• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آل‌بویه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



آل بویه، سلسله‌ای ایرانی نژاد و شیعی مذهب، منسوب به ابوشجاع بود.

فهرست مندرجات

۱ - گستره حکومت
۲ - سابقه تاریخی
       ۲.۱ - جنبش‌های دیلمی
       ۲.۲ - فتح کرج
۳ - آل بویه در فارس
       ۳.۱ - علی بن ابی‌شجاع
              ۳.۱.۱ - سپاه یاقوت
              ۳.۱.۲ - چیرگی علی
       ۳.۲ - پناه‌خسرو بن رکن‌الدوله
       ۳.۳ - شرف‌الدوله ابوالفوارس شیرزیل
              ۳.۳.۱ - شکست صمصام
              ۳.۳.۲ - فتنه دیلم و ترک
       ۳.۴ - صمصام‌الدوله ابوکالیجار
              ۳.۴.۱ - شکست باد
              ۳.۴.۲ - شکست بهاءالدوله
              ۳.۴.۳ - قتل صمصام‌الدوله
       ۳.۵ - بهاءالدوله ابونصر فیروز
              ۳.۵.۱ - صلح بهاءالدوله
              ۳.۵.۲ - فتوحات بهاءالدوله
              ۳.۵.۳ - مدفن بهاءالدوله
       ۳.۶ - ابوشجاع بن بهاءالدوله
              ۳.۶.۱ - نیابت مشرف‌الدوله
              ۳.۶.۲ - صلح مشرف الدوله
       ۳.۷ - مرزبان بن سلطان‌الدوله
              ۳.۷.۱ - حکومت جلال‌الدوله
              ۳.۷.۲ - صلح جلال‌الدوله
              ۳.۷.۳ - حکومت ابوکالیجار
              ۳.۷.۴ - وفات ابوکالیجار
       ۳.۸ - خسرو فیروز بن ابی‌کالیجار
              ۳.۸.۱ - دعوت از طغرل
              ۳.۸.۲ - وفات ابونصر
۴ - آل بویه در عراق
       ۴.۱ - احمد بن ابی‌شجاع بویه
              ۴.۱.۱ - شکست احمد
              ۴.۱.۲ - چیرگی معزالدوله برخلیفه
              ۴.۱.۳ - صلح معزالدوله
              ۴.۱.۴ - لشکرکشی معزالدوله
              ۴.۱.۵ - وفات معزالدوله
       ۴.۲ - بختیار بن معزالدوله
              ۴.۲.۱ - اختلاف ترک ودیلم
              ۴.۲.۲ - خیانت عضدالدوله
              ۴.۲.۳ - قتل عزالدوله
       ۴.۳ - عضدالدوله پناه‌خسرو بن رکن‌الدوله
              ۴.۳.۱ - صلح عضدالدوله
              ۴.۳.۲ - چیرگی عضدالوله
              ۴.۳.۳ - مدفن عضدالدوله
              ۴.۳.۴ - سلطنت ایرانی
              ۴.۳.۵ - تدبیر فرماندهی
              ۴.۳.۶ - امتیازات عضدالدوله
       ۴.۴ - ابوعلی حسن بن بهاءالدوله
              ۴.۴.۱ - وفات مشرف‌الدوله
       ۴.۵ - ابوطاهر بن بهاءالوله
              ۴.۵.۱ - شورش ترکان
       ۴.۶ - شکست ابوکالیجار
              ۴.۶.۱ - صلح جلال‌الدوله
              ۴.۶.۲ - وفات جلال الدوله
۵ - آل بویه در ری و همدان و اصفهان
       ۵.۱ - حسن بن ابی‌شجاع بویه
              ۵.۱.۱ - شکست مرزبان
              ۵.۱.۲ - امیرالامرای خاندان بویه
              ۵.۱.۳ - رقیب آل بویه
              ۵.۱.۴ - صلح رکن‌الدوله
              ۵.۱.۵ - سامانیان و رکن‌الدوله
              ۵.۱.۶ - درگذشت رکن‌الدوله
              ۵.۱.۷ - مرام رکن‌الدوله
       ۵.۲ - ابومنصور بن رکن‌الدوله
       ۵.۳ - علی بن رکن‌الدوله
              ۵.۳.۱ - شکست فخرالدوله
              ۵.۳.۲ - بزرگ آل بویه
              ۵.۳.۳ - وفات فخرالدوله
       ۵.۴ - رستم بن فخرالدوله
              ۵.۴.۱ - اسارت مجدالدوله
       ۵.۵ - طبابت ابوعلی سینا
              ۵.۵.۱ - وفات مجدالدوله
       ۵.۶ - ابوطاهر بن فخرالدوله
              ۵.۶.۱ - وفات شمس‌الدوله
       ۵.۷ - ابوالحسن بن شمس‌الدوله
۶ - آل بویه در کرمان
       ۶.۱ - فرمانروایان تابع
       ۶.۲ - ابوالفوارس بن بهاءالدوله
              ۶.۲.۱ - وفات ابوالفوارس
       ۶.۳ - فولادستون بن ابی‌کالیجار
۷ - فرهنگ در دوران آل بویه
       ۷.۱ - گسیختگی خلافت
       ۷.۲ - فرمانروایی آل بویه
       ۷.۳ - تحولات مذهبی
       ۷.۴ - اشاعه شعایر دینی
       ۷.۵ - تسامح عضدالدوله
       ۷.۶ - اختلافات مذهبی
       ۷.۷ - سیاست آل بویه با مدعیان تشیع
       ۷.۸ - نقش علما در دولت آل بویه
۸ - سازمان اقتصادی آل بویه
       ۸.۱ - طبقه‌بندی مقطع
       ۸.۲ - جمع‌آوری اموال
       ۸.۳ - مالیات سنگین
       ۸.۴ - مصرف عادلانه مالیات
       ۸.۵ - پرداخت ظالمانه مالیات
       ۸.۶ - رکن‌الدوله و آبادانی
۹ - عمران و آبادی
       ۹.۱ - اصلاحات عضدالدوله
       ۹.۲ - تاسیسات عضدالدوله
۱۰ - پیدایش وزارت
       ۱۰.۱ - افول وزارت از دستگاه خلافت
       ۱۰.۲ - پدیده دو وزیری در آل بویه
       ۱۰.۳ - القاب وزرا
       ۱۰.۴ - رفتار فرمانروایان با وزرا
       ۱۰.۵ - تفاوت وزرا در آل بویه
۱۱ - دانش و فرهنگ
       ۱۱.۱ - شکوفایی علم
       ۱۱.۲ - خدمات عضدالدوله
       ۱۱.۳ - خشونت با اهل علم
       ۱۱.۴ - فرمانروایان اهل علم
       ۱۱.۵ - خدمات علمی وزرا
       ۱۱.۶ - ایام رونق علم و معارف
       ۱۱.۷ - تفاوت علمی آل بویه و سامانیان
       ۱۱.۸ - علمای ادبیات آل بویه
       ۱۱.۹ - علمای قرآن و حدیث
       ۱۱.۱۰ - علمای فقه و اصول و تفسیر
       ۱۱.۱۱ - علمای تاریخ و جغرافی
       ۱۱.۱۲ - علمای کلام و فلسفه و منطق
       ۱۱.۱۳ - اهل تصوف
       ۱۱.۱۴ - علمای پزشکی و ریاضی و نجوم
۱۲ - فهرست منابع
۱۳ - پانویس
۱۴ - منبع


که میان سال‌های ۳۲۲-۴۴۸ق/۹۳۳-۱۰۵۶م بر بخش بزرگی از ایران و عراق و جزیره تا مرزهای شمالی شام فرمان راندند.


در میانه‌های سده ۳ق/۹م، سلطه دیرینه دستگاه خلافت عباسی با جنبش‌های استقلال‌طلبانه‌ای در قلمرو خود روبه رو شد که به سهم خویش به ضعف تدریجی نفوذ سیاسی خلفا انجامید. این جنبش‌ها، در میان ایرانیان که از پیش فرصتی می‌جستند تا خود را از بند ستم عباسیان برهانند، با ظهور دولت‌های صفّاریان و سامانیان و زیاریان به اوج خود رسید.

۲.۱ - جنبش‌های دیلمی

در اوایل سده ۴ق/۱۰م دیلمیان که هیچ گاه به اطاعت خلفا گردن ننهادند، جنبش‌های دیگری در شمال ایران، آغاز کردند. آنگاه که ماکان بن کاکی، اسفارین شیرویه و مرداویج زیاری، هریک لشکری بسیج کردند و از دیلم خروج کردند، علی و حسن، پسران ابوشجاع بویه ماهیگیر دیلمی
[۱] ابن طقطقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ج۱، ص۳۷۸، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
(که آنان را نه دیلمی، بلکه ساکن دیلم می داند). به ماکان که فرمانبردار سامانیان بود پیوستند. علی، خود از پیش در خدمت نصر بن احمد سامانی می زیست. سپس که مرداویج بر گرگان و طبرستان چیره شد، اینان با جلب نظر ماکان
[۳] ابوعلی مسکویه احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
به مرداویج پیوستند (۳۲۱ق/۴۴۷م). او آن دو را گرامی داشت و علی را به حکومت کرج گمارد، اما به زودی پشیمان شد.

۲.۲ - فتح کرج

علی به پایمردی حسین بن محمد، ملقّب به عمید، که او را از مضمون نامه مرداویج مبنی بر جلوگیری از رفتن علی به کرج و فرمان بازگشت او آگاه ساخته بود، به سرعت وارد کرج شد و رشته کارها را به دست گرفت و با تصرف دژهای اطراف، نیرویی یافت که مایه بیمناکی مرداویج شد. افزون بر آن، مردانی که مرداویج برای دستگیری علی به کرج فرستاد، به او پیوستند و نیرویش فزون تر شد و او قصد تصرف اصفهان کرد. اگرچه در آغاز سپاه محمد بن وشمگیر برادر مرداویج، واپس نشست. چندی بعد اَرَّجان و نوبندجن را تسخیر کرد و برادرش حسن را به تصرف کازرون فرستاد. حسن کازرون را گشود
[۶] مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۱، ص۲۷، قاهره، لجنه تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
و مال بسیار گرد آورد. سپس لشکر محمد بن یاقوت را که دوباره امارت اصفهان یافته و مقابله با پسران بویه آمده بود، درهم شکست و به نزد علی بازگشت. اگرچه علی، سال بعد به همراهی برادرانش حسن و احمد بر شیراز چیره شد و دولت مستقل خود را در آن جا پی افکند، ولی مورخان فتح ارجان (۳۲۱ق/۹۳۲م) را آغاز پایه گذاری دولت آل بویه دانسته‌اند. طی ۱۲ سال پس از آن، حسن و احمد نیز به ترتیب بر ری و کرمان و عراق چیره شدند و دولت آل بویه به ۳ شاخه بزرگ و یک شعبه کوچک در کرمان و عمان تقسیم شد.


برخی از فرمانروایان آل بویه در فارس (۳۲۲-۴۴۷ق/۹۳۳-۱۰۵۶م) عبارتند از:

۳.۱ - علی بن ابی‌شجاع

عمادالدوله ابوالحسن علی بن ابی شجاع بویه (د ۳۳۸ق/۹۴۹م).
اندکی پس از چیرگی بر ارجان و نوبندجان، از بیم اتحاد دشمنان، با حسن و احمد که اینک به وی پیوسته بود، عزم اصطخر و سپس بیضاء کرد و از آن جا به سوی کرمان رفت. در راه سپاه محمد بن یاقوت را که به مقابله آمده بود، درهم شکست و به جای کرمان عازم شیراز شد و این شهر را تسخیر کرد (۳۲۲ق/۹۳۲م). سپس خلیفه عبّاسی الراضی و وزیرش ابن مقله را به ارسال ۸ میلیون درهم درسال نوید داد و خلعت و فرمان گرفت،
[۷] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۲۹۹، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
[۸] مستوفی حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۴۱۱، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
اما نماینده خلیفه را بفریفت و نگاه داشت تا وی در شیراز بمرد و آن مال بشکست.
[۹] صاحبی نخجوانی، هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش.


۳.۱.۱ - سپاه یاقوت

آنگاه با مرداویج که اهواز را تصرف کرده بود، صلح کرد و در قلمرو خود، خطبه به نام وی خواند. پس از قتل مرداویج (۳۲۳ق/۹۳۵م) ابوالحسن علی از سویی، و یاقوت و ابوعبدالله بریدی از سوی دیگر به اهواز تاختند. علی سپاه یاقوت را در اطراف ارجان بشکست و به درخواست ابوعبدالله بریدی و تأیید خلیفه، صلح شد و مقرّر گشت که علی بن بویه بر فارس فرمان راند و یاقوت و بریدی بر اهواز. اگرچه یاقوت در همان سال به تحریک بریدی به فارس حمله برد، ولی شکست خورد

۳.۱.۲ - چیرگی علی

علی بر رامهرمز چیرگی یافت. وی در ۳۲۴ق/۹۳۶م، کهترین برادر خود احمد را به تصرف کرمان گسیل داشت و به قولی، خود به آن دیار لشکر کشید. آنگاه که ابوعبدالله بریدی از مقابل ابن رایق گریخت و به نزد علی بن بویه آمد و او را به تصرف خوزستان و عراق تحریک کرد، وی ابوعبدالله را با لشکری به فرماندهی برادرش احمد روانه ساخت و اهواز و بصره را به اقطاع بریدی داد، برآن شرط که هر سال ۸ میلیون درهم به نزد علی فرستد. آنگاه سپاهی دیگر به مدد او فرستاد و احمد، اهواز را تسخیر کرد. در ۳۲۹ق/۹۴۱م که وشمگیر زیاری بر وی چیره شد، از سوی خلیفه المستکفی، لقب عمادالدوله یافت و مدتی بعد ناصرالدوله حمدانی هم خطبه به نام ۳ برادر کرد. عمادالدوله همچنان در تختگاه خود شیراز فرمان می‌راند تا در ۳۳۸ق/۹۴۹م درگذشت و در اصطخر به خاک سپرده شد. وی چون پسر نداشت، برادرزاده خود فناخسرو (یا پناه خسرو)،
[۱۴] ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، کلاله خاور، ۱۳۲۰ش.
[۱۵] اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۱، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
پسر رکن‌الدوله حسن را به جانشینی خود برگزید.

۳.۲ - پناه‌خسرو بن رکن‌الدوله

عضدالدوله ابوشجاع پناه‌خسرو (فناخسرو) دیلمی (زاده ۲۴ سپتامبر ۹۳۶ میلادی و درگذشته ۲۶ مارس ۹۸۳) یکی از امرای خاندان آل بویه در ایران و عراق بود. او بزرگترین امیر این خاندان شمرده می‌شود.

۳.۳ - شرف‌الدوله ابوالفوارس شیرزیل

نام او را شیرذیل
[۱۶] مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۴۲۲، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
که برابر با فارسی شیردل است
[۱۷] اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۸، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
هم نوشته‌اند. در ۳۵۷ق/۹۶۸م از سوی پدرش عضدالدوله امارت کرمان یافت. پس از مرگ پدر، از کرمان به شیراز رفت و بر فارس چیره شد و نام برادرش صمصام‌الدوله را که در بغداد بر قلمرو عضدالدوله فرمان می‌راند، از خطبه بینداخت. سپس ابواحمد موسوی پدر شریفِ رَضِی، و شریف ابوالحسین محمد بن عمر علوی را که به فرمان پدرش در شیراز به زندان بودند، آزاد کرد و ظاهراً از سوی آن‌ها تاج‌الدوله لقب یافت. شرف الدوله پس از استقرار در شیراز، به بصره تاخت و پس از چیرگی، آنجا را به برادر دیگرش ابوالحسین داد.

۳.۳.۱ - شکست صمصام

صمصام‌الدوله از بغداد، سپاه به مقابله فرستاد، ولی شکست خورد و عقب نشست و دولتش به عراق محدود شد. در ۳۷۵ق/۹۸۵م اَسفارِبن کُردویه به شرف‌الدوله گرایش یافت و کوشید بهاءالدوله را به نیابت از او در عراق به حکومت بنشاند، ولی توفیق نیافت و به اهواز نزد ابوالحسین بن عضدالدوله رفت. در همان سال، شرف‌الدوله اهواز را از برادرش گرفت. آنگاه به بصره هجوم برد. صمصام‌الدوله صلح خواست و پیشنهاد کرد که در عراق خطبه به نام او کند، ولی شرف الدوله نپذیرفت و به پیشروی خود به سوی عراق ادامه داد. صمصام‌الدوله خود به اردوگاه شرف‌الدوله رفت، ولی گرفتار شد و شرف‌الدوله بر بغداد چیرگی یافت.

۳.۳.۲ - فتنه دیلم و ترک

اما دیری نپایید که میان دیلمیان طرفدار صمصام الدوله و ترکان وابسته به شرف‌الدوله، فتنه‌ای عظیم برخاست و شرف‌الدوله مجبور شد صمصام‌الدوله را به فارس فرستد. سال بعد شرف‌الدوله لشکری به فرماندهی قراتکین جَهشَیاری به نبرد با بَدرین حَسَنویه که به عموی وی فخرالدوله متمایل شده بود، فرستاد، اما طرفی بر نبست. چندی بعد کس فرستاد تا چشمان صمصام‌الدوله را که در شیراز به زندان بود، کور کند، ولی خود به بستر بیماری افتاد و اندکی بعد درگذشت. پیکر او را در جوار حرم حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) دفن کردند.

۳.۴ - صمصام‌الدوله ابوکالیجار

پس از مرگ عضدالدوله، امرای دولت او در بغداد وفاداری خود را نسبت به ابوکالیجار اعلام داشتند و صمصام‌الدوله(ح ۳۵۳-۳۸۸ق/۹۶۴-۹۹۸م) لقبش دادند. وی فارس را به تیول دو برادر خود ابوالحسین احمد و ابوطاهر فیروزشاه داد. ولی شرف‌الدوله پیشدستی کرد و بر فارس چیره شد و سپاهی را که صمصام‌الدوله به مقابله فرستاده بود، درهم شکست. نیز ابوالحسین احمد، اهواز را ترک کرد و در پادشاهی طمع بست (۳۷۳ق/۹۸۳م). در همان سال ابوعبدالله حسین بن دوستک، معروف به «باد» از اکراد حمیدیه که پس از مرگ عضدالدوله مَیّافارِقین را تصرف کرده بود، بر نَصیبَین نیز چیره شد و لشکر صمصام‌الدوله را درهم شکست. دومین لشکر صمصام‌الدوله نیز در برابر باد تاب مقاومت نیاورد و باد بر موصل هم دست یافت و عزم بغداد کرد. در این میان، قرمطایان نیز به قصد تصرف بغداد لشکری بسیج کردند، اما با گرفتن زر و سیم واپس نشستند.

۳.۴.۱ - شکست باد

صمصام‌الدوله آنگاه با فرستادن زیار بن شهراکویه، باد را درهم شکست و بر موصل چیره شد. سال بعد اسفارین کردویه از سرداران بزرگ دیلمی، بر صمصام الدوله شورید و کوشید بهاءالدوله را به نیابت از شرف الدوله، در بغداد به حکومت بنشاند، اما توفیق نیافت و به اهواز گریخت. در ۳۷۶ق/۹۸۶م شرف الدوله بر او تاخت و به پیشنهاد صمصام الدوله که قبول کرد در عراق خطبه به نام او بخواند، وقعی ننهاد و صمصام الدوله را که به اردوی او آمده بود بازداشت کرد و اندکی بعد مجبور شد او را به فارس فرستد.

۳.۴.۲ - شکست بهاءالدوله

صمصام‌الدوله همان جا بود تا در ۳۷۹ق/۹۸۹م به دستور شرف‌الدوله کور شد، اما پس از انتشار خبر مرگ شرف‌الدوله، از زندان آزاد گشت و با دیلمانی که به او پیوسته بودند، در شیراز بر تخت نشست. در ۳۸۰ق/۹۹۰م، سپاهی به مقابله بهاءالدوله که از عراق به خوزستان تاخته بود، فرستاد. این سپاه در نبرد نخست شکست خورد، اما سرانجام بهاءالدوله را درهم شکست و مقرّر شد که صمصام‌الدوله بر فارس و اَرَّجان فرمان براند و بهاءالدوله عراق و خوزستان را در تصرف داشته باشد. سال بعد عمرو بن خلف صفّاری، کرمان را تصرف کرد و سپاه صمصام‌الدوله را درهم شکست، اما در پیکار دیگر شکست خورد و عقب نشست (۳۸۲ق/۹۹۲م). با این حال، صفاریان باز نایستادند و این بار طاهر بن خلف، سپاه به بَردسیر برد، ولی به هجوم استاد هرمز سردارِ صمصام‌الدوله عقب نشست (۳ ۸۴ق/۹۹۴م) و استاد هرمز بر کرمان چیره شد.

