زبدة المقال فی خمس الرسول و الآل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب "زبدة المقال فی خمس الرسول و الآل " تقريرات درس خارج
فقه خمس آية اللّه عظمى
حاج آقا حسین بروجردی ( م ۱۳۸۰ ق) است كه توسط
عباس بن ابی تراب حسینی قزوينى تدوين و تأليف شده است.
آيت الله سيد حسين بن سيد على طباطبايى بروجردى در سال۱۲۹۲قمرى در شهرستان
بروجرد چشم به جهان گشود. نسب او از طرف پدر و اجداد طاهرينش به
امام حسن مجتبی علیه السلام مى‌رسد. از جهت مادرى نيز به ملا محمد تقى، مجلسى اول( متوفاى ۱۰۷۰ قمرى) پدر
علامه مجلسی ، صاحب
بحار الأنوار ( متوفاى ۱۱۱۰ قمرى) مى‌رسد . پدرش با عنايت و توجه خاصى كه نسبت به تربيت او داشت، او را به يكى از حوزه‌هاى علميّه به نام مدرسۀ نوربخش فرستاد و او تحت نظارت اساتيد معروف آن زمان علوم عربى و مقدمات علم
اصول و
فقه را فرا گرفت.در سال ۱۳۱۰ قمرى در حالى كه ۱۸ ساله بود پدر بزرگوارش او را به اصفهان كه در آن زمان مركز نخبگان و علماى طراز اول بود، فرستاد و او تا سال ۱۳۱۴ قمرى مدت چهار سال در آنجا به تحصيل ادامه داد. در سال ۱۳۱۹، در حالى كه ۲۷ سال از عمر مباركش مى‌گذشت، پس از ديدارى كوتاه از زادگاهش با راهنمايى پدر بزرگوارش براى تكميل تحصيلات به
نجف اشرف مهاجرت كرد. با ورود به نجف اشرف در حلقۀ درس آخوند
ملا محمد کاظم خراسانی ( متوفاى ۱۳۲۹ قمرى)، صاحب
کفایة الأصول در آمده و مدت ده سال از محضر مبارك او استفاده كرد. ايشان در همين زمان كتاب حاشيه بر كفاية الأصول خود را تأليف و تدوين نمود.
آیت الله بروجردی در اواخر سال ۱۳۲۸ قمرى در سن ۳۶ سالگى و در حالى كه از
آخوند خراسانی و
شیخ الشریعة اصفهانی به دريافت
اجازۀ اجتهاد نائل شده بود به بروجرد برگشت. علما و بزرگان
قم و از آن جمله رهبر فقيد انقلاب اسلامى حضرت
امام خمینی ره در ملاقاتها و عيادتهايى كه از ايشان داشتند از ايشان براى اقامت در قم دعوت كردند. آيت اللّه بروجردى به خواست علما و مردم متدين قم پاسخ مثبت داده و در روز ۲۶ صفر سال ۱۳۶۴ قمرى با خانواده و نزديكانش به قم وارد شد.ب ا حضور ايشان در قم نهضت علمى قم شكل گرفت و اين شهر به عنوان مركز دينى و منشأ عظمت و اقتدار مذهبى جايگاه خود را پيدا كرد. از همان ابتدا درس فقه ايشان در صبح و درس اصول در عصر آغاز گرديد. پس از مدتى درس اصول را ترك كرده و فقط به تدريس فقه ادامه دادند.
سبك نگارش كتاب
فقه استدلالی است و در آن، روايات باب
خمس به بهترين وجه بررسى و تحليل شده است.
فقه الحدیث روايات همراه با مباحث رجالى دقيق و دقت كم‌نظير آية اللّه بروجردى قده اين كتاب را از جايگاه والايى برخوردار نموده است. در عين داشتن مباحث دقيق و عميق، متن روان و بيان متين آن، خواننده را در استفاده از مطالب علمى آن يارى مى‌دهد.
اگر چه در مباحث كتاب كمتر به نظر فقهاى قبل
اشاره شده است امّا در موارد خاصى به نظريات آنان تعرض نشده است. در بين فقها، مؤلف بيش از همه به كتاب‌هاى«
المبسوط » و«
الخلاف »
شیخ طوسی ( م ۴۶۰ ق) عنايت داشته و در اكثر مباحث نظريات وى را مطرح و بررسى نموده است. اگر چه مقرر خود از بزرگان و فقهاى توانايى بوده است امّا نظريات خود را در متن كتاب ذكر نكرده است و نظرياتى كه در توضيح مطالب كتاب يا متن روايات و يا ذكر مآخذ و منابع روايات داشته است در پاورقى‌هاى كتاب بيان نموده است.
