۶.    
۱۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۳۵۵.    
۱۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۹۴.    
۱۱۵. شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ج۲، ص۹۴.    
۱۱۶. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دار القلم، ص۲۹۴.    
۱۱۷. شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ج۲، ص۹۲.    
۱۱۸. مریم/سوره۱۹، آیه۳۷.    
۱۱۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۰۷.    
۱۲۰. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۴۹.    
۱۲۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۴، ص۶۴.    
۱۲۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۲۳.    
۱۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۶۸-۱۶۹.    
۱۲۴. آل عمران/سوره۳، آیه۱۹.    
۱۲۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۲.    
۱۲۶. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۱۲۰-۱۲۱.    
۱۲۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۳، ص۱۸۸-۱۸۹.    
۱۲۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۲۶۰.    
۱۲۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۳، ص۲۶۹-۲۷۰.    
۱۳۰. یونس/سوره۱۰، آیه۶.    
۱۳۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۰۸.    
۱۳۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۱۲-۱۳.    
۱۳۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۰، ص۱۳-۱۴.    
۱۳۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۵۸.    
۱۳۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۶۰.    
۱۳۶. انعام/سوره۶، آیه۱۳۳.    
۱۳۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۳۵۶.    
۱۳۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۷، ص۴۹۰.    
۱۳۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۱۶۷.    
۱۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۲۸۲-۲۸۳.    
۱۴۱. بقره/سوره۲، آیه۳۰    
۱۴۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۶.    
۱۴۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۲۲.    
۱۴۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۸.    
۱۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۴۷-۱۵۰.    
۱۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۱۱۶-۱۲۱.    
۱۴۷. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱۵.    
۱۴۸. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱۶-۲۱۷.    
۱۴۹. انعام/سوره۶، آیه۱۶۵.    
۱۵۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۵۰.    
۱۵۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۳۹۶.    
۱۵۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۷، ص۵۴۶.    
۱۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۲۰۹-۲۱۰.    
۱۵۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۹، ص۳۹-۴۰.    
۱۵۵. فاطر/سوره۳۵، آیه۳۹.    
۱۵۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۳۹.    
۱۵۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۵۲-۵۳.    
۱۵۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۷، ص۷۵-۷۶.    
۱۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۲۵۰.    
۱۶۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۳۵۰.    
۱۶۱. یونس/سوره۱۰، آیه۱۴.    
۱۶۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۰۹.    
۱۶۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۲۴.    
۱۶۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۰، ص۳۶.    
۱۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۶۳-۱۶۴.    
۱۶۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۶۸.    
۱۶۷. اعراف/سوره۷، آیه۶۹.    
۱۶۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۵۹.    
۱۶۹. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۱۷۸.    
۱۷۰. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۸، ص۲۲۴.    
۱۷۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۲۸۶.    
۱۷۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۹، ص۱۵۰.    
۱۷۳. اعراف/سوره۷، آیه۷۴.    
۱۷۴. یونس/سوره۱۰، آیه۷۴.    
۱۷۵. نمل/سوره۲۷، آیه۶۲.    
۱۷۶. ص/سوره۳۸، آیه۲۶.    
۱۷۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۵۴.    
۱۷۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۲۰۰.    
۱۷۹. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۷، ص۲۹۶.    
۱۸۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۳۵۵.    
۱۸۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۹۴.    
۱۸۲. بقره/سوره۲، آیه۳۰.    
۱۸۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۶.    
۱۸۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۷.    
۱۸۵. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۸.    
۱۸۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۴۷-۱۴۸.    
۱۸۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۷.    
۱۸۸. هود/سوره۱۱، آیه۱۱۸-۱۱۹.    
۱۸۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۳۵.    
۱۹۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۳۵.    
۱۹۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۶۰.    
۱۹۲. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۱، ص۷۹-۸۱.    
۱۹۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۳۴۹.    
۱۹۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۱۴۸.    
۱۹۵. مائده/سوره۵، آیه۴۸.    
۱۹۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۱۶.    
۱۹۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۳۴۹-۳۵۰.    
۱۹۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۵، ص۵۷۹۸-۵۷۹۸.    
۱۹۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۳۵۰.    
۲۰۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۷، ص۶۳.    
۲۰۱. بقره/سوره۲، آیه۲۱۳.    
۲۰۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۳.    
۲۰۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۱۱.    
۲۰۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۲، ص۱۹۲.    
۲۰۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۶۶.    
۲۰۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۲۸۲.    
۲۰۷. آل عمران/سوره۳، آیه۱۹.    
۲۰۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۲.    
۲۰۹. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۱۲۰-۱۲۱.    
۲۱۰. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۳، ص-۱۹۰-۱۹۱.    
۲۱۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۲۶۰.    
۲۱۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۳، ص۲۶۹-۲۷۰.    
۲۱۳. آل عمران/سوره۳، آیه۷۱.    
۲۱۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۹.    
۲۱۵. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۲۵۶.    
۲۱۶. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۳، ص۴۰۴.    
۲۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۳۲۰.    
۲۱۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۴، ص۱۲۱-۱۲۲.    
۲۱۹. روم/سوره۳۰، آیه۳۲.    
۲۲۰. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۵.    
۲۲۱. شوری/سوره۴۲، آیه۱۴.    
۲۲۲. شوری/سوره۴۲، آیه۱۳.    
۲۲۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۸۴.    
۲۲۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۲۹-۳۰.    
۲۲۵. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۸، ص۳۹-۴۰.    
۲۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۴۱-۴۲.    
۲۲۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۱۰۸.    
۲۲۸. آل عمران/سوره۳، آیه۶۴.    
۲۲۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۸.    
۲۳۰. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۲۴۶-۲۴۷.    
۲۳۱. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۳، ص۲۳۲-۲۳۳.    
۲۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۳۱۴.    
۲۳۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۴، ص۱۰۸.    
۲۳۴. بقره/سوره۲، آیه۲۱۳.    
۲۳۵. کهف/سوره۱۸، آیه۹۸.    
۲۳۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۰۴.    
۲۳۷. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۳۶۵.    
۲۳۸. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۱۳، ص۵۰۵-۵۰۶.    
۲۳۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۳۸۹.    
۲۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۲۸.    
۲۴۱. اعراف/سوره۷، آیه۵۶.    
۲۴۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۵۷.    
۲۴۳. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۱۶۰.    
۲۴۴. طباطبایی، سید محمد‌حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد‌باقر موسوی، ج۸، ص۱۹۹.    
۲۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۲۷۲.    
۲۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۹، ص۱۳۴.    
۲۴۷. توبه/سوره۹، آیه۸۷-۹۳.    
۲۴۸. یونس/سوره۱۰، آیه۶.    



قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «خلف»، ج۲، ص۲۸۴-۲۹۲.    






جعبه ابزار