۳.۴.۳ - قتل صمصام‌الدوله

صمصام‌الدوله در ۳۸۵ق/۹۹۵م، پس از قتل عام ترکان در فارس، اهواز را تسخیر کرد و سردار خود، ابوالقاسم علاء بن حسن و سپس استاد هرمز را به حکومت آن جا گمارد. در ۳۸۸ق/۹۹۸م ابونصر و ابوالقاسم پسران عزالدوله بختیار، از زندان گریختند و با دیلمیان ناراضی، به کردان پیوستند. صمصام‌الدوله بر جان خود بیم کرد و عازم دژی در دروازه شیراز شد. در میان راه مردانش بر او شوریدند و صمصام‌الدوله گریخت و به دودمان در نزدیکی شیراز رفت، ولی رئیس قلعه دودمان که طاهر نام داشت، او را گرفتار کرد و به نزد ابونصربن بختیار فرستاد و او صمصام الدوله را کشت.

۳.۵ - بهاءالدوله ابونصر فیروز

در ۳۵۷ق/۹۶۸م که اسفار بن کردویه بر صمصام‌الدوله شورید و خواست بهاءالدوله(۳۶۱-۴۰۳ق/۹۷۲-۱۰۱۲م) را به نیابت افکند، اما با هجوم شرف‌الدوله، وی را آزاد ساخت و به نزد شرف الدوله روانه کرد. در ۳۷۹ق/۹۸۹م شرف الدوله در بستر بیماری به خواهش امرای دولت، بهاءالدوله را به نیابت خود برگزید تا در ایّام نقاهتش کار ملک را به سامان رساند. شرف الدوله در همان بستر درگذشت و بهاءالدوله از سوی خلیفه الطائع بالله، خلعت و فرمان سلطنت یافت و به توسعه قلمرو خود دست زد. در ۳۸۰ق/۹۹۰م به قصد تسخیر فارس به بصره رفت و اَرجان را تصرف کرد و مال و خواسته بسیار به جنگ آورد، اما از لشکر صمصام‌الدوله شکست خورد و به اهواز واپس نشست. سال بعد به طمع زر و سیم، خلیفة‌الطائع، را توقیف کرد و پس از مصادره اموالش، القادربالله را به خلافت نشاند. در اواخر همان سال موصل را که ابوطاهر ابراهیم و ابوعبدالله حسین حَمدانی تصرف کرده بودند. بازپس گرفت.

۳.۵.۱ - صلح بهاءالدوله

در ۳۸۳ق/۹۹۳م، برای مقابله با صمصام‌الدوله که اهواز را تصرف کرده بود، سپاهی گسیل داشت. این لشکر به سرکردگی طغان ترک، سپاه صمصام‌الدوله را واپس راند (۳۸۴ق/۹۹۴م). اما سال بعد مجدداً اهواز و سپس بصره را از دست داد (۳۸۶ق/۹۹۶م) و نامش را در آن شهرها از خطبه بینداختند. در آن میان که وی به دور از بغداد مشغول نبرد با لشکر صمصام‌الدوله بود، مقلّدین مُسَبّب عُقَیلی، امیر موصل، بر بغداد چیره شد. بهاءالدوله به ناچار ابوجعفر حجّاج را به بغداد روانه کرد تا با مقلّد صلح برقرار کند. مقلد خود پای پیش نهاد و مقرر شد که ۰۰۰‘۱۰ دینار به نزد بهاءالدوله فرستد و در قلمرو خود خطبه به نام وی و ابوجعفر حجاج کند و خود در برابر، لقب حسام‌الدوله یابد و موصل، کوته، القصر و الجامعین به تیول وی واگذار شود.

۳.۵.۲ - فتوحات بهاءالدوله

بهاءالدوله در ۳۸۹ق/۹۹۹م، پس از قتل صمصام‌الدوله، بر فارس و خوزستان استیلا یافت و پسران بختیار را براند. و در فارس مقام گزید. سال بعد سپاهی به پیکار ابونصر بن بختیار که بر کرمان چیره شده بود فرستاد و آن دیار را تصرف کرد و گفت تا او را بکشتند. در ۳۹۳ق/۱۰۰۳م به سبب فتنه عظیمی که عَیّاران در بغداد پدید آوردند، ابوعلی ابن ابی‌جعفر، استاد هرمز را با لقب عمیدالجیوش به جای ابوجعفر حجاج به بغداد فرستاد. این امر باعث شد که ابوجعفر حجاج به کردان پیوندد و در ۳۹۷ق/۱۰۰۷م با سپاهی که بَدرین حَسَنویه او را داده بود، به بغداد هجوم آوَرَد. اما از نیروی بهاءالدوله و عمیدالجیوش بیم کرد و طریق صلح پیمود. در ۴۰۱ق/۱۰۱۰م، قرواش ابن مقلّد عُقَیلی در موصل، انبار، مداین و کوفه خطبه به نام الحاکم بامرالله فاطمی کرد.

۳.۵.۳ - مدفن بهاءالدوله

بهاءالدوله به درخواست القادر بالله عباسی، عمیدالجیوش را با سپاه به پیکار قرواش فرستاد، اما کار به صلح انجامید و قرواش نام الحاکم را از خطبه بینداخت. بهاءالدوله سرانجام در ۴۰۳ق/۱۰۱۲م، پس از ۲۴ سال حکومت، در ۴۲ سالگی در اَرَّجان درگذشت و در جوار حرم حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) نزد پدرش عضدالدوله به خاک سپرده شد.
[۳۵] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۵۰، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.


۳.۶ - ابوشجاع بن بهاءالدوله

سلطان الدوله(۳۹۳-ح۴۱۵ق/۱۰۰۳-۱۰۲۴م)، مقارن مرگ پدردر ارجان بود. سپس به شیراز رفت و بر تخت نشست. در ۴۰۵ق/۱۰۱۴م هلال بن بدر را با سپاهی به پیکار با شمس‌الدوله که درصدد گسترش قلمرو خود بود روانه کرد، اما هلال شکست خورد و کشته شد. در ۴۰۷ق/۱۰۱۶م، برادرش ابوالفوارس قوام‌الدوله امیر کرمان، بر او هجوم برد، ولی شکست خورد و به خراسان نزد یمین‌الدوله محمود غزنوی رفت.
[۳۷] عتبی، ابونصر محمد، تاریخ یمینی، ج۱، ص۳۶۳، ترجمه ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.
و سپاه گرفت و باز به شیراز هجوم برد و وارد شهر شد. سلطان‌الدوله که به بغداد رفته بود، بی درنگ بازگشت و ابوالفوارس را درهم شکست. با آن که سلطان‌الدوله سپاه فرستاد و کرمان را نیز تصرف کرد، ولی سرانجام در میانه، صلح افتاد و هریک به قلمرو خود بازگشتند.

۳.۶.۱ - نیابت مشرف‌الدوله

سلطان‌الدوله، چند سال بعد را به سامان دادن اوضاع عراق که در این سال‌ها به سبب پیکارهای متوالی و رقابت‌های سخت میان ترکان و دیلمیان، نیز شیعیان و سنیان، به آشفتگی کشیده شده بود، صرف کرد. با این همه، در ۴۱۱ق/۱۰۲۰م، میان وی و سپاهیان بغداد اختلاف افتاد و او مجبور شد به اهواز رود و با پافشاری مخالفان، برادر خود مُشَرَّف الدوله را در بغداد به نیابت گمارد. اما بی درنگ ابن سهلان را از شوشتر به بغداد روانه کرد تا مشرف‌الدوله را براند، ولی توفیق نیافت و پایه های حکومت مشرف‌الدوله در بغداد استوار شد. در اهواز هم ترکان بر سلطان‌الدوله شوریدند و خواستار حکومت مشرّف‌الدوله شدند.

۳.۶.۲ - صلح مشرف الدوله

نیز مشرّف‌الدوله، دیلمیان را که می‌خواستند به خانه‌های خود در خوزستان بازگردند، روانه اهواز کرد. اما دیلمیان به سلطان‌الدوله پیوستند (۴۱۲ق/۱۰۲۱م). سرانجام با وساطت مؤیدالملک الرُخَّجِی و ابومحمدبن مُکرَم، وزرای دو طرف، صلح شد، بر این قرار که مشرف‌الدوله بر عراق فرمان براند و فارس و کرمان در تصرف سلطان‌الدوله باشد (۴۱۳ق/۱۰۲۲م). سلطان‌الدوله تا پایان عمر، ۴۱۵ق/۱۰۲۴م و به قولی ۴۱۳ق/۱۰۲۲م، در تخت‌گاه خود شیراز می زیست.

۳.۷ - مرزبان بن سلطان‌الدوله

عمادالدین ابوکالیجار(ح ۴۰۰-۴۴۰ق/۱۰۱۰-۱۰۴۸م)، از ۴۱۲ق/۱۰۲۱م امارت اهواز داشت. پس از مرگ پدر، به دعوت اوحد ابومحمد بن مکرم، برای استقرار بر تخت به شیراز خوانده شد. اما عمویش ابوالفوارس امیر کرمان، پیشدستی کرد و بر شیراز چیره گشت. ابوکالیجار سپاه وی را درهم شکست و وارد شهر شد. اندکی بعد، از بیم لشکریان که به بهانه زر و سیم بر او شوریدند، به نوبندجان و سپس به شعب بوان رفت. دیلمیان ابوالفوارس را به شیراز خواندند و او پس از تسخیر شیراز برای سرکوب ابوکالیجار به شعب بوان تاخت، اما در میانه صلح افتاد، بر این قرار که فارس و کرمان زیر فرمان ابوالفوارس باشد و ابوکالیجار بر خوزستان کم براند.

۳.۷.۱ - حکومت جلال‌الدوله

اما این صلح دوامی نیافت و ابوکالیجار با یک حمله بر فارس چیره شد و ابوالفوارس را در نبردی دیگر میان بیضاء و اصطخر درهم شکست. در ۴۱۶ق/۱۰۲۵م، پس از مرگ مشرف‌الدوله، در بغداد به نام او را از خطبه بیفکندند و جلال‌الدوله را به حکومت شناختند. ابوکالیجار در ۴۱۹ق/۱۰۲۸م، به هواخواهی از دیلمیان که ترکان بر ایشان تاخته بودند بصره را تصرف کرد. در همان سال پس از مرگ ابوالفوارس بر کرمان نیز چیره شد و سال بعد، از بیم محمود غزنوی، به جلال‌الدوله دست اتحاد داد، ولی جلال‌الدوله در پاسخ به اهواز تاخت و دست به چپاول گشود و سپاه ابوکالیجار را درهم شکست. با این همه، وی به بغداد بازگشت.

۳.۷.۲ - صلح جلال‌الدوله

در ۴۲۲ق/۱۰۳۱م،سلطان مسعود بر کرمان چیره شد. سال بعد ترکانِ بغداد بر جلال‌الدوله شوریدند و خطبه به نام ابوکالیجار کردند، اما وی از رفتن به بغداد امتناع کرد و آنها نیز نام او را از خطبه انداختند. سرانجام در ۴۲۸ق/۱۰۳۷م میان ابوکالیجار و جلال‌الدوله صلح افتاد و خلیفة القائم بامرالله، برای ابوکالیجار خلعت فرستاد. در ۴۳۳ق/۱۰۴۲م، ابوکالیجار عُمان را تصرف کرد.

۳.۷.۳ - حکومت ابوکالیجار

در ۴۳۶ق/۱۰۴۴م، پس از مرگ جلال‌الدوله، امیران و سرداران بغداد خطبه به نام ابوکالیجار کردند و او وارد بغداد شد (۴۳۶ق/۱۰۴۴م). در اوقات نمازهای پنجگانه برای او طبل نواختند.
[۴۷] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۷، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
در ۴۳۷ق/۱۰۴۵م ابومنصور بن علاء‌الدوله کاکویه، به اطاعت ابوکالیجار درآمد و در اصفهان خطبه به نام او کرد.

۳.۷.۴ - وفات ابوکالیجار

ابوکالیجار در ۴۳۹ق/۱۰۴۷م با سلطان طغرل بک که چشم طمع به قلمرو او دوخته بود، صلح کرد و در همان سال بر بطیحه چیره شد و از آن جا به کرمان رفت و اندکی بعد، در شهر جناب کرمان درگذشت (۴۴۰ق/۱۰۴۸م).

۳.۸ - خسرو فیروز بن ابی‌کالیجار

الملک الرحیم ابونصر خسرو فیروز بن ابی کالیجار (د ۴۵۰ق/۱۰۵۸م)، مقارن مرگ ابوکالیجار، در بغداد بود. آنگاه خطبه به نام او کردند و او خود را از خلیفه خواست لقب احترام‌آمیز و بی‌سابقه «الملک الرحیم» را به او دهد، ولی خلیفه امتناع کرد. سال بعد به فارس رفت و چون با اختلاف سخت میان ترکان بغداد و ترکان شیراز روبه رو شد، به اهواز رفت و برادرش فولادستون بر فارس چیرگی یافت و عزم تسخیر اهواز کرد. ابونصر به مقابله رفت و شکست خورد و اهواز را نیز از دست داد. اما در میان سپاه فولادستون در اهواز اختلاف افتاد و پاره‌ای به ابونصر پیوستند و بقیه شهر را رها ساختند و ابونصر دوباره وارد اهواز شد (۴۴۲ق/۱۰۵۰م) و در عَسکَر مُکرَم اقامت گزید. آنگاه برای فریب امیر ابومنصور فولادستون و دیگر امیران شکست خورده که می‌خواستند طغرل سلجوقی را به یاری بخوانند، برادر خود امیر ابوسعد را به فارس فرستاد و او بدون برخورد با مقاومت، بر اصطخر و شیراز چیره شد (۴۴۳ق/۱۰۵۱م). از آن سوی فولادستون، به ابونصر که اینک، پس از جدایی سردارانش (چون بَساسیری و نورالدّوله دُبَیس بن مَزیَد) از او، به اهواز رفته بود، هجوم برد و او را به سختی درهم شکست و اهواز را تصرف کرد.

۳.۸.۱ - دعوت از طغرل

ابونصر به واسط واپس نشست. نیز در ۴۴۵ق/۱۰۵۳م، با سپاهی که از طغرل گرفته بود، شیراز را تصرف کرد. با این همه الملک الرحیم، طی ۲ سال بعد از آن، بر بصره و ارجان چیره شد. اما پایان کار وی فرا رسیده بود و نزاع‌های داخلی میان دیلمیان، و تسلط ترکان بر امرای آل بویه، دولت آنان را به سراشیب سقوط افکنده بود. از آن گذشته، دولت تازه نفس سلجوقیان به سرعت نیرو می‌گرفت و بال‌های خویش را بر سراسر ممالک اسلامی می‌گسترد. طغرل سلجوقی که از مدت ها پیش، استیلا بر بغداد و تحصیل مشروعیت حکومت خویش را در پیش چشم داشت، از ضعف شدید آل بویه و پریشانی‌هایی که بساسیری در بغداد پدید آورده بود، نیک سود جست و در ۴۴۷ق/۱۰۵۵م، به بغداد تاخت و کس به نزد خلیفه فرستاد و اظهار اطاعت کرد و ترکان بغداد را وعده مال و احسان داد. ترکان نخست نپذیرفتند، ولی خلیفه از بیم بساسیری که می‌خواست کاخ وی را به تاراج دهد، طغرل را به بغداد خواند. و خطبه به نام او کرد (جمعه، ۲۲ رمضان ۴۴۷ق/۱۵ دسامبر ۱۰۵۵م) و او در ۲۵ رمضان/۱۸ دسامبر وارد شهر شد.

۳.۸.۲ - وفات ابونصر

روز بعد میان پاره‌ای از مردم با یکی از سربازان طغرل نزاع شد و به گمان آن که ابونصر دیلمی به جنگ با طغرل برخاسته همه بغداد جز شیعیان کَرخ، بر سپاه طغرل شوریدند، اما به سختی شکست خوردند و طغرل، ابونصر فیروز را گرفت و به قلعه سیروان و دولت آل بویه از بغداد برچیده شد. اما فولادستون که در همان سال بر شیراز چیره شده بود، تا سال بعد برجای بماند و در ۴۴۸ق/۱۰۵۶م، فضل بن حسن فضلویه شبانکاره ا/spanو را گرفت و زندانی کرد و سلسله آل بویه در فارس نیز برافتاد. ابونصر فیروز را بعداً به ری بردند ودر قلعه آن جا به زندان افکندند تا در ۴۵۰ق/۱۰۵۸م، درگذشت.
[۵۴] ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۸۷، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۰ق.



فرمانروایان آل بویه در عراق (۳۳۴-۴۴۷ق/۹۴۶-۱۰۵۵م) عبارتند از:

۴.۱ - احمد بن ابی‌شجاع بویه

معزالدوله ابوالحسین احمد بن ابی‌شجاع بویه (ح ۳۰۳-۳۵۶ق/۹۱۵-۹۶۷م) کهترین پسر ابوشجاع بویه، که ظاهراً نخستین بار در وقایع ۳۲۲ق/۹۳۴م، که عمادوالدوله به تسخیر شیراز رفت، از ادر ۳۵۷ق/۹۶۸م که اسفاربن کردویه بر صمصام‌الدوله شورید و خواست بهاءالدوله را به نیابت افکند، اما با هجوم شرف الدوله، وی را آزاد ساخت و به نزد شرف‌الدوله روانه کرد. در ۳۷۹ق/۹۸۹م شرف الدوله در بستر بیماری به خواهش امرای دولت، بهاءالدوله را به نیابت خود برگزید تا در ایّام نقاهتش کار ملک را به سامان رساند. شرف‌الدوله در همان بستر درگذشت و بهاءالدوله از سوی خلیفه الطائع بالله، خلعت و فرمان سلطنت یافت /spanو یاد شده است. ۲ سال بعد، عمادالدوله با رایزنی برادرش رکن‌الدوله، ابوالحسین احمد را به تسخیر کرمان فرستاد تا نقطه‌ای برای فرمانروایی خود بجوید. در نبردی که میان وی و علی بن زنگی، معروف به علی گِلویه (در متون عربی، با کاف نوشته می شود) سرکرده قبایل کوفیچ و بلوچ، رخ داد یک دست و چند انگشت احمد بریده شد و او از همین رو به «اقطع» معروف گشت با این همه، علی گلویه به تیمار احمد برخاست تا بهبودی یافت. اما وی به پاداش این کار، پس از درهم شکستن محمد بن الیاس که از سیستان به کرمان تاخته بود، تیغ در میان مردان گلویه نهاد و بسیاری را بکشت و خود چندی بعد به فرمان عمادالدوله که به تحریک ابوعبدالله بریدی طمع در عراق بسته بود، سپاه به خوزستان برد.
[۵۸] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۴۲، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.


۴.۱.۱ - شکست احمد

پسر بویه نخست بر اهواز چیره شد، اما میان وی و بریدی اختلاف افتاد و احمد به عَسکَرمُکرَم رفت
[۵۹] همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
و بریدی در اهواز مستقر شد. در این میان عمادالدوله لشکر دیگری به نزد ابوالحسین احمد فرستاد و او به مدد آن سپاه، اهواز را تسخیر کرد. اما اختلاف وی با بریدی هنوز برجای بود، چنانکه در ۳۲۸ و ۳۳۱ق/۹۴۴م، واسط را تصرف کرد و مالیات و خراج گرفت، اما توزون امیر واسط که به بغداد رفته بود، بازگشت و او را به سختی درهم شکست و کوشش مجدد او در سال بعد برای چیرگی بر واسط نیز ناکام ماند.
[۶۵] مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۱، ص۲۷، لجنه تألیف والترجمة والنشر، قاهره، ۱۹۴۲م.
با این همه، طی ۵ بار حمله خود به عراق، در فاصله ۳۳۱ تا ۳۳۴ق/۹۴۳ تا ۹۴۶م، هر بار بیش تر در قلمرو خلیفه نفوذ کرد
[۶۶] مینورسکی ولادیمر، «فرمانروایی و قلمرو دیلمیان»، ج۱، ص۱۲۵، بررسی‌های تاریخی، س ۱، شمـ ۴، صص ۶۵۶، ۶۶۵، ۶۶۳، دی ۱۳۵۳ش.
تا آن که سرانجام از اوضاع پرآشوب بغداد که امیرالامراها و مدعیان حکومت بغداد پدید آورده و خلیفگان را به بازیچه ای بدل ساخته بودند، سود جست و به آن سو تاخت.

