رجال کتاب حبیب السیر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
رجال کتاب حبیب السیر، نوشته عبدالحسین نوایی می‌باشد. موضوع این اثر که در ۱۳۲۳ به سامان رسید و در تیرماه
سال بعدش چاپ شد، یادکردی از عالمان، شاعران، هنرمندان و صوفیان و خطاطان و نقاشان ایرانی در سال‌های ۶۱۶ تا ۹۱۱ هجری قمری (از حمله مغول تا مرگ سلطان حسین بایقرا، واپسین پادشاه سلسله تیموری) بر پایه
حبیب السیر ، نوشته کم نظیر خوندمیر است.
تراجم احوال رجال در این اثر، بر پایه همان ترتیب زمانی آمده، که خوندمیر بنیاد نهاده است. هر طبقه‌ای از آنان در چارچوب زمانی
سلطنت پادشاهی ذکر می‌شود، اما چنانچه نویسنده در تاریخ گزاری روی دادها به مناسبتی از یکی از رجال یاد کرده باشد، درون مایه سخنش در این باره جدا شده و با ذکر جزء و شماره جلد و صفحه به
ترجمه وی پیوسته است تا مطالب پراکنده درباره او، یک جا گرد آید. برخی از پاره‌های کتاب به علت نابرخورداری از شرح کامل یا نداشتن فهرست، در دور نخست از نظر افتاده بوده و از این رو، با نام «تکلمه» به پایان کتاب افزوده شده است.
هر یک از شخصیت‌های یاد شده در کتاب، در دوره‌ای از دوران پادشاهان روزگار خود گنجانده شده و نشانی متن گزیده درباره آنان از حبیب السیر، در پایان شرح حال آنان آمده است.
خوندمیر در حبیب السیر افزون بر عرضه کارنامه‌ای از پادشاهان و روی دادهای سیاسی مانند جنگ‌ها و پیروزی‌ها و شکست‌ها، دسیسه‌ها، تدبیرها و تزویرها، به ذکر نام و شرح حال بسیاری از بزرگان آن روزگار به ویژه رجال روزگار خود (نیمه دوم
دولت گورکانی ) و بزرگان شهر
هرات (زادگاه وی) می‌پردازد و با بی طرفی کامل، اطلاعات سودمندی به اهل نظر عرضه می‌کند که آنها را در کم تر کتابی می‌توان یافت. او بر اثر برخورداری اش از حسب و نسب عالی و چیره دستی در
شعر و
ادب ، با آن بزرگان آشنا و رفیق حجره و گلستان آنان بود و از این رو، سخنش در این باره سندی قطعی به شمار می‌رود.
کتاب با شرح حالی دقیق و خواندنی درباره خوندمیر آغاز می‌شود. این نوشته، همه مطالب را درباره او و اهمیت حبیب السیر و اعتبار ویژه بخش تراجم رجال آن در بردارد و تایید مرحوم قزوینی، خود گواه این ادعاست. دوری خوندمیر از رجال پیش از مغول، سبب شد که وی اطلاعات خود را درباره آنان از دیگر منابع برگیرد؛ کتاب‌هایی که اکنون در دست است. از این روی، این اطلاعات در این اثر نیامده‌اند و افزون بر این، از نقل احوال وزیران و صدور عهد
مغول و تیموریان تا روزگار سلطان حسین میرزای بایقرا خودداری شده؛ زیرا نویسنده خود در
تاریخ الوزرا (۹۱۵ ه) به شرح حال آنان پرداخته است.
هر یک از رجال این کتاب، نخست به تیره و تبار و آوازه اش و سپس به خصال علمی اش شناسانده و توانایی او در رسته یا رسته‌های علمی یا دسته‌ای از فنون و هنرها، بازگو می‌شود و از چگونگی ارتباطش با حاکمان وقت سخن به میان می‌آید و از آثار و شاگردانش یاد می‌شود. روی دادهای مهم در زندگی برخی از رجال نیز از دیگر گزارش‌های خوندمیر است که درباره شماری از آنان ذکر شده است.
به گفته گردآورنده محترم کتاب در مقدمه سودمند آن، شادروان اقبال آشتیانی که در فراهم آوردن مجله گران سنگ یادگار می‌کوشید، در هر سال به جای دوازده شماره، تنها ده شماره را از آن چاپ می‌کرد و در دو شماره دیگر کتابی را به خوانندگان و مخاطبان خود می‌شناساند. بنابراین، در
سال نخست انتشار آن مجله، این کتاب جای شماره یازدهم و دوازدهم یادگار را گرفت.
البته طراح اصلی کتاب،
علامه میرزا محمد قزوینی بود که دوست می‌داشت اطلاعات پراکنده و ارزنده حبیب السیر را گرد آورد و از این رو، عباس اقبال شاگردش عبدالحسین نوایی را برای این کار نزد وی فرستاد و او به نیکی آن را به سرانجام رساند. قزوینی به خوبی دریافته بود که اطلاعات مهمی درباه اهل فضل و هنر از فقیهان تا عارفان و شاعران و هنرمندان، در اثر خوندمیر آمده است و از این رو، می‌پایید که آنها را در جایی فراهم بیاورد و به پژوهندگان بسپرد.
پانوشت‌های کتاب افزون بر نسخه بدل‌ها، توضیحات سودمندی درباره برخی از عبارت‌های نویسنده اصلی در بردارد و نمایه نام‌های کسان و کتاب‌ها و جای‌ها، به یافتن شرح حال رجال حبیب السیر بسیار کمک می‌کند. پیش گفتار گردآورنده محترم نیز افزون بر اطلاعاتی سودمند درباره شیوه سامان دهی این اثر، زندگی نامه درازدامنی از خوندمیر عرضه می‌کند.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