۴.۱.۲ - چیرگی معزالدوله برخلیفه

مستکفی بالله و ابن شیرزاد و امیرالامرای بغداد گریختند و چجون ترکان به موصل عقب نشستند، خلیفه که رهایی از دست ترکان را می‌جست، به بغداد درآمد. اندکی بعد نیز پسر بویه وارد بغداد شد (۱۱ جمادی الاول ۳۳۴ق/۱۹ دسامبر ۹۴۵م) و از سوی خلیفه لقب معزالدوله یافت. برادرانش علی و حسن نیز به ترتیب به عمادالدوله و رکن‌الدوله ملقب شدند و به دستور خلیفه، القاب آن‌ها بر سکه‌ها نقش گردید
[۶۷] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۶، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
و معزالدوله شیعی مذهب، بر خلیفه عباسی، چیرگی تمام یافت. ۱۲ روز بعد، خلیفه المستکفی را کور کرد و به زندان افکند و فضل بن مقتدر را به نام المطیع الله به خلافت نشاند و روزانه ۱۰۰ دینار مقرری برای او تعیین کرد.
[۶۸] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۴۷، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
از آن پس حشمت خلفای بغداد برفت و «خلیفه به فرمانی قناعت کرد و خلفا را جز لوا و منشور فرستادن و خلعت دادن و پاسخ پادشاهان اطراف کاری نماند».
[۷۱] مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۷۹، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.


۴.۱.۳ - صلح معزالدوله

معزالدوله پس از آن به سرکوب امرای اطراف پرداخت. نخست به ناصرالدوله حمدانی هجوم برد و بغداد را به قصد عُکبَرا ترک کرد. ناصرالدوله از این فرصت سود جست و بغداد را اشغال کرد و نام آل بویه را از سکه بینداخت، اما کارش دوام نیافت و معزالدوله با حیله بر بغداد چیره شد (۳۳۵ق/۹۴۶م) و ناصرالدوله را وادار به صلح کرد. در ۳۳۷ق/۹۴۸م، به موصل تاخت و چون رکن الدوله از او بر ضدّ خراسانیان یاری خواست، بازگشت و موصل و جزیره و شام را در برابر ۸ میلیون درهم در سال، به ناصرالدوله بازنهاد و مقرر شد که وی در قلمرو خود به نام پسران بویه خطبه بخواند. نیز در همان سال ابوالقاسم بریدی به او پناه برد و معزالدوله املاکی به تیول او داد.
[۷۳] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۱۵، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.


۴.۱.۴ - لشکرکشی معزالدوله

معزالدوله تا آن هنگام به نیابت از برادر مهتر خود عمادالدوله که رسماً امیرالامرای بغداد بود، در عراق حکم می راند. پس از مرگ وی، به اطاعت رکن الدوله گردن نهاد و خود را نایب او در عراق دانست. پس از آن که رکن الدوله از او بر ضدّ نوح سامانی که بر او هجوم برده بود یاری خواست (۳۳۹ق/۹۵۰م)، معزالدوله سپاهی به سرکردگی سبکتکین به نزد برادر گسیل داشت و او خراسانیان را در قرمیسین و همدان بشکست و رکن الدوله به همدان درآمد. در ۳۴۳ق/۹۵۴م پس از چیرگی طرفداران معزالدوله بر هواداران ابن طغج در مکه، به نام رکن الدوله و معزالدوله و پسرش عزالدوله بختیار در حجاز خطبه خواندند. در ۳۴۵ق/۹۵۶م، روزبهان بن وَنداد خورشید دیلمی را که بر او شوریده و به اهواز رفته بود، سرکوب کرد و سپس گفت تا وی را بکشتند.
[۷۷] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۶۹، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.


۴.۱.۵ - وفات معزالدوله

معزالدوله چند سال بعد را بیش‌تر صرف چیرگی بر حَمدانیان و تصرف عُمان کرد. یک بار هم ناصرالدوله را به حلب واپس راند و تا برادر او سیف‌الدوله، خراجی را که ناصرالدوله بر گردن داشت تضمین نکرد، بازنگشت (۳۴۸ق/۹۵۹م). در ۳۵۴ق/۹۶۵م با ارسال سپاه، بر عُمان چیره شد، ولی پس از بازگشت لشکریانِ وی، قرمطیان، آن دیار را تصرف کردند. این بار معزالدوله خود لشکر به آن سامان برد و در اُبُلّه بماند و سپاه خود را با قوای امدادی عضدالدوله به عسمان فرستاد و خود به واسط رفت تا با عمران بن شاهین که بر بَطیحه چیره شده بود نبرد کند، اما در آن جا بیمار شد و به بغداد رفت (۳۵۶ق/۹۶۷م) و چند روز بعد در ۵۳ سالگی
[۷۸] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۹۶، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
درگذشت.

۴.۲ - بختیار بن معزالدوله

عزالدوله ابومنصور بختیار بن معزالدوله (ح ۳۳۱-۳۶۷ق/۹۴۳-۹۷۸م)، پس از معزالدوله بر تخت نشست و به رغم سفارش پدر که او را به فرمانبری از رکن‌الدوله و عضدالدوله
[۷۹] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۳۴، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
و پاسداری از امرای دولت، خاصه سبکتکینِ حاجب، فرمان داده بود بنای بدرفتاری گذاشت و با تصرف اقطاعات امرای دیلمی، آنها را از گرد خویش بپراکند. سبکتکین از او روی بگردانید و حبشی برادر عزالدوله در بصره بر او شورید. در ۳۵۹ق/۹۷۰م، به واسط رفت و ابوالفضل عباس بن حسین شیرازی وزیر خود را به سرکوب عمران بن شاهین در جامده فرستاد، اما ناکام ماند و با گرفتن زر و سیم از او تن به صلح داد در ۳۶۰ق/۹۷۱م قرمطیان را در حمله به دمشق یاری رساند و سال بعد، به درخواست بغدادیان،
[۸۱] ابوحیان توحیدی، الامتاع والمؤانسه، ج۳، ص۱۵۲، به کوشش احمد امین و احمدالزین، قاهره، لجنة التألیف والترجمة والنشر، ۱۹۳۹م.
برای نبرد با رومیان که به جزیره تاخته بودند، سبکتکین را گفت تا سپاه آراید و خود از خلیفه المطیع لله هزینه نبرد گرفت. اما میان شیعیان و سنّیان درگیری سختی پدید آمد و محلّه کَرخ بسوخت. بختیار نیز آن مال را جهت خویش صرف کرد و کار غذا معطل ماند.

۴.۲.۱ - اختلاف ترک ودیلم

در ۳۶۳ق/۹۷۴م بر ابوتَغلِب حَمدانی در موصل تاخت. ابوتغلب به سنجار عقب نشست و قصد تسخیر بغداد کرد. بختیار، وزیر خود ابن بَقیّه را با سبکتکین به بغداد باز فرستاد. ابوتغلب که یارای مقاومت نمی‌دید، صلح خواست و به بختیار غرامت داد و هریک به قلمرو خود بازگشتند. بختیار که در این اوقات سخت تنگدست بود، به اهواز رفت و بَختَکینِ آزاد رویه، مال بسیار به وی داد، اما میان ترکان و دیلمیان خلاف افتاد و بختیار خود بر ترکان تاخت و اِقطاعات سبکتکین را نیز مصادره کرد. آنگاه با مادر و برادرش حیله ای به کار بست تا سبکتکین را دستگیر کند، اما توفیق نیافت و سبکتکین خانه بختیار را در بغداد بسوزانید و برادران و مادرش را به واسط فرستاد. عامه بغداد نیز به سبکتکین پیوستند و بر شیعیان تاختند و خون بسیار ریخته شد.
[۸۳] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۶۸، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.


۴.۲.۲ - خیانت عضدالدوله

بختیار به واسط رفت و از رکن‌الدوله و عضدالدوله و عمران بن شاهین و ابوتَغلِب حَمدانی مدد خواست. ابوتغلب سپاه به تَکریت فرستاد و منتظر ایستاد تا اگر ترکان ظفر یابند، وی بغداد را تصرف کند. عمران بن شاهین به درخواست بختیار وقعی ننهاد. ولی عضدالدوله می نگریست تا روزگار بر بختیار چه پیش آورد.
[۸۴] گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک، تاریخ، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
ترکان برای یکسره کردن کار بختیار، به همراهی خلیفه الطائع و خلیفه مخلوع المطیع، به واسط رفتند و ابوتغلب وارد بغداد شد. سبکتکین والمطیع در دیرالعاقول درگذشتند و الفتکین رهبری ترکان را به دست گرفت و به واسط راند. ۵۰ روز میان آنان و بختیار پیکار بود. بختیار باز عضدالدوله را به مدد خواست و وی با سپاه به عراق راند. ترکان نیز دست از محاصره برداشتند و به بغداد بازگشتند. بختیار به عضدالدوله پیوست و هر دو عزم بغداد کردند و ترکان از دیگر سوی بیرون شدند.
[۸۶] گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک، تاریخ، ج۱، ص۲۰۴، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
و ابوتغلب حمدانی هم به موصل واپس نشست. عضدالدوله که مترصّد فرصت بود تا خود به عراق چیره شود، با حیله بختیار را نسبت به یارانش بدگمان کرد و آنان را بر بختیار بشورانید و سرانجام او را واداشت تا خود از حکومت استعفا دهد. آنگاه وی را دربند کرد و خود به حکومت نشست

۴.۲.۳ - قتل عزالدوله

این رفتار عضدالدوله باعث ایجاد نابسامانی هایی در قلمرو او شد. پدرش رکن‌الدوله به خشم آمد
[۸۸] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۵۱، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
و ابن بَقیّه در واسط بر او شورید و عضدالدوله به ناچار بختیار را دوباره بر تخت نشانید و شرط کرد که به نیابت از او در عراق فرمان براند. اما آتش طمع عضدالدوله بر عراق خاموش نشد، و او پس از مرگ پدرش رکن الدوله (۳۳۶ق/۹۴۷م) به بهانه تمایل بختیار به دشمنانش یعنی حَسَنِّویه کرد و فخرالدوله و ابوتغلب حَمدانی، بر او تاخت. بختیار به اشارت ابن بقیّه وزیر به مقابله برخاست، اما در اهواز شکست خورد و به واسط رفت و سپس به بغداد بازگشت. آنگاه عضدالدوله به بصره تاخت و سپس عزم بغداد کرد و از بختیار خواست که مال و سلاح گیرد و از بغداد بیرون رود. بختیار پذیرفت و عزم شام کرد. عضدالدوله وارد بغداد شد و در آن جا خطبه به نام او خواندند (۳۶۷/۹۷۸م). بختیار که عازم شام بود، به تحریک و مساعدت ابوتغلب حمدانی، دوباره به بغداد تاخت. در اطراف تکریت پیکار شد و به شکست و اسارت بختیار انجامید.
[۸۹] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۷، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
عضدالدوله فرمان داد تا عزالدوله بختیار (هـ م) را بکشتند. با این همه بر سر بی‌پیکرش بسیار بگریست.

۴.۳ - عضدالدوله پناه‌خسرو بن رکن‌الدوله

عضدالدوله پناه‌خسرو بن رکن الدوله (۳۲۴۰-۳۷۲ق/۹۳۶-۹۸۲م)، یک سال قبل از مرگ عمادالدوله علی، به رغم مخالفت پاره‌ای از سران دیلمی، به ولایت عهدی عمویش برگزیده شد. در ۳۳۸ق/۹۴۹م، در شیراز بر تخت نشست و به یاری پدرش رکن‌الدوله و عمویش معزالدوله بر مخالفان چیره شد. در ۳۴۵ق/۹۵۶م بَلکا پسر وَنداد خورشیدِ دیلمی را که بر او شوریده بود، توسط ابوالفضل بن عنید سرکوب کرد. در ۳۵۲ق/۹۶۳م، از سوی خلیفه المطیع لقب عضدالدوله یافت. ظاهراً در همین هنگام از خلیفه لقب تاج‌الدوله خواست و معزالدوله که می‌پنداشت با اعطای این لقب ممکن است امیرالامرایی وی پس از رکن‌الدوله به خطر بیفتد، با آن مخالفت کرد و پیشنهاد داد که لقب عضدالدوله برای او فرستاده شود و شد.

۴.۳.۱ - صلح عضدالدوله

شاید همین مخالفت باعث شد که بعدها عضدالدوله بر انقراض شاخه عراق پای فشارد. در ۳۶۰ق/۹۷۱م امیر سیستان خطبه به نام وی کرد، و در همان سال وی برای سرکوب بلوچ‌ها که در کرمان بر او شوریده بودند، خود لشکر به سیرجان برد و توسط سردار خویش عابد بن علی، بلوچ ها را درهم شکست (۳۶۱ق/۹۷۲م). سال بعد، میان عضدالدوله و رکن‌الدوله با امیر منصور بن نوح سامانی که از پیش رقابت‌ها داشتند، صلح شد و مقرّر گشت که آن دو هر سال ۰۰۰‘۱۵۰ دینار به منصور رسانند. در ۳۶۳ق/۹۷۴م، به درخواست پسرعمویش بختیار، برای حمایت او در برابر ترکان، عازم عراق شد و الفتکین ترک را درهم شکست و وارد بغداد گشت. وی که در باطن به قصد تصرف عراق دعوت بختیار را پذیرفته بود، چندی بعد با نیرنگی که به کار بست، با تأیید خلیفه او را بازداشت کرد و در بغداد به حکومت نشست. اما دیری نپایید که مخالفان، در شهرهای مختلف قلمرو او گردنکشی آغاز کردند. نیز پدرش رکن‌الدوله که از توقیف بختیار سخت خشمناک شده بود،
[۹۴] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۷۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
میانجیگری ابوالفتح بن عمید را نپذیرفت و تهدید کرد که برای گوش مالی فرزند به عراق خواهد آمد. عضدالدوله نیز به ناچار بختیار را به آن شرط که به نیابت از او در عراق فرمان براند، دوباره به حکومت گمارد و خود به فارس بازگشت.

۴.۳.۲ - چیرگی عضدالوله

اما به سبب مناسبات تیره ای که میان وی و پدرش پدیدار شده بود، بیم داشت که حکومت و امیرالامراییِ خود را از دست بدهد. در اینجا ابوالفتح بن عمید، قربانیِ آینده وی وزیر رکن الدوله، پای پیش نهاد و میان پدر و فرزند دیداری برپا کرد. در این دیدار، حکومت مستقل عضدالدوله بر شیراز و امیرالامرایی وی و نیز ریاست عالیه وی بر برادرانش مسلم شد، اما سخنی از عزالدوله بختیار و قلمرو وی نرفت. ظاهراً رکن الدوله با عدم طرح آن مسأله، دولت شاخه عراق را به فرمانروایی بختیار به رسمیت شناخت و تلویحاً عضدالدوله را از دست اندازی به آن جا منع کرد. با این همه، عضدالدوله پس از مرگ پدر آرزوی دیرین خود را جامه عمل پوشاند
[۹۷] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۳، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
و بر عراق چیره شد. آنگاه بختیار را که با سپاه ابوتغلب حَمدانی، برای بازپس گرفتن بغداد به او هجوم آورده بود، بشکست و خودِ او را بکشت. در ۳۶۷ق/۹۷۷م موصل را از حمدانیان گرفت و سپس بر مَیّافارِقین و آمِد و برخی از مناطق دیار بَکر و دیار مُضشر چیره شد. نیز در ۳۶۹ق/۹۷۹م، در پی کدورتی که میان وی و برادرش فخرالدوله پدید آمده بود، به بلاد جبل لشکر کشید و او را به نزد قابوس بن وشمگیر گریزاند و سپس در پی برادر، همدان را تصرف کرد و به مؤیدالدوله برادر دیگر خود واگذاشت. سال بعد برادرانِ بَدرِبن حَسَنویه را که بر بَدر شوریده بودند، بکشت و سپس از قابوس بن وشمگیر، فخرالدوله را طلب کرد و چون قابوس به درخواست وی وقعی ننهاد، مؤیدالدوله را با سپاه به گرگان فرستاد و وی آن دیار را تصرف کرد.

۴.۳.۳ - مدفن عضدالدوله

از این پس تا ۳۷۲ق/۹۸۲م، یک سال پس از افتتاح بیمارستان عضدی بغداد، که عضدالدوله درگذشت، یادی از توسعه بیش تر متصرفات او نشده است. پیکر عضدالدوله را ابتدا در بغداد دفن کردند و سپس به مقبره امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) انتقال دادند.
[۱۰۱] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۷۷، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.


۴.۳.۴ - سلطنت ایرانی

عضدالدوله بزرگترین فرمانروای سده ۴ق و روزگار او دوره زرین این سده به شمار می رود. وی به رغم جدال های سختی که با پسر عمّ و برادران خود داشت، دولت پسران بویه را به اوج قدرت رسانید. قراین تاریخی، مانند سکه ای که بر یک روی آن تصویری به سبک تصاویر سکه‌های ساسانی نقش شده،
[۱۰۲] بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، شمـ ۳، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .
به خوبی نشان می دهد که او می کوشیده در پی تلاش رکن الدوله، سلطنتی ایرانی برپا سازد. لقب شاهنشاه در میان برخی از فرمانروایان آل بویه نیز مؤید این معنی است.

۴.۳.۵ - تدبیر فرماندهی

وی سازمان جاسوسی منظّمی بنا نهاد که اخبار دورترین نقاط قلمروش را به سرعت در دسترس او قرار می داد. از همین رو،دیوان برید چنان سازمان یافته بود که نامه ها را ۸ روزه از شیراز به بغداد می برد.
[۱۰۳] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۱۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
خود او بر جزئیات امور دولت نظارت کامل داشت و گاه برای تثبیت سِطره خود، خشونت های هولناک نشان می داد، چنانکه بفرمود ابن بقیّه را لگدکوب پیلان کردند
[۱۰۴] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۸۰، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
و عزالدوله بختیار را سر برید. با آن که پس از چیرگی بر بغداد، اهتمام خاص به آن جا نشان می داد، ولی مقرّ دولتش همچنان در شیراز بود و یکی از وزیران او، و نیز قاضی القضات دولت در آن جا می نشست و نایبان او در چهار گوشه بغداد، امور قضایی را اداره می کردند
[۱۰۵] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۹۹، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.


۴.۳.۶ - امتیازات عضدالدوله

گرچه وی در آغاز به نیابت از پدرش بر فارس فرمان می‌راند، و این معنی از سکه‌های آن روزگار هویدا است ولی گفته‌اند که وی نخستین فرمانروایی بود که پس از اسلام «شاهنشاه» لقب گرفت،
[۱۰۷] ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.
ولی ظاهراً عنوان برگزیده او قبول عام نیافت. به هر حال، قید «نخستین» را باید با احتیاط تلقّی کرد مگر آن که مقصود از آن، دریافت لقب رسمی شاهنشاه باشد که در ۳۶۷ق/۹۷۷م، طی آیین پرشکوهی از خلیفه گرفت، زیرا قبل از او رکن الدوله را در نشان یادبود سیمینی که در ری ضرب شده است (۳۵۱ق/۹۶۲م) «شاهنشاه» یاد کرده‌اند: «شکوه شاهنشاه افزون باد»
[۱۰۸] بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج۱، ص۲۳۶، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .
نیز عضدالدوله نخستین کس بود که نامش در کنار خلیفه وارد خطبه شد
[۱۰۹] ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۷۸، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۰ق.
و بر در «دارالمملکة» که مقرّ وی بود ـ شاید در مقابل دارالخلافه اوقات نماز را طبل می‌کوفتند،
[۱۱۰] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۹۶، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
و قبل از او کسی جز معزالدوله از چنین امتیازی برخوردار نبود
[۱۱۱] صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.

۴. شرف الدوله.
۵. صمصام الدوله.
۶. بهاءالدوله.
۷. سلطان الدوله.

۴.۴ - ابوعلی حسن بن بهاءالدوله

مُشَرف‌الدوله شاهنشاه، ابوعلی حسن بن بهاءالدوله (۳۹۳-۴۱۶ق/۱۰۰۳-۱۰۲۵م)، در روزگار فرمانروایی برادرش سلطان الدوله، در بغداد کارش بالا گرفت و به امیرالامرایی رسید (۴۱۱ق/۱۰۲۳۰م). آنگاه که سلطان‌الدوله دچار شورش لشکریانش گشت، به درخواست آنها، مشّرف الدوله را در بغداد به جای خود نهاد و به اهواز رفت. اما در شوشتر، ابن‌سهلانِ وزیر را به عراق فرستاد تا مشرّف الدوله را از آن جا براند. مشرّف‌الدوله برای نگهداری تخت خود به تکاپو افتاد و ترکانِ واسط را گرد آورد و به مقابله شتافت و ابن‌سهلان را بشکست و او را در واسط به محاصره گرفت. چون کار بر ابن‌سهلان تنگ شد، صلح خواست و واسط را تسلیم کرد. نیز در بغداد برای مشرّف‌الدوله به نام شاهنشاه خطبه خواندند و نام سلطان‌الدوله را بینداختند (۴۱۲ق/۱۰۲۱م) و مشرف‌الدوله را دولت استوار شد.

۴.۴.۱ - وفات مشرف‌الدوله

در ۴۱۲ق/۱۰۲۱م، دیلمیان را که می‌خواستند به خانه های خود در خوزستان بازگردند، اجازه خروج داد و آن ها به سلطان الدوله پیوستند. سلطان‌الدوله، امیدوار به اعاده قدرت، پسر خود ابوکالیجار را به اهواز فرستاد و او بر آن جا چیره شد. اما در ۴۱۳ق/۱۰۲۲م، به پایمردی ابومحمد بن مُکرَم و مؤیدالملک الرخَّجی، در میانه صلح افتاد و مقرر شد که مشرّف الدوله بر عراق فرمان براند و فارس و کرمان از آنِ سلطان الدوله باشد. در ۴۱۵ق/۱۰۲۴م، میان ابوالقاسم مغربی و اثیرعنبرِ خادم با ترکان خلاف افتاد و آن دو همراه مشرّف‌الدوله و گروهی از امیران دیلم به آوانا رفتند، اما ترکان را بیم گرفت و کس به نزد مشرّف‌الدوله فرستادند و اظهار شرمندگی کردند و مشرّف‌الدوله به بغداد بازگشت، اما دولتش به درازا نکشید و در ۴۱۶ق/۱۰۲۵م در ۲۳ سالگی درگذشت.

۴.۵ - ابوطاهر بن بهاءالوله

جلال‌الدوله ابوطاهر بن بهاءالوله (۳۸۳-۴۳۵ق/۹۹۳-۱۰۴۴م)، پس از مرگ بهاءالدوله، از سوی سلطان الدوله حکومت بصره یافت (۴۰۳ق/۱۰۱۲م). در ۴۱۱ق/۱۰۲۰م با مشرف‌الدوله بر ضد سلطان‌الدوله عقد اتحاد بست و شاید از همین رو چون مشرف‌الدوله درگذشت، به نام او در بغداد خطبه خواندند. وی در آغاز به عزم بغداد روانه واسط شد، اما به دلایل نامعلوم، و شاید از بیم ترکان که در بغداد قدرت و نفوذی روزافزون داشتند، به بصره بازگشت. پس در بغداد، خطبه به نام کالیجار پسر سلطان‌الدوله کردند که در آن وقت در فارس با عمویش ابوالفوارس امیر کرمان می‌جنگید (۴۱۶ق/۱۰۲۵م). جلال‌الدوله بازگشت و عزم بغداد کرد، اما سپاه بغداد به مقابله آمد و در سیب از توابع نهروان، جلال الدوله را درهم شکست و او به بصره بازگشت.

۴.۵.۱ - شورش ترکان

با این همه سال بعد که فتنه‌ای در بغداد پدید آمد و ترکان سخت چیرگی یافتند و از آل بویه کس در شهر نبود، امرای بغداد جلال‌الدوله را فراخواندند و او چندی بعد وارد بغداد شد (۴۱۸ق/۱۰۲۷م) و خطبه به نام او خواندند. در ۴۱۹ق/۱۰۲۸م، آنچه جلال‌الدوله احتمالاً از آن بیمناک بود، رخ داد و ترکان بر سر مقرّری خود بر او شوریدند و او را در خانه‌اش به محاصره گرفتند. جلال‌الدوله خواستار خروج از بغداد شد، ولی مردم مانع شدند و سرانجام به وساطت خلیفة القادر، صلح برقرار شد. با این همه، چند روز بعد باز ترکان شوریدند و جلال‌الدوله به ناچار فرش و لباس و خیمه‌هایش را فروخت و وجه آن را به ترکان داد تا خاموش گشتند.

۴.۶ - شکست ابوکالیجار

ابوکالیجار پسر سلطان الدوله نیز در همان سال بصره، و سال بعد واسط را تصرّف کرد و قصد حمله به بغداد را داشت که جلال الدوله پیشدستی کرد و با سپاه به واسط رفت. اما چون سخت تنگدست بود، به طمع مال، عزم کرد به اهواز بتازد. ابوکالیجار که از قصد محمودغزنوی در حمله به عراق آگاه شده بود، خواستار اتحّاد با جلال الدوله برای دفع دشمن مشترک شد. اما جلال‌الدوله تن درنداد و به اهواز تاخت و دست به غارت گشود و از دارالاماره ۰۰۰‘۲۰۰ دینار برگرفت. ابوکالیجار به مقابله رفت (۴۲۱ق/۱۰۳۰م)، اما شکست خورد و جلال‌الدوله بر واسط هم چیره شد و به بغداد بازگشت. وی در همان سال دوبار کوشید که بر بصره نیز چیره شود، اما ناکام ماند.

۳.۷.۲ - صلح جلال‌الدوله

در ۴۲۳ق/۱۰۳۲م، ترکان دوباره بر جلال‌الدوله شوریدند. او به عُکبَرا رفت و در بغداد خطبه به نام ابوکالیجار کردند، ولی چون او به بغداد نیامد، خطبه را به نام جلال‌الدوله بازگرداندند و خواستار بازگشت او شدند. جلال‌الدوله نیز پس از ۴۳ روز به بغداد بازگشت. با این همه در سال‌های آینده نیز بارها دچار شورش سربازان و ترکان بغداد شد و حتی در ۴۲۷ق/۱۰۳۶م، خانه اش را نیز غارت کردند. یک بار نیز در ۴۲۸ق/۱۰۳۷م میان وی و بارسطُغان، از امرای بزرگ و ملقب به حاجب حاجیان، خلاف افتاد. بارسطغان، ابوکالیجار را به بغداد خواند. جلال‌الدوله نیز با بساسیری به آوانا رفت. اما ابوکالیجار که تا واسط آمده بود، به جای بغداد به فارس بازگشت و بارسطغان که بیمناک شده بود، به واسط گریخت و جلال‌الدوله به بغداد بازگشت. در همان سال به پایمردی قاضی القضات ابوالحسن ماوردی و ابوعبداللهِ مَردوستی و چند تن دیگر، میان جلال‌الدوله و ابوکالیجار صلح افتاد. ولی در ۴۲۹ق/۱۰۳۸م که جلال الدوله از خلیفه خواست او را ملک الملوک (شاهنشاه) لقب دهد، و فقهای دیگر فتوی به جواز آن دادند، ابوالحسن ماوردی فتوای مخالف داد. اما سرانجام به همان عنوان خطبه خواندند.

۴.۶.۲ - وفات جلال الدوله

جلال‌الدوله سال‌های بعد را نیز چندان به آرامش سپری نکرد و همواره دچار فتنه ترکان و دفع مخالفان بود تا در ۴۳۵ق/۱۰۴۴م درگذشت. جلال الدوله مردی نیک نهاد، اما ضعیف النفس بود و به لهو و لعب می نشست و کار رعیّت را مهمل می‌گذاشت.
[۱۲۳] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۷۰، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
او اظهار تقدّس می‌کرد و به ملاقات صالحان علاقه‌ای داشت و پای برهنه به زیارت آرامگاه امام علی (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) می رفت.
۱۰. عمادالدین ابوکالیجار.
۱۱. الملک الرحیم ابونصر خسروفیروز.


برخی از فرمانروایان آل بویه در ری و همدان و اصفهان (۳۳۵-۴۲۰ق/۹۴۷-۱۰۲۹م) عبارتند از:

۵.۱ - حسن بن ابی‌شجاع بویه

رکن‌الدین ابوعلی حسن بن ابی‌شجاع بویه (د ۳۶۶ق/۹۴۷م)، در ۳۲۲ق/۹۳۴م که میان مرداویج و عمادالدوله علی بویه صلح افتاد، وی برادر خود حسن را به گروگان نزد او فرستاد. حسن سال بعد، پس از قتل مرداویج، گریخت و به فارس بازگشت همان سال از سوی عمادالدوله سپاه به بلاد جبل برد و بر اصفهان چیره شد. اما در ۳۲۷ق/۹۳۹م، از سپاه وشمگیربن زیار شکست خورد و به فارس گریخت. ولی سال بعد بازگشت و اصفهان را ترک کرد. در ۳۳۱ق/۹۴۳م، ری را نیز از دست وشمگیر به درآورد و ۲ سال بعد سپاه نوح سامانی را که به فرماندهی ابوعلی بن محتاج به تسخیر ری آمده بود، بشکست، اما در پیکار دیگر شکست خورد و به فارس رفت. سال بعد که معزالدوله بر عراق چیره شد، حسن نیز رکن‌الدوله لقب یافت.

۵.۱.۱ - شکست مرزبان

هم در آن تاریخ، عمادالدوله در باب ری، با نوح وارد گفت و گوی شد و مقرر گشت که نوح در ازای دریافت ۰۰۰‘۱۰۰ دینار بیش از خراج ابوعلی بن محتاج، از تعرض به حسن دست بردارد. از آن سوی ابوعلی را از نیرنگ نوح بیمناک ساخت و ابوعلی راه خراسان در پیش گرفت و رکن الدوله بر ری چیره شد (۳۳۵ق/۹۴۶م). نیز در ۳۳۷ق/۹۴۸م مرزبان محمدبن مسافر، امیر آذربایجان به ری تاخت. رکن الدوله از برادرانش یاری خواست و به وقت گذرانی پرداخت تا سپاه عمادالدوله رسید و مرزبان را درهم شکست و به اسارت گرفت.

۵.۱.۲ - امیرالامرای خاندان بویه

رکن‌الدوله که تا آن هنگام تحت نظارت و ریاست عالیه برادرش عمادالدوله می زیست، پس از مرگ وی رسماً به امیرالامرایی منصوب شد و برادر کهترش معزالدوله، به نیابت از او در عراق فرمان می راند.
[۱۲۷] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۲۰، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
پس این که گفته اند عمادالدوله و رکن الدوله به ترتیب رئیس و امیرالامرای خاندان بویه بوده اند،
[۱۲۸] اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۲، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
خالی از مسامحه نیست، خاصه آن که ابوعلی مسکویه تصریح کرده که رکن‌الدوله را خلیفه، امیرالامرایی بغداد داد.

۵.۱.۳ - رقیب آل بویه

در آن وقت که رکن‌الدوله برای استقرار پسرش عضدالدوله بر مسند حکومت به شیراز رفته بود، منصور بن قراتکین از نیشتبور لشکر به ری برد و بلاد جبل را تا قرمیسین گرفت و بر همدان چیره شد. معزالدوله از عراق، سبکتکینِ حاجب را به یاری رکن‌الدوله فرستاد و او خراسانیان را درهم شکست و به همدان رفت و رکن‌الدوله در آن جا به او پیوست. رکن‌الدوله در این سال ها می بایست برای نگاهداری قلمرو خود، با دشمنانی چون سامانیان و زیاریان پیکار کند. نیرومندترین دشمن وی و رقیب آل بویه، سامانیان در خراسان بزرگ بودند که یک چند مستقیماً با پسران بویه پیکار کردند و گاه کسانی را به نبرد با آن‌ها شوراندند.

۵.۱.۴ - صلح رکن‌الدوله

چنانکه در ۳۴۲ق/۹۵۳م وشمگیر با لشکری که نوح سامانی به فرماندهی ابوعلی بن محتاج به مدد او فرستاده بود روی به ری نهاد، ولی کامیاب نشد.
[۱۲۹] گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک، تاریخ، ج۱، ص۳۴۸، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
رکن‌الدوله در پاسخ وی سال بعد به گرگان حمله برد و وشمگیر را به خراسان راند، اما ناچار شد برای مقابله با سپاه خراسان که روی به ری نهاده بود، از معزالدوله یاری طلبد. با این حال، قبل از رسیدن سپاه معزالدوله، میان وی و بکربن مالک، فرمانده سپاه خراسان صلح افتاد

۵.۱.۵ - سامانیان و رکن‌الدوله

این صلح باعث نشد که رقابت و اختلاف میان سامانیان و رکن‌الدوله به سرانجام رسد. چه در ۳۵۵ق/۹۶۶م، سپاهی از خراسان به عزم جهاد با رومیان وارد ری شد و به رغم آن که رکن‌الدوله از افراد آن سپاه پذیرایی کرد، خراسانیان بر دیلمیان حمله بردند و خانه ابن عمید را غارت کردند. ولی سرانجام رکن‌الدوله آن‌ها را گریزاند.
[۱۳۳] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۴، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
[۱۳۴] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
نیز سال بعد، امیر نوح بن منصور لشکری بزرگ به سرکردگی محمد بن ابراهیم سیمجور دواتی، سپهسالار خراسان، به ری گسیل داشت و گفت از وشمگیر که آماده شرکت در پیکار با رکن‌الدوله شده بود اطاعت کند. در این میان وشمگیر درگذشت و سیمجور دواتی از پیکار تن زد. در ۳۶۱ق/۹۷۲م، به پایمردی همان سیمجور، میان امیر منصور
[۱۳۵] اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۲، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
و رکن‌الدوله صلح افتاد و مقرر شد که رکن الدوله و عضدالدوله، هر سال ۰۰۰‘۱۵۰ دینار به سامانیان رسانند و آنان متعرض ری و کرمان نشوند.

۵.۱.۶ - درگذشت رکن‌الدوله

در ۳۶۴ق/۹۷۵م، که عضدالدوله بر عراق چیره شد و بختیار را به زندان افکند، رکن‌الدوله چنان خشمناک شد که می خواست برای سرکوب پسر، لشکر به عراق برد. این تهدید باعث شد که عضدالدوله دوباره بختیار را به حکومت بنشاند و به شیراز بازگردد. رکن‌الدوله پس از آن چندان نزیست و در محرم ۳۶۶ق/سپتامبر ۹۷۶م درگذشت.

۵.۱.۷ - مرام رکن‌الدوله

وی به استناد اسناد و قراین تاریخی، نیک نفس‌ترین فرمانروای آل بویه بود و به عهد و پیمان سخت پای بندی داشت. معتقد بود که نیروی او در قلمروش وابسته به کردان است و به همین سبب نسبت به پاره‌ای از دست‌اندازی‌های آنان خرده نمی‌گرفت و می‌گفت که آنان نیز نیازمند قوت و گذران زندگی هستند.
[۱۳۷] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۸۱، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
نیز وقتی ابن عمید از او خواست دست برادرزنش ابراهیم ابن مرزبان امیر آذربایجان را کوتاه کند و خود در قلمرو او به حکومت نشیند، سخت از این غدر خودداری کرد.
[۱۳۸] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۳۰، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
بر روی نشانی که در ۳۵۱ق/۹۶۲م در ری ضرب شده، از او به عنوان «شاهنشاه»
[۱۳۹] بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، ج۱، ص۲۳۶، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .
یاد گشته است.

۵.۲ - ابومنصور بن رکن‌الدوله

مؤیدالدوله ابومنصور بن رکن‌الدوله (۳۳۰-۳۷۳ق/۹۴۲-۹۸۳)، در ایام حیات پدرش، در اصفهان بود. در ۳۴۴ق/۹۵۵م که محمد بن ماکان سپهسالار خراسان، روی به اصفهان نهاد وی با حَرَم و خزاین به لنجان واپس نشست. ابوالفضل بن عمید وزیر رکن الدوله، به او پیوست و به پیکار برخاست و ابوالفضل، ابن ماکان را بشکست و مؤیدالدوله به اصفهان بازگشت. در ۳۶۶ق/۹۷۷م که رکن الدوله قلمرو خود را میان پسرانش تقسیم می‌کرد، مؤیدالدوله رابه نیابت از عضدالدوله قلمرو خود را میان پسرانش تقسیم می‌کرد، مؤیدالدوله را به نیابت از عضدالدوله به حکومت اصفهان و ری
[۱۴۱] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۰، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
و توابع آن گمارد. او همواره از عضدالدوله اطاعت می کرد و حتی در ۳۶۹ق/۹۷۹م که عضدالدوله همدان و ری را از دست برادرش فخرالدوله خارج ساخت، آن مناطق را نیز به مویدالدوله واگذاشت. در ۳۷۱ق/۹۸۱م نیز حکومت گرگان را به او داد، اما حسام الدوله ابوالعباس تاش، به فرمان ابوالقاسم نوح بن منصور، همراه با فخرالدوله دیلمی و قابوس بن وشمگیر، به مقابله رفت و گرگان را در محاصره گرفت. مؤیدالدوله یکی از امرای خراسان به نام فائق الخاصه را با خود هم داستان کرد و سپس بر او تاخت. فائق الخاصه روی به گرز نهاد و شکست در میان خراسانیان افتاد. مؤیدالدوله همچنان در گرگان بود تا در ۳۷۳ق/۹۸۳م درگذشت.

۵.۳ - علی بن رکن‌الدوله

رکن‌الدوله پیش از مرگ، فخرالدوله ابوالحسن علی بن رکن‌الدوله (۳۴۱-۳۸۷ق/۹۵۲-۹۹۷م)، را به نیابت از عضدالدوله به حکومت همدان و دینور و توابع جبل گمارد. اما فخرالدوله از فرمان برادر سرپیچید و به عزالدوله بختیار، فرمانروای عراق گرایید. عضدالدوله نیز در ۳۶۹ق/۹۷۹م بر او تاخت و بسیاری از یاران فخرالدوله از جمله وزیرش ابوالحسن عبیدالله بن محمد بن حَمدَوَیه به اردوی عضدالدوله پیوستند. کار فخرالدوله به تباه کشید و او از همدان گریخت و به گرگان به نزد شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر رفت. عضدالدوله بر قلمرو او چیره شد و همه را به مؤیدالدوله وانهاد.

۵.۳.۱ - شکست فخرالدوله

آنگاه این دو برادر از قابوس خواستند که فخرالدوله، برادر دیگر، را به آنها تسلیم کند «و او را مستظهر گردانیدند و به مواثیق و عهود». اما شمس‌الدوله به گرگان تاخت و قابوس به ناچار با فخرالدوله به نزد حسام‌الدوله تاش رفت. در ۳۷۱ق/۹۸۱م قابوس و فخرالدوله با سپاه خراسان به سپهسالاری حسام‌الدوله به گرگان هجوم بردند، اما شکست خوردند و عقب نشستند

۵.۳.۲ - بزرگ آل بویه

تا در ۳۷۳ق/۹۸۳م، پس از مرگ مؤیدالدوله، وزیر او صاحب بن عباد به اطاعت فخرالدوله گردن نهاد و امرای دولت را اشارت کرد که فخرالدوله را به گرگان بخوانند و به اطاعتش گردن نهند. فخرالدوله که در آن زمان بزرگِ آل بویه بود، به دعوت صاحب و امرای دولت و موافقت صمصام‌الدوله در بغداد، از نیشابور بیامد و بر تخت نشست و صاحب را به وزارت برداشت. شاید در همین زمان از سوی خلیفه الطائع، لقب ملک الاُمّة
[۱۴۷] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۲۷، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
یافت. سال بعد نیز ابوالحسن و ابوطاهر، پسران عضدالدوله، در اهواز و بصره، خطبه به نام فخرالدوله کردند.

۵.۳.۳ - وفات فخرالدوله

اما دیری نپایید که شرف‌الدوله ابوالفوارس، این هر دو شهر را تصرف کرد. ۵سال بعد فخرالدوله به اشارت صاحب بن عباد، سپاهی با او به تسخیر عراق فرستاد و خود را به خوزستان نهاد. ولی چون مردی ممسک بود، سپاه از او روی بگردانید و صاحب نیز در اهواز از بهاءالدوله هزیمت یافت و کار فتح عراق بی سامان ماند. سرانجام، فخرالدوله در ۳۸۷ق/۹۹۷م در دژ طَبَرَک درگذشت. آغاز حکومت فخرالدوله را استیلا بر گرگان دانسته‌اند که پس از مرگ مؤیدالدوله، به دعوت صاحب بن عباد صورت گرفت.

۵.۴ - رستم بن فخرالدوله

پس از مرگ پدر، امرای دیلمی مجدالدوله ابوطالب رستم بن فخرالدوله (۳۷۹ق/۹۸۹م)، را بر تخت نشاندند
[۱۵۱] عتبی، ابونصر محمد، تاریخ یمینی، ج۱، ص۱۵۲، ترجمه ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.
و مادرش شیرین،
[۱۵۲] مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۹۵، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
مشهور به سیّده خاتون
[۱۵۳] اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
یا ام الملوک
[۱۵۴] مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۹۷، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
به نیابت از پسر ۸ ساله خود رشته کارها را به دست گرفت و حکومت اصفهان را به پسردایی خود ابوجعفر محمد بن دشمنزیار ملقب به علاءالدوله واگذاشت. پدر دشمنزیار یعنی دایی سیده خاتون را «کاکویه» به معنای دایی می‌گفتند و به همین دلیل فرزندان او به آل‌کاکویه شهرت یافتند.

۵.۴.۱ - اسارت مجدالدوله

در ۳۹۸ق/۱۰۰۸م، الخطیر ابوعلی بن علی قاسم، وزیر مجدالدوله، او را از مادرش بیمناک کرد و امرای دولت را به خود متمایل ساخت و بر سیده خاتون شورید. مادر مجدالدوله به نزد بَدر بن حَسَنویه رفت و پسر دیگرش شمس‌الدوله با لشکر همدان به او پیوست و همه به ری تاختند و آن دیار را تصرف کردند. مجدالدوله اسیر شد و به فرمان مادرش به زندان رفت و قلمرو او به شمس‌الدوله منتقل شد. یک سال بعد که میان سیده خاتون و شمس‌الدوله اختلاف افتاد، مجدالدوله را از زندان بیرون آورد و باز بر تخت نشاند.

۵.۵ - طبابت ابوعلی سینا

به همین سبب شمس‌الدوله چند سال بعد به ری تاخت. مجدالدوله و مادرش به دماوند گریختند و شمس‌الدوله بر آن دیار چیره شد (۴۰۵ق/۱۰۱۴م). با سیده خاتون بازگشتند. در همین سال ابوعلی سینا از گرگان وارد ری شد و مجدالدوله را که بیمار شده بود، معالجه کرد و کتاب المعاد را همان جا نوشت. در ۴۰۷ق/۱۰۱۶م، ابن فولاد از امرای دیلم با سپاهی که از منوچهر بن قابوس گرفته بود، به ری تاخت و مجدالدوله و سیده خاتون را واداشت تا اصفهان را به او دادند.
[۱۶۰] عتبی، ابونصر محمد، تاریخ یمینی، ج۱، ص۳۵۹، ترجمه ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.


۵.۵.۱ - وفات مجدالدوله

مادر مجدالدوله در ۴۱۹ق/۱۰۲۸م درگذشت و مجدالدوله که فرمانبری سپاه را از دست داده بود، از محمود غزنوی یاری خواست (۴۲۰ق/۱۰۲۹م). محمود لشکری به فرماندهی علی حاجب گسیل داشت و به او گفت که مجدالدوله را دستگیر کند. مجدالدوله با پسرش ابودُلَف به استقبال رفت، اما هر دو گرفتار شدند. سپس خود محمود به ری آمد و مجدالدوله را به غزنین فرستاد و سلسله آل بویه درری منقرض شد. پایان کار و مرگ مجدالدوله دانسته نیست و اقوال مورخان دراین باب متناقض است. برخی مرگ او را در ۴۱۴ق/۱۰۲۳م دانسته اند
[۱۶۳] بناکتی، داوود بن تاج الدین، تاریخ، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش رن فرای، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
که با قراین تاریخی به کلی ناسازگار است. پاره‌ای گفته‌اند پس از اشغال ری توسط غزنویان درگذشت
[۱۶۴] مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۴۰۴، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
و مادرش سیده خاتون گریخت. وزارت مجدالدوله را یک یا چند ابوسعدآبی دانشمند و ادیب مشهور و زمانی ابوالعلاء محمد بن علی بن حَسّول، شاعر و ادیب آن روزگار به عهده داشتند.
[۱۶۷] قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش جلال الدین محدّث ارموی، تهران، ۱۳۷۱ق.


۵.۶ - ابوطاهر بن فخرالدوله

شمس‌الدوله ابوطاهر بن فخرالدوله، پس از مرگ پدر حکومت همدان و قرمیسین را در دست گرفت. در ۳۹۷ق/۱۰۰۷م که مادرش سیده خاتون از ری به نزد بَدر بن حَسَنویه رفت، شمس‌الدوله سپاه نزد سیده خاتون برد و سپس آن دو بر ری تاختند و آن دیار را تسخیر کردند. شمس‌الدوله یک چند به جای برادرش مجدالدوله در آن جا فرمان راند، اما اختلافی میان وی و مادرش پدید آمد و او به همدان بازگشت. در ۴۰۵ق/۱۰۱۴م پس از قتل بدر، بر پاره ای از قلمرو او چیره شد و لشکر هلال بن بدر را بشکست و خود او را اسیر کرد و بکشت. همان سال به ری تاخت، سیده خاتون و مجدالدوله گریختند و به دماوند رفتند. شمس‌الدوله بر ری چیره شد، اما دیری نپایید که سپاه ری بر او بشورید و شمس‌الدوله به ناچار راه همدان در پیش گرفت. ظاهراً در همین هنگام ابوعلی سینا به همدان آمد و پس از معالجه شمس‌الدوله، به وزارت او منصوب شد.

۵.۶.۱ - وفات شمس‌الدوله

در ۴۱۱ق/۱۰۲۰م ترکان در همدان شوریدند و خانه وزیر را غارت کردند و خواستار قتل او شدند. شمس‌الدوله او را از وزارت برداشت، ولی چندی بعد که دوباره بیمار شد، ابوعلی را پس از درمان خود به وزارت نشاند. ابوعلی تا پایان کار شمس‌الدوله، در همین سمت باقی ماند. تاریخ درگذشت شمس‌الدوله به درستی دانسته نیست، اما برحسب قراین تاریخی، می‌بایست در اواخر ۴۱۱ق/۱۰۲۰م یا ۴۱۲ق/۱۰۲۱م باشد.

۵.۷ - ابوالحسن بن شمس‌الدوله

سماء‌الدوله ابوالحسن بن شمس‌الدوله، در ۴۱۴ق/۱۲۳م حکومت همدان را در دست داشت. در همان سال سپاهی به پیکار فرهاد بن مرداویج دیلمی که بروجرد را به اقطاع داشت، فرستاد. فرهاد به علاء‌الدوله کاکویه پناه برد و هر دو بر همدان تاختند. علاء‌الدوله در آغاز شکست خورد، اما در پیکار دیگر بر سماء‌الدوله چیره شد و او را دستگیر کرد و امرای دیلم را پس از مصادره اموال و اقطاعات، در دژی در اصفهان به زندان افکند. با دستگیری سماء‌الدوله، که از پایان کار او اطلاعی در دست نیست، شاخه آل بویه در ری و همدان و اصفهان به کلی برافتاد.


برخی از فرمانروایان آل بویه در کرمان (۳۲۴-۴۴۸ق/۹۳۶-۱۰۵۶م) عبارتند از:

۶.۱ - فرمانروایان تابع

ایشان شاخه کوچکی از سلسله آل بویه را تشکیل دادند که بیش تر تابع دولت آل بویه در فارس و عراق بود، و به همین سبب اکثر فرمانروایان آن، حاکمانِ این ۲ شاخه اخیر بودند.
۱. معزالدوله.
۲. عضدالدوله.
۳. شرف‌الدوله.
۴. بهاءالدوله.
۵. قوام‌الدوله ابوالفوارس بن بهاءالدوله (د ۴۱۹ق/۱۰۲۸م).

۶.۲ - ابوالفوارس بن بهاءالدوله

قوام‌الدوله ابوالفوارس بن بهاءالدوله (د ۴۱۹ق/۱۰۲۸م)، پس از مرگ بهاءالدوله، از سوی سلطان‌الدوله، امارت کرمان یافت (۴۰۳ق/۱۰۱۲م). در ۴۰۷ق/۱۰۱۶م به تحریک دیلمیان بر برادر خود سلطان‌الدوله در تعقیب او بود، به خراسان نزد یمین‌الدوله محمود رفت. محمود سپاهی با او روانه کرمان کرد و او دوباره بر آن دیار چیره شد و به فارس تاخت و در غیاب سلطان‌الدوله که به بغداد رفته بود، وارد شیراز شد. سلطان‌الدوله به سرعت بازگشت و ابوالفوارس را درهم شکست و بلافاصله سپاه به کرمان برد و آن دیار را هم تسخیر کرد. ابوالفوارس به شمس‌الدوله در همدان پیوست و از آن جا نزد مُهَذَّب‌الدوله در بَطیحه رفت. سرانجام میان وی و سلطان‌الدوله صلح شد و او به کرمان بازگشت.

۶.۲.۱ - وفات ابوالفوارس

در ۴۱۵ق/۱۰۲۴م، پس از مرگ سلطان‌الدوله، ترکان فارس به اطاعت ابوالفوارس گردن نهادند و او با شتاب وارد شیراز شد، اما از ابوکالیجار پسر سلطان‌الدوله که از اهواز به مقابله آمده بود شکست یافت و به کرمان واپس نشست. چون در شیراز میان دیلمیان و ابوکالیجار اختلاف افتاد، وی آن جا را ترک کرد و ابوالفوارس به دعوت دیلمیان دوباره به شیراز رفت و سرانجام با ابوکالیجار صلح کرد، بر این قرار که او بر فارس و کرمان فرمان راند و ابوکالیجار بر خوزستان. به رغم این پیمان، به سبب بدکرداری ابومنصور حسن بن علی الفسوی وزیر ابوالفوارس، و بیزاری مردم از دولت حاکم، ابوکالیجار به فارس تاخت و ابوالفوارس، را واپس راند. نیز در ۴۱۸ق/۱۰۲۷م به کرمان حمله برد و چون ناکام ماند، صلح خواست و قرار شد که هر سال ۰۰۰‘۲۰ دینار به نزد ابوالفوارس فرستد. اما ابوالفوارس چندان در صلح نزیست، زیرا سال بعد در حالیکه سپاه آراسته بود تا فارس را تسخیر کند، درگذشت.
۶. عمادالدوله ابوکالیجار مرزبان.
[۱۷۰] نک همین مقاله، آل بویه در فارس، شم ۷.


۶.۳ - فولادستون بن ابی‌کالیجار

عزالملوکِ، ابومنصور فولادستون بن ابی‌کالیجار، پس از مرگ عمادالدوله ابوکالیجار، شیراز را نیز تسخیر کرد، ولی‌الملک الرحیم آن را باز پس گرفت و فولادستون را در قلعه اصطخر زندانی کرد. فولادستون در ۴۴۱ق/۱۰۴۹م گریخت و به کمک گروهی از دیلمیان بر شیراز چیره شد، اما چون دوباره آن را از دست داد، از طغرل سلجوقی یاری خواست و طغرل نیز سپاهی به مدد او فرستاد و فولادستون، لشکر الملک الرحیم را درهم شکست و وارد شیراز شد (۴۴۵ق/۱۰۵۳م) و به نام طغرل خطبه خواند. در ۴۴۷ق/۱۰۵۵م فولاد، یکی از سرداران دیلمی، بر شیراز استیلا یافت، ولی فولادستون او را عقب نشاند و به نام الملک الرحیم در شیراز به حکومت پرداخت تا آن که یک سال بعد از چیرگی طغرل بر بغداد و اسارت الملک الرحیم، فضل بن حسن فَضلویه شبانکاره، فولادستون را گرفت و به زندان افکند (۴۴۸ق/۱۰۵۶م) و سلسله آل بویه به کلی برافتاد.


سده ۴ق۱۰م را به استناد آثار و مدارک بسیاری که برجای مانده، باید برجسته‌ترین دوران تحولات همه جانبه اجتماعی و فرهنگی به شمار آورد. از همین روست که این دوره از تاریخ اسلام، در میان انبوه پژوهش‌های تاریخی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. این اهمیت از یک سو زاییده فروپاشی وحدت و سلطه سیاسی سازمان خلافت بود که از آغاز همین سده، در پس اوجگیری جنبش‌های استقلال خواهانه، پدیدار شد، از سوی دیگر ناشی از تحولاتی بود که از خصلت کم و بیش واقع‌بینانه رهبران آن سرچشمه می‌گرفت و از گرایش‌های ملّی ایشان و شرایط اقلیمی و روح سیطره‌جویی این فرمانروایان تازه رسیده یا بنیانگذاران رسوم نوین در سرزمین‌های خلافت شرقی اثر می‌پذیرفت. این گرایش‌ها، در تضعیف دستگاه خلافت و راندن آن از عرصه سیاست، نقشی به سزا داشت و نوآوری‌های بی‌سابقه در زمینه‌های فرهنگ و تمدن اسلامی پدید آورد.

۷.۱ - گسیختگی خلافت

در این روزگار، قلمرو پهناور خلافت که از دریاچه آرال تا خلیج عدن و از فرغانه و منتهی‌الیه خراسان قدیم تا طنجه گسترده بود
[۱۷۱] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۴، ص۳۷، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، ۱۸۷۷م.
[۱۷۲] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۴، ص ۳۸، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، ۱۸۷۷م.
[۱۷۳] اطلس تاریخی ایران، ج۱، ص۱۳، دانشگاه تهران، ۱۳۵۰ش.
میان فرمانروایانی که از نظر فرهنگی و خاستگاه و نگرش اجتماعی، آشکارا ناهمگون بودند و شاید وجه اشتراک‌شان کوشش برای رهایی از سلطه خلافت بود، تقسیم شده بود. سامانیان در خراسان، دیلمیان در فارس و ری و اصفهان و سپس عراق و جزیره، بَریدیان در خوزستان و بخشی از عراق، حَمدانیان در موصل و دیار بکر و جزیره، اخشیدیان در مصر و شام، فاطمیان در تونس و مراکش، و قرمطیان در بحرین و یمامه، همه به ضرب تیغ، چیرگی یافتند و جز بغداد، خلیفه را نماند.
[۱۷۴] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش آمدspan class=روز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
[۱۷۵] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
و او تنها به نام خلافت دل خوش داشت و به عافیت خویش راضی بود.
[۱۷۶] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۳۴۶، بیروت.


۷.۲ - فرمانروایی آل بویه

در میان این فرمانروایان، آل بویه به سبب تحولات اجتماعی و فرهنگی کم و بیش عمیقی که در قلمروشان پدیدار شد، از اعتبار ویژه‌ای برخوردارند خاصه آن که آن ها را باید حلقه انتقال قدرت در شرق اسلامی به فرمانروایان مستقل ترک نژاد به شمار آورد. درست است که پیش از آن نیز ترکان در دستگاه خلفا و امرا مقامی ممتاز داشتند و حتی در میانه های روزگار دیلمیان هسته اصلی سپاه آنان را تشکیل می‌دادند و ترک‌ها نیز بر دیلمیان تفوق یافتند، ولی تا آن هنگام ترک نژادان، دولتی مستقل و مسلط بر دستگاه خلافت، چنانکه بلافاصله پس از دیلمیان پدید آمد، پی نیفکنده بودند. اتحاد سخت استوار سه فرمانروای نخست این سلسله، پسران ابوشجاع بویه، مهمترین عامل پیشرفت آنان بود، و هنوز بیش از ۲ دهه از چیرگی عمادالدوله بر فارس نگذشته بود که در بغداد به نام آنان سکه زدند و خلیفه سنی مذهب به اطاعت امیری شیعه از دیلمیان گردن نهاد، این آغاز فعالیت آزادانه شیعیان، پس از ۳ قرن سکوت در شرق اسلامی بود.

۷.۳ - تحولات مذهبی

درباره عقاید مذهبی آل بویه هنوز به روشنی نمی‌توان اظهارنظر کرد. باتوجه به آن که بیش تر مردم گیلان و طبرستان را حسن بن علی اُطروش، معروف به ناصر کبیر، داعی زیدی به اسلام درآورد، به نظر می‌رسد که لااقل نخستین فرمانروایان آل بویه، شیعی زیدی بوده اند. اگرچه نشانه ای از تشیّع ۱۲ امامی رکن‌الدوله هم در دست است،
[۱۷۸] ابن بابویه، محمدبن علی، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۲۷۹، تهران، علمیه اسلامیه.
با این حال تردیدی نیست که اسماعیلیان هم در میان دیلمیان بوده‌اند.
[۱۷۹] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۲، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
اما معزالدوله آنگاه که بر بغداد چیره شد، خواست ابوالحسن محمد بن یحیی زیدی علوی را به خلافت بنشاند، ولی به اشارت ابوجعفر محمد صَیمُری که وی را از ناخشنودی عامه سنی مذهب و عواقب اطاعت دیلمیان از خلیفه علوی و عدم نفوذ او بر چنان خلیفه ای بیمناک ساخت، از آن رأی بازگشت
[۱۸۰] همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة ال/span/spantag dark_tag/spanspan class=کاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
تا مشروعیت خویش را به ویژه در برابر فرمانروایان سنی مذهب رقیب، همچون سامانیان حفظ کند.

۷.۴ - اشاعه شعایر دینی

چنانکه چون عمادالدوله بر شیراز چیره شد، پیش از هر کار از خلیفه فرمان خواست.
[۱۸۴] مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۱، ص۲۶، قاهره، لجنه تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
با این حال، او از نظر مذهبی انگیزه ای نداشت که به تعهد خویش مبنی بر ارسال مال برای خلیفه عمل کند.
[۱۸۵] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۴، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
درست است که آل بویه، در نزاع های خونینی که گاه به گاه میان شیعیان و سنّیان بغداد روی می داد، اغلب بی طرف بودند، و حتّی یک بار معزالدوله هاشمیان را نیز توقیف کرد و فتنه را خاموش ساخت،
[۱۸۶] مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۲، ص۸۰، قاهره، لجنه تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
اما بی‌تردید شیعیان آن دیار، سازمان یافتن خود را در برابر عامه سنی مذهب مدیون غلبه آل بویه، به ویژه معزالدوله بودند که فرمان داد در روز عاشورا آیین سوگواری امام حسین (علیه‌السلام) بر پا شود
[۱۸۷] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
و مردم در عید غدیرخم به جشن و شادی بپردازند.
[۱۸۸] همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۸۷، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
اگرچه سنیان هم در مقابل، روزهایی را برای عزاداری و جشن برپا می داشتند،
[۱۸۹] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۷۶، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۱۹۰] صابی، هلال بن محسن، تاریخ، ج۱، ص۳۳۹، به کوشش هـ ف آمدروز و ش برجلیوث، ج ۸ (همراه ذیل کتاب تجارب الامم)، قاهره، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
[۱۹۱] صابی، هلال بن محسن، تاریخ، ج۱، ص۳۴۰، به کوشش هـ ف آمدروز و ش برجلیوث، ج ۸ (همراه ذیل کتاب تجارب الامم)، قاهره، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
ولی آنچه معزالدوله نهاد، رسمی شد که پس از او برجای ماند. بعید نیست که همین رفتارها سبب شده باشد که شیعیان روایتی از قول امیرالمؤمنین (علیه السلام) بیاورند که «یخرج من دیلمان بنوالصیاد».
[۱۹۳] ذهبی شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۸۶، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.


۷.۵ - تسامح عضدالدوله

درمقابل، برادرزاده‌اش عضدالدوله آشکارا اهل تسامح مذهبی بود و حتی وزیری نصرانی به نام نصربن هارون داشت که اجازه یافت کلیساها و دیرها را مرمت کند و صدقاتی برای نصرانیان مقرر دارد.
[۱۹۶] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۸۹، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
در روزگار او، میان مسلمانان و مجوسیان شیراز فتنه ای پدید آمد و خانه‌های مجوسیان به غارت رفت و گروهی کشته شدند و عضدالدوله عاملان واقعه را تنبیه کرد و آنگاه که وارد بغداد شد، خرابی‌ها و نابسامانی‌های ناشی از نزاع‌های متوالی شیعه و سنی را ناشی از تحریکات واعظان و قصه گویان دانست و فرمان داد که کسی در مساجد و کوچه‌ها به این امور نپردازد. داستان وی با ابوالحسن بن سَمعون واعظ، معروف است.
[۱۹۸] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۸، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
همو مرقد امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) را در کوفه پدیدار ساخت و آرامگاهی برای او بنا کرد.

۷.۶ - اختلافات مذهبی

ولی آموزگار آل بویه عراق، ده ها بار نزاع های خونینی میان دو فرقه درگرفت که به آتش سوزی‌های مهیب و کشتار مردم انجامید
[۱۹۹] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۷۸، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
[۲۰۰] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸۲، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
[۲۰۱] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸۳، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب، العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
و دشمنی در میانه سخت شد و طرفین از هر فرصتی برای سرکوب یکدیگر سود جستند. در یکی از این درگیری‌های تند، محله کَرخ آتش گرفت و چند هزار کس بسوختند و خانه‌ها، دکان‌ها و مسجدها در کام آتش رفت. در ۴۴۲ق/۱۰۵۰م که کاروانی از قم، شهر سراسر شیعی، به زیارت کربلا آمد اهالی باب البصره در بغداد، بر آن‌ها هجوم بردند و تعدادی را کشتند یا مجروح ساختند.
[۲۰۳] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۸، ص۵۷، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
دامنه این جدال ها به داخل ایران کشید و گفته‌اند در اصفهان نیز میان شیعیان و سنیان، نزاعی سخت پدید آمد و خانه‌های بازرگانان قمی به تاراج رفت تا آن که رکن‌الدوله آن فتنه را خاموش ساخت.
[۲۰۴] بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .


۷.۷ - سیاست آل بویه با مدعیان تشیع

اما دلایلی حاکی از این معنی در دست است که آل بویه آن جا که سیاست یا خوی مال‌اندوزی آن‌ها اقتضا می‌کرد، بر شیعیان قلمرو خود، یا حاکمان مدعی تشیّع هم می‌تاختند، چنانکه عضدالدوله، رئیس علویان عراق، محمد بن عمر بن یحیی علوی حسینی را گرفت و یک میلیون دینار از اموال او را مصادره کرد.
[۲۰۵] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۷۹، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
نیز ابواحمد حسینی موسوی، پدر شریف رضی و برادر او ابوعبدالله را در بند کرد و به شیراز فرستاد. در ۴۰۲ق/۱۰۱۱م در بغداد، محضری بر ضد خلفای فاطمی که در شام پیشرفت کرده بودند، به امضای بزرگان شیعه و سنی چون شریف رضی، شریف مرتضی، امام ابوحامد اسفرایینی و قاضی ابومحمد بن اکفافی نوشته شد و نویسندگان آن انتساب فاطمیان را به علی بن ابی طالب (علیه السلام) مردود شمردند و آنان را به دَیصان بن سعید خُرّمی نسبت دادند. بار دیگر در ۴۴۴ق/۱۰۵۲م علمای عراق، محضر دیگری نوشتند و آنان را در اصل یهودی نَسَب دانستند.
[۲۰۷] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۰۰، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۲۰۸] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸۴، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.


۷.۸ - نقش علما در دولت آل بویه

جدال آل بویه با حمدانیان مدعی تشیّع نیز مشهور است. ولی از نقش عظیم شیعیان، خاصه اشراف شیعی مذهب که به دانش و مال شهره بودند، در دولت آل بویه نمی‌توان غافل بود. از مشهورترین اشراف شیعی این روزگار، شریف رضی گردآورنده نهج البلاغه، و شریف مرتضی متکلّم بزرگ شیعی و نویسنده کتاب امالی را می‌توان نام برد. شریف رضی از سوی بهاءالدوله به نقابت طالبیان عراق برگزیده شد و لقب «الرضیُّ ذوالحَسَبَین» یافت، و دومی به «ذوالمجدین» ملقب شد.


برخلاف پاره‌ای تحولات مذهبی که در اثر چیرگی آل بویه بر بغداد پدید آمد، سازمان اقتصادی آن دولت در مقایسه با عصر قدرت خلفا و امرای دیگر، تغییر چندانی نیافت. نظام اقطاع و اصول مالیاتی براساس سازمان فئودالی همچنان سیطره داشت. اختلافات جزئی البته از نظر رعیت هم با اصول سابق تعارضی نداشت و حداکثر در حد تغییر مسقطَع یا تبدیل مالیات بود. پدیده‌ای که در روزگار آل بویه شیوع بیش‌تر یافت، واگذاری حق گردآوری مالیات یک منطقه به امیر یا وزیر یا صاحب منصبی بود که خدمتی انجام داده بود که گاه اصولاً به عنوان مستمری به وی واگذار می‌شد. نظام اقطاع مالیاتی به تدریج باعث استقلال مالی مُقطَع، و شعف دیوان خراج و گاه تهی ماندن خزانه دولت می‌شد، چنانکه عزالدوله پس از ناکامی در حمله به حَمدانیان، برای بهبود اوضاع مالی خود، بر اقطاعات ترکان و سبکتکین حاجب در خوزستان دست انداخت.

۸.۱ - طبقه‌بندی مقطع

ابن اثیر،از ۲ طبقه مقطع یاد می‌کند: مقطع کشوری که از نزدیکان و یاران آل بویه می‌بود، و مقطع لشکری از سران ارتش. وی یادآوری می‌کند: مقطع کشوری که از نزدیکان و یاران آل بویه می‌بود، و مقطع لشکری از سران ارتش. وی یادآوری می‌کند که مقطعان کشوری در روزگار معزالدوله باعث ویرانی ده‌ها و املاک شدند و غلامان‌شان در گرفتن مالیات که عشر آن می‌بایست به بیت المال رود، بیداد کردند. این مقطعان، چون آن ده ها را به ویرانی می‌کشیدند، با اقطاعی دیگر تعویض می‌کردند. اما آن املاک که در اقطاع سرداران و لشکریان می‌بود، روی به آبادانی می‌نهاد و درآمدش افزون می شد. اما این امر مانع از آن نبود که آل بویه هرچند یک بار، اموال مقطعان را مصادره کنند.
[۲۱۱] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۸، ، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
مقطعان هم ازاین رو هیچ پروا آبادی املاک و ده ها را نمی‌داشتند.
[۲۱۲] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۹۷، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
اما درآمد برخی از فرمانروایان آل بویه که به کارهای عمرانی وسیع تمایل داشتند، به ویژه عضدالدوله، ارقام شگفت انگیزی را نشان می دهد. اسنادی که به صورت سفرنامه‌ها و مکاتبات و رسایل برجای مانده، گوشه‌ای از این درآمدها را مصادره اموال وزرا و امرا یا میراث ثروتمندان تشکیل می‌داد.
[۲۱۳] ابوعلی مسکویه، احمدبن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۸۵، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.


۸.۲ - جمع‌آوری اموال

گفته‌اند مردم از بیم می‌گریختند و وصیت نامه برجای نمی‌نهادند تا اموال آنان پوشیده بماند. گاه رشوه می‌ستاندند یا مناصب مهم را می‌فروختند. فخرالدوله وزارت را فروخت، و معزالدوله برای نخستین بار منصب قاضی القضاتی و شحنگی بغداد را به تیول داد، و ابوالعباس عبدالله بن حسین بن ابی الشوارب را، در ازای هر سال ۰۰۰‘۲۰۰ درهم، به قاضی القضاتی برگماشت. گاه مالیات های بی سابقه وضع می کردند که اغلب مایه شورش مردم می شد. صمصام الدوله در ۳۷۵ق/۹۸۵م بر جامه های ابریشمین و پنبه ای ۱۰/۱بهای آن ها عوارض نهاد، اما با مخالفت مردم روبه رو شد، و کوشش مجدد بهاءالدوله برای این کار نیز با شورش مجدد مردم ناکام ماند.
[۲۱۶] صابی هلال بن محسن، تاریخ، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش هـ ف آمدروز و ش برجلیوث، ج ۸ (همراه ذیل کتاب تجارب الامم) قاهره، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.


۸.۳ - مالیات سنگین

عضدالدوله حتی بر رقاصگان
[۲۱۷] بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، ج۱، ص۴۷۲، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
و معاملات چهارپایان و کالاهای بازرگانی، عوارض بست و تجارت نخ و ابریشم را که پیش از آن برای همه آزاد بود، انحصاری ساخت.
[۲۱۸] روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۳، ص۷۱، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
مقدسی یادآوری می‌کند که در روزگار او مالیات‌های بسیار سنگین در عراق برقرار بوده است. وی می گوید قرمطیان را در بصره، دیوانی و دیلمیان را دیوانی دیگر است، تا آن جا که از یک میش، ۴ درهم عوارض می‌گیرند و از حاجیان باج می‌ستانند.
[۲۱۹] روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
همین مصادره‌ها و مالیات‌ها بود که به درآمد، طمع انداخت و آن را به روزی یک میلیون درهم رساند.
[۲۲۰] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۱۶، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
از این میان، وی حدود ۳۳۴۶۰۰۰دینار تنها از مالیات فارس و کرمان و عمان و عشیره عوارض کشتی‌ها در سیراف و مهروبان،
[۲۲۱] ابن بلخی، فارسنامه، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش گای لسترنج و رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۳۳۹ق.
و ۳۰ میلیون درهم از خوزستان
[۲۲۲] ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، ج۱، ص۲۳۳، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
به دست می‌آورد.

۸.۴ - مصرف عادلانه مالیات

او بخشی از این درآمدها را در کارهای عمرانی و عطایا به علما و احسان به مستمندان صرف می‌کرد. و در ۲ نوبت که از خلیفه خلعت و لقب یافت، هربار بیش از نیم میلیون دینار به رسم هدیه نزد خلیفه فرستاد.
[۲۲۵] صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ج۱، ص۷۵، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
ولی از بخلاو نیز حکایت‌ها هست و از سخن ابوشجاع روذراوری، برمی‌آید که او در محاسبه دخل و خرج، از قیراطی چشم پوشی نمی‌کرده است.
[۲۲۶] روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۳، ص۷۲، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
[۲۲۷] روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۳، ص۷۳، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
ابوعلی مسکویه که به تصریح خود، در خدمت آل بویه می‌زیسته است، می گوید: «وی رسوم صحیحی به سود رعیت وضع کرد و مالیات‌های زاید را برداشت. به کار ستم دیدگان رسیدگی می‌کرد و مالیات هایی را که از حاجیان می‌گرفتند، اصلاح می‌فرمود».
[۲۲۸] روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.


۸.۵ - پرداخت ظالمانه مالیات

ولی ابن اثیر از رسوم ظالمانه و مالیات های بی سابقه او یاد می‌کند. داستان هایی که از عدل و داد وی نقل کرده اند
[۲۳۰] نظام الملک طوسی، حسن بن علی، ساستنامه، ج۱، ص۸۷-۹۷، به کوشش جعف شعار، تهران، جیبی، ۱۳۵۸ش.
خالی از مبالغه بسیار نیست. در مذمت او نیز مبالغتی رفته است.
[۲۳۱] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۹، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
گفته‌اند که وی آغاز دریافت مالیات از کشاورزان را که اول نوروز ایرانی و پیش از رسیدن محصول بود، به نوروز معتضدی (ژوئن برابر با خرداد ) انداخت.
[۲۳۲] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
در قلمرو رکن الدوله نیز ابتدا براساس نوروز معتضدی مالیات می‌ستاندند، یعنی آن را از خرداد تا اردیبهشت، در ۱۲ قسط می‌گرفتند. سپس عاملان گردآوری مالیات در جبل و دیلم آن را ۹ ماهه کردند، یعنی از اردیبهشت تا دی را بدان اختصاص دادند. رکن‌الدوله آن را ۱۰ ماهه ـ از اردیبهشت تا بهمن ـ کرد و صاحب بن عباد آن را به رسم نخستین بازگرداند و ۱۲ ماهه ساخت «به دروازه دفعه ارباب خراج هریک خراج خود می‌رسانیدند».
[۲۳۳] قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ج۱، ص۱۴۴-۱۴۵، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، به کوشش جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
نیز در ایام رکن‌الدوله، عامل قم یک چند مالیات کسانی را که پول نداشتند، از دیگران می‌گرفت تا صاحب بن عباد آن رسم را برانداخت.

۸.۶ - رکن‌الدوله و آبادانی

دیگر فرمانروایان آل بویه هم زردپوست بودند. رکن‌الدوله نیک نفس‌ترین فرمانروای این سلسله از بیم آنکه درهمی از دست دهد، به آبادانی قلمرو خود چندان توجهی نداشت و به همان مالیات معمولی بسنده می‌کرد
[۲۳۴] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۸۱، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
درحالی که فقط از ارجان بیش از نیم میلیون دینار به او می‌رسید.
[۲۳۵] ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، ج۱، ص۲۶۵، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
از فخرالدوله پس از مرگ، به جز جواهر و اشیاء قیمتی دیگر، چند میلیون دینار و بیش از ۱۰۰ میلیون درهم برجای ماند، و بهاءالدوله نزدیک به همین مقدار مال اندوخت.
[۲۳۶] ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، ج۴، ص۲۳۳، مصر، وزارة التفافة و الارشاد القومی.



بحث و مطالعه در این باره، بدون در نظر گرفتن اوضاع اقتصادی و نیز سیرت فرمانروایان آل بویه، البته ناقص خواهد بود. گرچه آبادانی های بسیاری که این فرمانروایان در قلمرو خود پدید آوردند، خاصه در امور آبیاری و کشاورزی، حاصل نظام اقتصادی روزگار، و نتیجه افزایش درآمدهای آنان قلمداد شده است، ولی پیداست که اهل اصلاحات و آبادانی بوده‌اند. این معنی در مقایسه با امرای معاصر آنان در عراق، چون بریدیان و حمدانیان، سخت مشهود است. جدال‌های متوالی و خونین امیرالامراها و حکامی که خواهان سیطره بر مرکز خلافت (مرکز قدرت و درآمد) بودند، ویران شده بود.
اصلاحات و کارهای عمرانی وی در عراق، ازجمله تعمیر سدّ بادوریا بر رودالرفیل، باعث آبادی و فراوانی و ارزانی شد و مردم روی به بغداد نهادند.
[۲۳۷] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۵۶، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
از اینجا آبادانی بغداد را می‌توان دریافت که گفته اند در روزگار او، بغداد ۰۰۰‘۱۷ گرمابه داشته است.
[۲۳۸] صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ج۱، ص۱۵، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
همو برای ساختن کاخی جهت خویش، نابسامانی‌ها پدید آورد و بسیاری از بناهای سامرا و شهرالمنصور و حصارها و دروازه ها را ویران کرد تا از مصالح آن‌ها استفاده کند. وی اموال مردم را به زور می‌گرفت.
[۲۳۹] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۲، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
نیز در اواخر عمر، فرمان داد بیمارستانی در بغداد بنا کنند و املاکی بر آن وقف سازند (۳۵۵ق/۹۶۶م)، اما عمرش وفا نکرد و درگذشت.
[۲۴۰] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۳، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.


۹.۱ - اصلاحات عضدالدوله

بیشترین اصلاحات و آبادانی‌ها، مربوط به روزگار عضدالدوله است. ابوعلی مسکویه انبوهی از این آبادانی ها را برمی شمارد که برخی از آن ها برای مطالعه خصایل شخصی عضدالدوله خالی از فایده نیست. می‌گوید عضدالدوله فرمان داد خانه‌ها و بازارها و مساجدی را که در فتنه های بغداد دستخوش آتش‌سوزی و آسیب شده بود، بازسازی کنند و صاحبان خانه‌ها به نیابت از آنان، آن کار را به انجام رسانند.
[۲۴۱] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۲، ص۴۰۴، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
[۲۴۲] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۲، ص۴۰۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.


۹.۲ - تاسیسات عضدالدوله

نیز بیمارستانی در شیراز،
[۲۴۳] مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
بیمارستان معروف دیگری در بغداد، پایه‌گذاری کرد و پزشکانی نام‌آور به آن جا برد و تأسیسات ممتاز در آن جا نهاد. در روزگار او شیراز چنان آباد و پر جمعیت شد که جای لشکر نماند و او در نزدیکی شهر، محلّی ساخت به نام «فنا خسروگرد» و لشکریان را در آن نشاند و شهر چنان آباد شد که ۰۰۰‘۲۰ دینار درآمد داشت.
[۲۴۴] مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب،ج۱، ص۱۱۴، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
کاخ باشکوه وی که مقدسی از آن با شگفتی یاد می کند ۳۶۰ اتاق داشت که دیوارهای آن را با کاشی چینی آراسته بودند.
[۲۴۵] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۶۶۸، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
نیز به جای شهر اردشیر خوره یا گور قدیم، شهر فیروزآباد را بنا کرد
[۲۴۶] مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
و در کازرون، سرایی برای سمساران ساخت که خود روزی ۰۰۰‘۱۰ درهم از آن جا سود برمی‌گرفت. سد عظیمی هم بر پایه‌هایی از ساروج بر روی رود کُر بنا کرد که به بندِ امیر یا بند عضدی
[۲۴۷] ابن بلخی، فارسنامه، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش گای لسترنج و رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۳۳۹ق.
معروف شد. در ۲ سوی این سد، ۱۰ دولاب قرار گرفت که زیر هر دولاب، آسیابی سوار شد. نیز کاریزهای شیراز، آب را به ۳۰۰ ده می رسانیدند.
[۲۴۸] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۱، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
در کرمان هم قصری و مناره‌ای برآورد و در میان اروندرود و کارون برای عبور کشتی‌ها و وصول از دجله و
[۲۴۹] ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۴، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
به کارون، آبراهه‌ای بنیاد کرد. یکی از برجسته‌ترین کارهای او، ظاهر ساختن مرقد امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و بنای آرامگاهی در آن جا بود.
[۲۵۰] ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۷۸، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۰ق.
پدر وی رکن‌الدوله هم به رغم پول دوستی، آثاری از خود بر جای نهاد که نمایانگر علاقه وی به آسایش حال رعیت بود. احداث نهر رکناباد در شیراز،
[۲۵۱] مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
و مرمت پل ایذه در خوزستان ازجمله کارهای اوست.


منصب وزارت که در روزگار نخستین خلیفه عباسی در دولت اسلامی پیدا شد، در آغاز مفهومی بسیط، در حد نظارت بر دیوان خراج و مشاوره و کتابت خلیفه داشت. اما به تدریج در دوره اول عباسی نیرو گرفت و با ظهور وزیران کاردان و پرآوازه ای که بر آن مسند نشستند (اگرچه همواره از صولت خلفا در بیم بودند) قدرت و هیبتی عظیم یافت. در اوایل سده ۴ق/۱۰م همراه با ضعف تدریجی خلیفگان و چیرگی امرا بر بغداد، کار واژگونه شد و خلفا گرفتار صولت وزیران شدند. اما این نیز چندان نماند و به نشیب انحطاط فرو افتاد و وزیران از دخل و تصرف وسیع در امور دولت باز ماندند و حتی پاره ای از امتیازات دیرین خود را از دست دادند. ازجمله از روزگار مقتدر عباسی، املاک وسیعی که در تیول وزیران بود و به گفته ابوعلی مسکویه
[۲۵۲] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۱۵۹، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
۱۷۰۰۰۰دینار درآمد داشت. بازپس گرفته شد و از آن پس برای آنان چون سایر رجال دیوانی، حقوقی ثابت برقرار گشت، چنانکه همان خلیفه برای علی بن عیسی الجراح ۰۰۰‘۵ دینار حقوق در ماه تعیین کرد
[۲۵۳] صابی، هلال بن محسن، الوزراء، ج۳، ص۶، به کوشش عبدالستار احمد فراج، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۹۵۹م.


۱۰.۱ - افول وزارت از دستگاه خلافت

با چیرگی آل بویه بر بغداد، منصب وزارتِ دستگاه خلافت برافتاد
[۲۵۴] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۳۴۵، بیروت.
و وظایف آن به کاتبان و سپس به وزیران دولت آل بویه محول گشت و اداره امور دربار خلافت را حاجب خلیفه عهده دار شد. با این حال، تا چندی نیز بر مشاور و مدیر دولت معزالدوله عنوان وزیر اطلاق نمی‌شد و حتی بعداً نیز که وزارت تثبیت گردید، کسانی که نسبت به خلافت و منصب وزارت تعصّبی داشتند و عنوان وزارت امرا را نمی‌پسندیدند، به وزیران آل بویه عنوان کاتبان دیلمی و وزیران عباسی دادند
[۲۵۵] صابی، هلال بن محسن، الوزراء، ج۱، ص۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۹۵۹م.
در حقیقت نیز برخی از نخستین وزیران این سلسله، بیشتر کار کتابت داشتند تا وزارت. حتی مسعودی نیز از مدیران دولت معزالدوله به عنوان «کاتب» یاد می کند
[۲۵۶] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۳۴۶، بیروت.
چنانکه ابوسعید اسرائیلی بن موسی نصرانی، کاتب عمادالدوله بود.

۱۰.۲ - پدیده دو وزیری در آل بویه

پدیده‌ای که در ساختار وزارت این روزگار جلب توجه می‌کند، آن است که برخی از فرمانروایان آل بویه ۲ کس را به وزارت خود برمی‌گماردند. باتوجه به این معنی که عضدالدوله و جانشین او که بر عراق هم چیرگی داشتند، شیراز را تختگاه خود می‌دانستند و همان سان که اشارت شد، قاضی القضات در آن جا می‌نشست، وزیر دولت آنان نیز می بایست در شیراز مقام گزیند و وزیری دیگر هم در بغداد داشته باشند. ابوعلی مسکویه،
[۲۵۷] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۴۱۲، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
نصر بن هارون مسیحی را وزیر عضدالدوله در شیراز و مطهربن عبدالله را وزیر او در بغداد می داند. وجود ۲ وزیر، یکی مسیحی و دیگری مسلمان در دولت عضدالدوله، به سادگی می تواند نظریه جالب ماوردی در باب انتخاب ۲ وزیر و شرایط آنها
[۲۵۸] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، صص ۲۵-۳۳، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
را در ذهن تداعی کند، ولی آشکار است که نظریات نوگرایانه وی محل اعتنا و اجرا نبوده است خاصه که در روزگار فخرالدوله، پس از صاحب بن عباد، وزارت به مزایده رفت و وی با رشوه سنگینی که از خریدار وزارت و وزیر مشاغل، ستاند، هر ۲ را به وزارت برگمارد.
[۲۵۹] متز آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
معزالدوله هم ۲ وزیر داشت: ابوالفضل شیرازی و ابوالفرج بن فسانجس، بی آن که بر هیچ یک عنوان وزیر اطلاق شود.
[۲۶۰] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.


۱۰.۳ - القاب وزرا

به هر حال وزیران از رواج لقب پرستی بر کنار نماندند و افزون بر عنوان وزیر، القاب جدید و بی‌سابقه دیگر مانند وزیر الوزراء هم به دنبال نام آنان رواج یافت. ابن بَقِیّه نخستین وزیری بود که ۲ لقب یافت: الناصح، و نصیرالدوله. نیز جلال‌الدوله در ۴۱۶ق/۱۰۲۵م وزیر خود، ابن ماکولای دوم را عَلَم الدین، سعدالدوله، امین المله و شرف‌الملک لقب داد. اگرچه صابی به دلایل گوناگون و از جمله مسأله القاب، به شدت از تنزل مقام وزیران در روزگار عضدالدوله و صمصام‌الدوله انتقاد می‌کند و می‌گوید در این روزگار، القاب بزرگ را به بی‌مایگان و القاب ناچیز را به بزرگان می دهند و وزیران را به کنیه می‌خوانند و احترام آنان را رعایت نمی‌کنند
[۲۶۲] صابی، هلال بن محسن، الوزراء، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش عبدالستار احمد فراج، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۹۵۹م.
باز باید به یادداشت که رواح القاب رنگارنگِ وزیران بعدی، با نفوذ و قدرت آنان نسبت به عکس داشت.

۱۰.۴ - رفتار فرمانروایان با وزرا

وزارت در روزگار آل بویه دستخوش نشیب و فرازهای خاصی بود. برخی مانند ابن عمید و نیز ابن عباد که چون در مصاحبت ابن عمید می‌زیست، «صاحب» لقب یافت، در نهایت شوکت و اقتدار می‌زیستند. پاره‌ای چون ابومحمد مُهَلَّبی و ابن بَقِیّه و ابن سَهلان، از قتل و جرح و مُثله و مصادره اموال خود و خانواده و حواشی نیز برکنار نمی‌ماندند. این امر همان سان که از lوضاع و شرایط اجتماعی و نظام اقتصادی فرمانروا سرچشمه می‌گرفت، به خوی و مزاج فرمانروایان نیز ارتباط می‌داشت. مقایسه میان وزرای شاخه فارس و عراق و ری ، این معنی را نشان می دهد. معزالدوله، وزیر ادیب و فاضل و محتشم
[۲۶۳] ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۲۰۲، و دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۳۵۲ق.
خود، ابومحمد مهلّبی را زیر ضربات تازیانه گرفت.
[۲۶۴] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۴۵، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
و پس از مرگش (۳۵۲ق/۹۶۳م) اموال وی و خانواده و آشنایان و حتی اموال چارواداران و ملّاحانی را که روزی به او خدمتی کرده بودند، مصادره کرد.
[۲۶۵] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
[۲۶۶] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
پسرش بختیار نیز ابن بقیه وزیر را که از آشپزی دارالمملکه به وزارت برنشانده بود به دستور عضدالدوله کور کرد و به نزد وی فرستاد تا لگدکوب پیلان کنند و سپس بر دار بیاویزد.

۱۰.۵ - تفاوت وزرا در آل بویه

امین عضدالدوله، ابوالفتح بن عمید را که یک وقت واسطه میان وی و رکن‌الدوله شده بود و عضدالدوله در حقیقت دولت خویش و امیرالامرایی و ریاست عالیه بر برادرانش را مدیونِ او بود، به سبب گوشه چشمی که با بختیار داشت، کور و مثله کرد. در عوض ابوالفضل ابن عمید (د ۳۵۹ق/۹۷۰م)، ادیب و دانشمند و وزیر مشهور فخرالدوله، از شکوه و هیبتی عظیم برخوردار بودند. سلطان الدوله نیز دستور داد که بر در سرای ابومحمد بن سهلان ـ قبل از آن که به قتلش رساند ـ در اوقات نماز طبل زنند،
[۲۶۹] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۰۱، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
کاری که تا آن هنگام جز برای خلیفه و امیر آل بویه مرسوم نبود.


درخشان‌ترین دوره تمدن اسلامی سده‌های ۴ و ۵ق/۱۰ و ۱۱م است که باید آن را دوره باروری علوم و فنون در تمدن و فرهنگ اسلامی پس از دوره نقل و ترجمه و تفسیر علوم اوایل شمرد. آثار چشمگیر دانشمندان حوزه فرمانروایی آل بویه، در زمینه‌های گوناگون علمی، اگرچه برآمده از روند تاریخی و متکامل دانش پژوهی در قلمرو اسلام است، اما نمی توان از وابستگی بخشی از آن به برخی از فرمانروایان فرهیخته آل بویه چشم پوشید.

۱۱.۱ - شکوفایی علم

چه بسیاری از این دانشمندان، ازجمله وزیران و ندیمان و قاضیان و نزدیکان آنان بودند. تألیف شفا اثر مشهورِ ابوعلی سینا، در همین روزگار و در دربار آخرین امیر از شاخه آل بویه ری آغاز شد
[۲۷۰] قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۲۷۳، بیروت، دارالآثار.
و یکی از آثار مهم پزشکی، کامل الصناعة مجوسی که دیرزمانی نزدِ همگان حجت بود، در کنف حمایت آل بویه ساخته آمد والاغانی، دائرة المعارف گران بهای ادب عرب اثر ابوالفرج اصفهانی، و الفهرست ابن ندیم، منبع معتبر کتاب شناسی ۴ سده نخست اسلام، از نگاشته های همین عصر است. یکی از عوامل مهم پیشرفت علمی این سده را باید رواج کتاب و گسترش بازارِ ورّاقان یا کتابفروشان در سرزمین‌های اسلامی دانست. پاره ای از این بازارها، مانند بازار ورّاقانِ بغداد، نزدیک دروازه بصره، گذشته از آن که مرکز نشر کتاب بود، علمای هر فن را نیز در خود گرد می‌آورد و اینان در آنجا به بحث و تبادل آراء می‌پرداختند. فرمانروایان آل بویه، پس از نخستین نسل، غالباً مردمانی با فرهنگ و دانش دوست بودند. عضدالدوله که در واقع پرورده ابوالفضل بن عمید، ادیب و دانشمند و وزیر نامور پدرش بود. نزد اساتید بزرگ روزگار درس خواند و همواره با افتخار از آنان یاد می‌کرد.
[۲۷۲] قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۲۳۶، بیروت، دارالآثار.
شاید به پاس آن بود که برای دانشمندان هر فن، از فقیه تا ریاضیدان، حقوقی معین کرد و در خانه‌اش، جایی به گردهمایی آنان اختصاص داد.
[۲۷۳] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۸، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.


۱۱.۲ - خدمات عضدالدوله

وی کتابخانه بزرگی در شیراز بنا کرد. اینک درباره ساختمان و سرپرست و کتابدار و ناظر آن جا و حتی فهرست کتاب‌ها و نقشه‌های آن آگاهی‌های وسیعی در دست است
[۲۷۴] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۸، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
[۲۷۵] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۹، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
که مایه شگفتی است. همو بیمارستان‌های بزرگی در شیراز و بغداد «باخازنان و دربانان و وکلاء و ناظران، و داروها و نوشیدنی‌ها و فرش و آلات»
[۲۷۶] ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۱۲، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
بنیاد کرد که «عضدی» نام گرفت. به ویژه، بیمارستان بغداد، با [[|پزشکان]] و جراحان و داروسازان چیره دستی که خود برگزیده بود، از پژوهشگاه‌های معتبر پزشکی آن روزگار به شمار می‌آمد. ثعالبی اشعاری هم به عضدالدوله نسبت داده است.
[۲۷۷] ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۹۵، و دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸، بیروت، ۱۳۵۲ق.
[۲۷۸] ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۹۶،و دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸ بیروت، ۱۳۵۲ق.
از نامه‌ای که وی به افتکین مولی معزالدوله و فاتح دمشق نوشته، برمی‌آید که در ادب عرب تبحّر داشته است. گفته اند که مجالست با شعرا را بر همنشینی با امرا ترجیح می داد
[۲۸۱] ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۱۹۵، ۱۳۵۲ق و بیروت، دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸.
[۲۸۲] ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۱۹۶، و دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸ بیروت، ۱۳۵۲ق.
و خود را غلام ابوعلی فارسی در نحو می‌دانست. بالجمله «روز بازار اهل فضل و بلاغت، عهد او بود، گویی جهان به جمله علوم آبستن ماند تا به عهد او رسید»..
[۲۸۴] ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش عباس اقبال، تهران، کلاله خاور، ۱۳۲۰ش.


۱۱.۳ - خشونت با اهل علم

اما او هم از خشونت از حق دانشمندان برکنار نبود، چه ابواسحاق صابی، طبیب و منجم و ادیب و صاحب رسایل مشهور را که در استواری دولت عزالدوله پای فشرده بود،
[۲۸۵] قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۵۴، بیروت، دارالآثار.
پس از چیرگی بر بغداد گرفت و خواست لگدکوب پیلان کند. اما شفاعت کردند و او به زندانش افکند، تا در ۳۷۱ق/۹۸۱م او را رها ساخت و گفت کتابی در تاریخ دولت دیلمیان بنویسد و او کتاب التاجی را بر ساخت. نیز قاضی ابوعلی تنوخی را که در آغاز حمایت کرده بود
[۲۸۸] تنوخی، ابوعلی محسن، نشوارالمحاضرة، ج۱، مقدمه، ص۲۴، به کوشش عبودشالجی، بیروت، دارصادر، ۱۹۷۱م.
گرفتار کرد و از کارها معزول ساخت.
[۲۸۹] ابن اثیر، عزالدین، الکامل بیروت، ج۱، ص۹/۱۵، دارصادر ۱۳۹۹ق.


۱۱.۴ - فرمانروایان اهل علم

شرف‌الدوله هم دوستدار علم بود و دانشمندان را به گرد خویش جمع می کرد. همو به یاری دانشمندانی چون ابواسحاق صابی و بیژن پسر رستم کوهی که در ساختن آلات رصد و علم نجوم چیره دست بود، رصد خانه‌ای در بغداد بنیاد کرد.
[۲۹۰] قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۵۴، بیروت، دارالآثار.
[۲۹۱] قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، دارالآثار.
ثعالبی غیر از عضدالدوله، اشعاری از عزالدوله بختیار نقل کرده و ابوالحسین احمد بن عضدالدوله را ادیب آل بویه دانسته است.
[۲۹۲] ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۹، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۳۵۲ق.
مجدالدوله آخرین امیر آل بویه از شاخه ری، بیشتر عمر را در کتابخانه گذراند. نزدیکان و وزیران دانشمند و ادیب آل بویه نیز در دانش دوستی شهره‌اند و کتابخانه‌ها و مجالس علمی و ادبی، یا آثار علمی آن‌ها در نوع خود کم نظیر است. در مجلس ابوالفضل بن عمید، ملقب به جاحظ دوم، شاعران بسیار گرد می‌آمدند و مناظرات ادبی رواج داشت. وی از غارت خانه خویش آن چنان دلگیر نشد. که از گمان به تاراج رفتن کتابخانه عظیمی که طی سال‌ها فراهم آورده بود.
[۲۹۳] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۲۴، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
[۲۹۴] ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۵۲۲، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
[۲۹۵] ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۳، ص۱۸۹، و دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۳۵۲ق.


۱۱.۵ - خدمات علمی وزرا

لااقل از ۲۳ شاعر عرب زبان، نام می‌برد که در مجلس صاحب بن عباد حضور می‌یافتند و ازجمله ستایشگران او بودند. وی کتابخانه بسیار مشهور و عظیمی داشت که گفته‌اند شامل ۴۰۰ بار شتر کتاب بود و فهرست آن ها به ۱۰ مجلد می‌رسید. مشهورترین کسی که در اوان جوانی به او پیوست، بدیع الزمان همدانی صاحب مقامات مشهور است.
[۲۹۶] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۲، ص۱۷، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۶م.
به احتمال قوی کتابخانه‌ای که محمود غزنوی پس از تسخیر ری، تصرف کرد و کتاب های کلامی آن بسوزانید همان کتابخانه صاحب بن عباد بوده است. در منزل ابن سعدان، وزیری صمصام‌الدوله نیز دانشمندان بزرگی چون ابن‌زرعه،ابوعلی مسکویه، ابوالوفاء بوزجانی و ابوحیان توحیدی گرد می‌آمدند و به مباحثه علمی مشغول می‌شدند.
[۲۹۸] ابوحیان توحیدی، الامتاع والمؤانسه، ج۱، ص۱۰۸، به کوشش احمد امین و احمدالزین، لجنة التألیف والترجمة والنشر، قاهره ۱۹۳۹م.
ابونصر شاپور بن اردشیر وزیرِ بهاءالدوله نیز در محله شیعه نشین کَرخِ بغداد، دارالعلمی بنا کرد و کتاب‌های بسیار خرید و به آن جا منتقل ساخت. مؤیدالملک الرُّخَجی وزیرِ مشرِّف‌الدوله هم بیمارستانی در واسط بساخت و اموال بسیار وقف آن کرد.

۱۱.۶ - ایام رونق علم و معارف

ابوعلی سینا که یک چند وزارت شمس‌الدوله را به عهده داشت و بیش‌تر اشتهار شمس الدوله هم از این باب است، خود از بزرگترین دانشمندان ایرانی و صاحب آثار جاودانی در پزشکی و فلسفه است. ابوعلی سَوّار، یکی از کاتبان عضدالدوله نیز ۲ کتابخانه در بصره و رامهرمز بنا کرد و موقوفاتی برای آن ها مقرر داشت. در کتابخانه رامهرمز همواره استادی، کلام معتزلی تدریس می کرد و حقوق مرتب می گرفت.
[۳۰۰] مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۱۷، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
شریف رضی ، ادیب بزرگ شیعی و نقیب علویان عراق ، خانه ای جهت دانشجویانِ ملازم خود اختصاص داد و نام دارالعلم بر آن نهاد.
[۳۰۱] شریف رضی، ابوالحسن محمد، دیوان، ج۱، ص۳، بیروت، مؤسسه اعلمی.
پیداست که این کتابخانه‌ها و دارالعلم‌ها و مراکز علمی، غیر از مساجد و جوامعی بود که در سراسر جهان اسلام، مراکز واقعی آموزش علوم اسلامی و ادبی به شمار می‌رفت. غیر از شریف رضی و برادرش شریف مرتضی علم الهدی بسیاری از آثار گرانقدری از خود بر جای نهادند و گزاف نیست اگر گفته شود در همین روزگار فرصت فعالیت یافتند و معارف شیعی، به ویژه کلام، بیشتر در همین دوره مدرن شد.

۱۱.۷ - تفاوت علمی آل بویه و سامانیان

تفاوت بسیاری که، از نظر ادبی میان دربار آل بویه و سامانیان در خراسان بزرگ مشهود است، معلول توجه امرای سامانی به ادب پارسی و رواج آن در قلمرو آنهاست. با آن که بیش تر دانشمندان و وزیران آل بویه ایرانی بودند، از نفوذ و رواج ادب پارسی در قلمرو آنان چندان خبری نیست، چنانکه برخی از فرمانروایان و نیز وزیران آن سلسله، به عربی می نوشتند و شعر می‌سرودند. با این حال، دربار آل بویه به ویژه در ری، یکسره از ادیبان و شاعران پارسی گوی تهی نبود. ابومحمد منصور بن علی منطقی رازی، استاد شعرِ دَری، از معاصران صاحب بن عباد بود و این وزیر به شعر او علاقه داشت و بدیع الزمان همدانی را به شعر او آزمود.
[۳۰۲] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۲، ص۱۷، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۶م.
از جمله شاعران پارسی گوی این عصر در قلمرو آل بویه، باید از خسروی سرخسی ملقب به حکیم و ستایشگر صاحب بن عباد،
[۳۰۳] عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۲، ص۱۸، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۶م.
ابوعبدالله محمدبن عبدالله جنیدی
[۳۰۴] صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۴۴۱، تهران، ابن سینا، ۱۳۳۸ش.
و ابوزید محمد بن علی غضایری رازی، ستایشگر واپسین امرای آل بویه به شرح زیر یاد می‌شوند:

۱۱.۸ - علمای ادبیات آل بویه

برخی از علمای ادبیات آل بویه عبارتند از: ابوعلی محمد بن احمد بن محمد بن معقل نیشابوری میدانی (د ۳۳۶ق/۹۴۷م)، ابوالحسن محمد بن احمد مافروخی (د ۳۴۸ق/۹۵۹م)، ابوالفرج اصفهانی، صاحب الاغانی (د ۳۵۶ق/۹۶۷م)، ابوسعید حسن بن عبدالله بن مرزبان سیرافی، صاحب طبقات النجاة و شرح الکتاب سیبویه (د ۳۶۸ق/۹۷۸م)، ابوسهل صعلوکی نیشابوری (د ۳۶۹ق/۹۷۹م)، ابوعلی حسن بن احمد فارسی (د ۳۷۷ق/۹۸۷م) صاحب الایضاح والتکمله در نحو که به نام عضدالدوله نگاشت، ابوالحسن علی بن عیسی رمّانی (د ۳۸۰ق/۹۹۰م)، صاحب الجامع فی علم القرآن و شرح الکتاب سیبویه: ابوالحسین احمد بن فارِسِ رازی، صاحب المجمل (د ۳۹۵ق/۱۰۰۵م) و ابوالفضل احمد بن حسن همدانی معروف به بدیع الزمان (د ۳۹۸ق/۱۰۰۸م) صاحب مقامات و رسایل مشهور.

۱۱.۹ - علمای قرآن و حدیث

علمای قرآن و حدیث آل بویه عبارتند از: ابواحمد محمد بن احمد العسال اصفهانی (د ۳۴۹ق/۹۶۰م)، ابواحمد محمد بن حسین بن الغطریف جرجانی (د ۳۷۶ق/۹۸۶م)، ابوالحسن علی بن عمر دارقُطنی (د ۳۸۶ق/۹۹۶م)، صاحب کتاب‌های السنن، علل الحدیث، القراءات، ابونصر اسماعیل بن حماد جوهری (د ۳۹۳ق/۱۰۰۳م) صاحب کتاب الصحاح و ابوعبدالله محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری (د ۴۰۵ق/۱۰۱۴م) صاحب المستدرک، الصحیح، و تاریخ نیشابور.

۱۱.۱۰ - علمای فقه و اصول و تفسیر

برخی از علمای فقه و اصول و تفسیر عبارتند از:
ابوالحسن عبدالله بن حسین بن لال کَرخی فقیه (د ۳۴۰ق/۹۵۱م)، امام ابوبکر احمد بن ابراهیم بن اسماعیل جرجانی (د ۳۷۱ق/۹۸۱م)، احمد بن حسین بن علی ابوحامد مروزی معروف به ابن الطبری (د ۳۷۶ق/۹۸۶م) و امام ابوحامد احمد بن محمد بن احمد اسفراینی (د ۴۰۶ق/۱۰۱۵م).

۱۱.۱۱ - علمای تاریخ و جغرافی

علمای تاریخ و جغرافی عبارتند از:
علی بن حسین بن علی مسعودی (د ۳۴۵ق/۹۵۶م)، صاحب مروج الذهب، ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری (د ۳۴۶ق/۹۵۷م)، صاحب مسالک الممالک، حسن بن محمد بن حسن قمی، صاحب تاریخ قم و ابوسعد منصور بن حسین ابی (د ۴۲۱ق/۱۰۳۰م) وزیر مجدالدوله، صاحب کتاب‌های تاریخ الری، و نثرالدرر.

۱۱.۱۲ - علمای کلام و فلسفه و منطق

علمای کلام و فلسفه و منطق:
قاضی عبدالجبار بن احمد معتزلی (د ۴۱۵ق/۱۰۲۴م)، صاحب کتاب تنزیه القرآن عن المطاعن، ابوسلیمان محمد بن طاهر بن بهرام منطقی سجستانی (د ۳۹۱ق/۱۰۰۱م)، صاحب کلام فی المنطق و تعالیق حکیمة، ابوعبدالله محمد بن عمران بغدادی مرزبانی (د ۳۸۴ق/۹۹۴م)، صاحب اخبار المعتزلة، ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه (د ۴۲۱ق/۱۰۳۰م)، صاحب تجارب الامم و تهذیب الاخلاق، ابوعلی حسین بن سینا (د ۴۲۸ق/۱۰۳۷م)، صاحب شفا، قانون، اشارات و بیش از ۲۰۰ کتاب و رساله دیگر، ابوالقاسم علی بن حسین مشهور به سید (شریف) مرتضی و ملقب به علم الهدی (د ۴۳۶ق/۱۰۴۴م)، صاحب کتاب‌های امالی، الشافی و دیوان شعر و ابومحمد حسن بن موسی نوبختی.

۱۱.۱۳ - اهل تصوف

ابوعبدالله محمد بن خفیف شیرازی (د ۳۷۱ق/۹۸۱م)، ابواسحاق ابراهیم بن شیبان قِرْمَسینی (د ۳۳۷ق/۹۴۸م).

۱۱.۱۴ - علمای پزشکی و ریاضی و نجوم

علمای پزشکی و ریاضی و نجوم:
ابوالحسن سنان بن ثابت (د ۳۳۱ق/۹۴۲م)، ابوالحسن احمدبن محمد طبیب طبری (د ۳۶۶ق/۹۷۶م) صاحب کتاب المعالجات البقراطیة، علی بن عباس مجوسی اهوازی (د ۳۸۴ق/۹۹۴م) صاحب دائرة المعارف بزرگ پزشکی عصر، موسوم به کامل الصناعة یا الکتاب الملکی، ابوالوفاء محمد بن محمد یحیی بن اسماعیل بن عباس بوزجانی (د ۳۸۸ق/۹۹۸م) صاحب رسالاتی در هندسه و حساب و نجوم که بیش تر آن از میان رفته است، ابوالخیر جرایحی، رئیس جرّاحان بیمارستان عضدی بغداد، ابواسحق ابراهیم بن بکوس (بکس) اعشاری، صاحب کُنّاش کبیر و قراباذین، ابوالحسین عبدالرحمن بن عمر منجم و بیژن پسر رستم کوهی.


(۱) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (القرن الرابع)، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۳۹۰ق، فهرست.
(۲) ابن ابی الحدید، ابوحامدبن هبة الله، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، داراحیاءالکتب العربیة، ۱۹۶۰م.
(۳) ابن اثیر، عزالدین، الکامل بیروت، دارصادر ۱۳۹۹ق.
(۴) ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، کلاله خاور، ۱۳۲۰ش.
(۵) ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، تهران، علمیه اسلامیه.
(۶) ابن بلخی، فارسنامه، به کوشش گای لسترنج و رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۳۳۹ق.
(۷) ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، مصر، وزارة التفافة و الارشاد القومی.
(۸) ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
(۹) ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
(۱۰) ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.
(۱۱) ابن طقطقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
(۱۲) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۰ق.
(۱۳) ابوحیان توحیدی، الامتاع والمؤانسه، به کوشش احمد امین و احمدالزین، قاهره، لجنة التألیف والترجمة والنشر، ۱۹۳۹م.
(۱۴) ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
(۱۵) اطلس تاریخی ایران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۰ش.
(۱۶) اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
(۱۷) بناکتی، داوود بن تاج الدین، تاریخ، به کوشش رن فرای، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
(۱۸) بیرونی ابوریحان، تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
(۱۹) بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران، ۱۳۱۷ش.
(۲۰) تنوخی، ابوعلی محسن، نشوارالمحاضرة، به کوشش عبودشالجی، بیروت، دارصادر، ۱۹۷۱م، مقدمه.
(۲۱) ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ۱۳۵۲ق و بیروت، دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸.
(۲۲) ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
(۲۳) روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
(۲۴) شریف رضی، ابوالحسن محمد، دیوان، بیروت، مؤسسه اعلمی.
(۲۵) صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
(۲۶) صابی، هلال بن محسن، تاریخ، به کوشش هـ ف آمدروز و ش برجلیوث، قاهره، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م، ج ۸ (همراه ذیل کتاب تجارب الامم).
(۲۷) صابی، هلال بن محسن، الوزراء، به کوشش عبدالستار احمد فراج، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۹۵۹م.
(۲۸) صاحبی نخجوانی، هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش.
(۲۹) صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ابن سینا، ۱۳۳۸ش.
(۳۰) صولی، محمد بن یحیی، اخبار الراضی، به کوشش ج هیورث دن، قاهره، مطیعة الصاوی.
(۳۱) عتبی، ابونصر محمد، تاریخ یمینی، ترجمه ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.
(۳۲) عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۳۳) قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال الدین محدّث ارموی، تهران، ۱۳۷۱ق.
(۳۴) قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، بیروت، دارالآثار.
(۳۵) قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، به کوشش جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
(۳۶) گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
(۳۷) ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطنیة، بیروت، دارالکتب العربیة، ۱۴۰۵ق.
(۳۸) متز آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
(۳۹) مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
(۴۰) مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
(۴۱) مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
(۴۲) مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، ۱۸۷۷م.
(۴۳) مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، بیروت.
(۴۴) مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
(۴۵) مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، قاهره، لجنه تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
(۴۶) مینورسکی ولادیمر، «فرمانروایی و قلمرو دیلمیان»، بررسیهای تاریخی، س ۱، شمـ ۴، دی ۱۳۵۳ش، صص ۶۵۶، ۶۶۵، ۶۶۳.
(۴۷) نظام‌الملک طوسی، حسن بن علی، ساستنامه، به کوشش جعف شعار، تهران، جیبی، ۱۳۵۸ش.
(۴۸) همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
(۴۹) یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان به کوشش فردیناندووِستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰.
(۵۰) بوسه هربرت، «ایران در عصر آل بویه»، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، به کوشش ر ن فرای، ترجمه حسن انوشه، تهران ، ۱۳۶۳ش .


۱. ابن طقطقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ج۱، ص۳۷۸، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۸۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳. ابوعلی مسکویه احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۲۶۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۲۶۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۶. مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۱، ص۲۷، قاهره، لجنه تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
۷. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۲۹۹، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
۸. مستوفی حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۴۱۱، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
۹. صاحبی نخجوانی، هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش.
۱۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۰۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۳۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۴۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۷۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۴. ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، کلاله خاور، ۱۳۲۰ش.
۱۵. اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۱، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
۱۶. مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۴۲۲، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
۱۷. اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۸، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
۱۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۷۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۸۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۴۲، دارصادر، بیروت،۱۳۹۹ق.    
۲۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۶۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۲۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۵۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۵۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۹۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۲۳، دارصاد، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۵. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۵۰، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۳۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۴۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۷. عتبی، ابونصر محمد، تاریخ یمینی، ج۱، ص۳۶۳، ترجمه ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.
۳۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۹۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۹۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۴۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۱۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۴۱. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۳۰، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.    
۴۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۳۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۴۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۳۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۴۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۲۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۴۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۵۰۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۴۶. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.    
۴۷. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۷، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۴۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۵۳۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۴۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۵۵۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۵۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۵۷۲-۵۷۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۵۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۵۸۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۵۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۵۹۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۵۳. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸۹، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.    
۵۴. ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۸۷، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۰ق.
۵۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۲۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۵۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۲۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۵۷. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۱۷۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۵۸. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۴۲، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۵۹. همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
۶۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۴۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۶۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۴۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۶۲. صولی، محمد بن یحیی، اخبار الراضی، ج۱، ص۲۵۸، به کوشش ج هیورث دن، قاهره، مطیعة الصاوی.    
۶۳. صولی، محمد بن یحیی، اخبار الراضی، ج۱، ص۲۶۲، به کوشش ج هیورث دن، قاهره، مطیعة الصاوی.    
۶۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۰۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۶۵. مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۱، ص۲۷، لجنه تألیف والترجمة والنشر، قاهره، ۱۹۴۲م.
۶۶. مینورسکی ولادیمر، «فرمانروایی و قلمرو دیلمیان»، ج۱، ص۱۲۵، بررسی‌های تاریخی، س ۱، شمـ ۴، صص ۶۵۶، ۶۶۵، ۶۶۳، دی ۱۳۵۳ش.
۶۷. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۶، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۶۸. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۴۷، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۶۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۵۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۷۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۵۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۷۱. مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۷۹، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
۷۲. ابن اثیر عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۷۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۷۳. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۱۵، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۷۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۸۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۷۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۰۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۷۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۱۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۷۷. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۶۹، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۷۸. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۹۶، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۷۹. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۳۴، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۸۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۱۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۸۱. ابوحیان توحیدی، الامتاع والمؤانسه، ج۳، ص۱۵۲، به کوشش احمد امین و احمدالزین، قاهره، لجنة التألیف والترجمة والنشر، ۱۹۳۹م.
۸۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۱۸-۶۲۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۸۳. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۶۸، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۸۴. گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک، تاریخ، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
۸۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۴۳-۶۴۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۸۶. گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک، تاریخ، ج۱، ص۲۰۴، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
۸۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۴۸-۶۵۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۸۸. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۵۱، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۸۹. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۷، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۹۰. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۹۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۸۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۹۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۸۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۹۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۴۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۹۴. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۷۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۹۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۵۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۹۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۵۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۹۷. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۳، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۹۸. ابن اثیر عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۹۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۹۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۹۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۰۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۹۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۰۱. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۷۷، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۱۰۲. بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، شمـ ۳، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .
۱۰۳. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۱۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۱۰۴. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۸۰، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۰۵. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۹۹، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۰۶. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۵۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۱۰۷. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.
۱۰۸. بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج۱، ص۲۳۶، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .
۱۰۹. ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۷۸، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۰ق.
۱۱۰. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۹۶، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۱۱. صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
۱۱۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۱۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۱۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۲۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۴۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۴۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۵۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۶۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۱۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۵۳-۴۵۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۵۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۷۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۸۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲۳. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۷۰، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۱۲۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۳۰۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۷۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۷۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۲۷. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۲۰، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۲۸. اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۲، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
۱۲۹. گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک، تاریخ، ج۱، ص۳۴۸، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
۱۳۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۰۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۳۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۱۱، دارصاد، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۳۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۱۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۳۳. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۴، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۱۳۴. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۱۳۵. اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۲، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
۱۳۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۲۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۳۷. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۸۱، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۳۸. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۳۰، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۳۹. بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، ج۱، ص۲۳۶، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .
۱۴۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۱۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۴۱. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۰، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۱۴۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۱-۱۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۴۳. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۱۴، ص۳۹۴.    
۱۴۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۴۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۴۶. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۲۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۱۴۷. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۲۷، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۱۴۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۴۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۵۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۵۱. عتبی، ابونصر محمد، تاریخ یمینی، ج۱، ص۱۵۲، ترجمه ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.
۱۵۲. مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۹۵، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
۱۵۳. اقبال آشتیانی، عباس و حسن پیرنیا، تاریخ ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
۱۵۴. مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۳۹۷، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
۱۵۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۳۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۵۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۰۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۵۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۰۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۵۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۶۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۵۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۶۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۶۰. عتبی، ابونصر محمد، تاریخ یمینی، ج۱، ص۳۵۹، ترجمه ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۷ش.
۱۶۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۷۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۶۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۷۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۶۳. بناکتی، داوود بن تاج الدین، تاریخ، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش رن فرای، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
۱۶۴. مجمل التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۴۰۴، تهران، کلاله خاور، ۱۳۱۸ش.
۱۶۵. یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۵۱.    
۱۶۶. بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۱۱.    
۱۶۷. قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش جلال الدین محدّث ارموی، تهران، ۱۳۷۱ق.
۱۶۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۰۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۶۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۶۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۷۰. نک همین مقاله، آل بویه در فارس، شم ۷.
۱۷۱. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۴، ص۳۷، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، ۱۸۷۷م.
۱۷۲. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۴، ص ۳۸، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، ۱۸۷۷م.
۱۷۳. اطلس تاریخی ایران، ج۱، ص۱۳، دانشگاه تهران، ۱۳۵۰ش.
۱۷۴. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش آمدspan class=روز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۷۵. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۷۶. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۳۴۶، بیروت.
۱۷۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۸۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۷۸. ابن بابویه، محمدبن علی، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۲۷۹، تهران، علمیه اسلامیه.
۱۷۹. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۳۲، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
۱۸۰. همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة ال/span/spantag dark_tag/spanspan class=کاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
۱۸۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۵۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۸۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۴۵۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۸۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۲۷۷، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۸۴. مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۱، ص۲۶، قاهره، لجنه تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
۱۸۵. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۴، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۱۸۶. مقریزی، تقی الدین احمد، السلوک، ج۲، ص۸۰، قاهره، لجنه تألیف والترجمة والنشر، ۱۹۴۲م.
۱۸۷. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۱۸۸. همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۸۷، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، ۱۹۶۱م.
۱۸۹. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۷۶، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۱۹۰. صابی، هلال بن محسن، تاریخ، ج۱، ص۳۳۹، به کوشش هـ ف آمدروز و ش برجلیوث، ج ۸ (همراه ذیل کتاب تجارب الامم)، قاهره، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
۱۹۱. صابی، هلال بن محسن، تاریخ، ج۱، ص۳۴۰، به کوشش هـ ف آمدروز و ش برجلیوث، ج ۸ (همراه ذیل کتاب تجارب الامم)، قاهره، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
۱۹۲. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۰۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۱۹۳. ذهبی شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۸۶، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۱۹۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۴۲، دارصادر، بیروت،۱۳۹۹ق.    
۱۹۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۵۴۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۹۶. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۸۹، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۱۹۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۷۱۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۱۹۸. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۸۸، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۱۹۹. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۷۸، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۲۰۰. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸۲، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۲۰۱. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸۳، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب، العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۲۰۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۲۸، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۰۳. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۸، ص۵۷، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۰۴. بوسه هربرت ، «ایران در عصر آل بویه «، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ج۱، ص۲۴۹، به کوشش ر ن فرای ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، ۱۳۶۳ش .
۲۰۵. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۷۹، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۲۰۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۷۱۰، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۰۷. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۰۰، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۲۰۸. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۲۸۴، به کوشش ابوهاجر محمد، بیروت، دارالکتب، العربیة، ۱۴۰۵ق.
۲۰۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۸۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۱۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص، ۴۵۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۱۱. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۸، ، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
۲۱۲. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۹۷، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۱۳. ابوعلی مسکویه، احمدبن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۸۵، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
۲۱۴. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۰۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۱۵. ابن اثیر عزالدین، الکامل، ج۹، ص۴۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۱۶. صابی هلال بن محسن، تاریخ، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش هـ ف آمدروز و ش برجلیوث، ج ۸ (همراه ذیل کتاب تجارب الامم) قاهره، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۹م.
۲۱۷. بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، ج۱، ص۴۷۲، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
۲۱۸. روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۳، ص۷۱، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
۲۱۹. روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
۲۲۰. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۱۶، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۲۱. ابن بلخی، فارسنامه، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش گای لسترنج و رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۳۳۹ق.
۲۲۲. ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، ج۱، ص۲۳۳، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
۲۲۳. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۲۴. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۲۵. صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ج۱، ص۷۵، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
۲۲۶. روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۳، ص۷۲، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
۲۲۷. روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۳، ص۷۳، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
۲۲۸. روذراوری، ابوشجاع محمد، ذیل تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷، به کوشش هـ ف آمد روز، قاهره، ۱۳۳۴ق.
۲۲۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۲۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۳۰. نظام الملک طوسی، حسن بن علی، ساستنامه، ج۱، ص۸۷-۹۷، به کوشش جعف شعار، تهران، جیبی، ۱۳۵۸ش.
۲۳۱. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۹، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
۲۳۲. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
۲۳۳. قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ج۱، ص۱۴۴-۱۴۵، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، به کوشش جلال الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
۲۳۴. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۸۱، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۳۵. ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، ج۱، ص۲۶۵، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
۲۳۶. ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، ج۴، ص۲۳۳، مصر، وزارة التفافة و الارشاد القومی.
۲۳۷. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۵۶، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۳۸. صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ج۱، ص۱۵، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
۲۳۹. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۲، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۴۰. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۳، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۴۱. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۲، ص۴۰۴، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۴۲. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۲، ص۴۰۵، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۴۳. مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
۲۴۴. مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب،ج۱، ص۱۱۴، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
۲۴۵. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۶۶۸، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
۲۴۶. مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
۲۴۷. ابن بلخی، فارسنامه، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش گای لسترنج و رینولد نیکلسون، لیدن، ۱۳۳۹ق.
۲۴۸. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۱، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
۲۴۹. ذهبی، شمس الدین محمد، العبر، ج۲، ص۱۴، به کوشش ابوهاجر محمد، دارالکتب العربیة، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۲۵۰. ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۷۸، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۰ق.
۲۵۱. مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
۲۵۲. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۱۵۹، طبع افست، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق.
۲۵۳. صابی، هلال بن محسن، الوزراء، ج۳، ص۶، به کوشش عبدالستار احمد فراج، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۹۵۹م.
۲۵۴. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۳۴۵، بیروت.
۲۵۵. صابی، هلال بن محسن، الوزراء، ج۱، ص۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۹۵۹م.
۲۵۶. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۳۴۶، بیروت.
۲۵۷. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، ص۴۱۲، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
۲۵۸. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۱، صص ۲۵-۳۳، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۵۹. متز آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
۲۶۰. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
۲۶۱. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۲۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۶۲. صابی، هلال بن محسن، الوزراء، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش عبدالستار احمد فراج، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۹۵۹م.
۲۶۳. ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۲۰۲، و دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۳۵۲ق.
۲۶۴. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۴۵، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
۲۶۵. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۶۶. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۶۷. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۱۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۶۸. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۱۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۶۹. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۳۰۱، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۷۰. قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۲۷۳، بیروت، دارالآثار.
۲۷۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۸، ص۶۰۶، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۷۲. قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۲۳۶، بیروت، دارالآثار.
۲۷۳. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۸، به کوشش آمدروز، ۱۳۳۲ق، طبع افست.
۲۷۴. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۸، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
۲۷۵. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۶۹، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
۲۷۶. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، ج۷، ص۱۱۲، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۵۸ق.
۲۷۷. ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۹۵، و دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸، بیروت، ۱۳۵۲ق.
۲۷۸. ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۱، ص۱۹۶،و دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸ بیروت، ۱۳۵۲ق.
۲۷۹. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۵۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۸۰. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۵۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۸۱. ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۱۹۵، ۱۳۵۲ق و بیروت، دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸.
۲۸۲. ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۱۹۶، و دارالکتاب العربی، ۳/۱۸۱، ۱۰/۳۵۵، ۱۱/۳۹۸ بیروت، ۱۳۵۲ق.
۲۸۳. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۲، ص۸۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۸۴. ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش عباس اقبال، تهران، کلاله خاور، ۱۳۲۰ش.
۲۸۵. قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۵۴، بیروت، دارالآثار.
۲۸۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۱۵، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۸۷. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۱، ص۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۸ق.    
۲۸۸. تنوخی، ابوعلی محسن، نشوارالمحاضرة، ج۱، مقدمه، ص۲۴، به کوشش عبودشالجی، بیروت، دارصادر، ۱۹۷۱م.
۲۸۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل بیروت، ج۱، ص۹/۱۵، دارصادر ۱۳۹۹ق.
۲۹۰. قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۵۴، بیروت، دارالآثار.
۲۹۱. قفطی، ابوالحسن علی، اِخبارالعلماء، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، دارالآثار.
۲۹۲. ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۹، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۳۵۲ق.
۲۹۳. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۲۲۴، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۹۴. ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ج۲، ص۵۲۲، به کوشش آمدروز، طبع افست، ۱۳۳۲ق.
۲۹۵. ثعالبی، ابومنصور، یتیمة الدهر، ج۳، ص۱۸۹، و دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۳۵۲ق.
۲۹۶. عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۲، ص۱۷، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۶م.
۲۹۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل،ج۹، ص۳۷۲، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۲۹۸. ابوحیان توحیدی، الامتاع والمؤانسه، ج۱، ص۱۰۸، به کوشش احمد امین و احمدالزین، لجنة التألیف والترجمة والنشر، قاهره ۱۹۳۹م.
۲۹۹. ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۹، ص۳۲۹، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.    
۳۰۰. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ج۲، ص۶۱۷، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، ۱۳۶۱ش.
۳۰۱. شریف رضی، ابوالحسن محمد، دیوان، ج۱، ص۳، بیروت، مؤسسه اعلمی.
۳۰۲. عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۲، ص۱۷، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۶م.
۳۰۳. عوفی، محمد، لباب الالباب، ج۲، ص۱۸، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۶م.
۳۰۴. صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۱، ص۴۴۱، تهران، ابن سینا، ۱۳۳۸ش.



دانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «آل بویه»، ج۱، ص ۳۸۸.    



جعبه ابزار