همان‌طور كه مؤلف در خطبۀ كتاب بيان نموده كه در سال‌هاى حضور آية اللّه بروجردى در قم از آن بزرگوار استفاده نموده و اين مباحث را تقرير نموده است و با توجه به تاريخى كه در پايان كتاب ذكر شده است تدوين اين كتاب در
ماه رمضان سال ۱۳۷۹ ق پايان يافته است.
كتاب موجود در سال ۱۳۸۰ ق در چاپخانۀ علميّه در قم
انتشار يافته است.
مباحث كتاب از ۵ فصل و خاتمه تشكيل شده است. فصل اوّل، چيزهايى كه خمس آنها بايد پرداخت شود. فصل دوم، شرايط وجوب خمس. فصل سوّم،
مصارف خمس . فصل چهارم، براى چه افرادى در اموال آنها خمس
واجب مى‌شود. خاتمه نيز در مقايسه‌اى بين انفال و خمس و بررسى بسيار مختصر انفال است.
همان‌طور كه گذشت در اين كتاب صرفا نظريات فقهى روايات مورد بحث واقع نشده‌اند بلكه مباحث رجالى و تاريخى و حتى مقايسۀ نسخه‌هاى روايات بيان شده است كه به بيان بعضى از آنها اكتفا مى‌كنيم. در قسمت‌هاى مختلفى از كتاب مباحث رجالى با ارزشى مطرح شده است به عنوان نمونه در صفحۀ ۱۲۲ در مورد
شیخ صدوق و روايت از
کلینی ،
در صفحۀ ۱۲۵ مطلبى با عنوان تنبيه رجالى
و همين‌طور در صفحات ۱۲۷ و ۱۲۸
و صفحات ۵۶ و ۵۷ مطالب ارزشمندى ذكر شده است.
در صفحۀ ۵۶ در مورد
حسن بن محبوب اين گونه آمده است: أما صحة الرواية فهو مما لا ريب فيه إلا أن حسن بن محبوب الواقع في طريق الرواية مع جلالة قدره و عظيم منزلته عند الكل كان أحمد بن محمد بن عيسى لا يروى عنه و لكنه أيضا تاب عن ذلك فروى كما حكاه الكشي.
حتى در صفحۀ ۶۱ مباحث تاريخى زندگى
شیخ طوسی از ۲۳ سالگى وى در نزد
شیخ مفید در
بغداد و تاريخ تأليف كتاب‌هايش مطالب سودمندى ذكر شده است.
يكى ديگر از مسائل تاريخى، دسترسى نداشتن
ابن ابی عقیل به جوامع حديثى اوليۀ
شیعه و
فتوا به عدم وجوب پرداخت خمس است كه در صفحۀ ۶۲ در مورد آن آمده است: أما عدم ذكر ابن أبي عقيل الذي كان معاصرا للكليني من ابناء طبقة تسع فلا يستشعر منه عدم وجوب الخمس إذ لم يظفر هؤلاء ببعض الجوامع الأوّلية و لم يجمع في عصره من الكتب المبسوطة لا الكافي و لا غيره و هكذا ابن أبي جنيد و إن كان المظنون في حقه أنه كان ظفر بالكافي.
توجه به نسخه‌هاى مختلف كتاب حديثى از ديگر ويژگى‌هاى آن است مثلا در ص ۶۵ آمده است: نعم على احدى نسختي التهذيب و هي نسخة يعمل بدل يعلم تكون واردة لبيان ما إذا وصل إليه أموال من غيره. از ديگر ويژگى‌هاى كتاب بيان فضايل ائمۀ معصومين علیه السلام در موارد متعددى است مثلا در ص ۷۴ و ۷۵ از آنان تعبير به أهل بيت الوحي و التنزيل، هم كالنبي عليه و علیهم السلام، هم الصراط المستقيم و غير آن شده است.
يا در ص ۱۱۳ آمده است: ثم إن للذين هم أقرب الخلائق إلى وسائط رحمة اللّه و مجاري نزول جوده إلى ما سويهم.
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب بيان مذاق شرع مى‌باشد مثلا در ص ۳۸ و ۳۹ آمده است: فاعلم أن المستفاد من مجموع الروايات الواردة في حكم من وجه شيئا الواردة فيما يتعلّق به الخمس و في اللقطة هو أن الشارع لم يرض بتعطل المال و إعراض الكل عنه بحيث يكون معطلا لم يستفد منه أحد من الأموال إنما وضعها اللّه لاستفادة الناس منها و طريقا لانتفاعهم بها في مصالحهم.
يا در صفحۀ ۹۳ مى‌نويسد: فإن للإمام علیه السلام أن يعامل مع شيعته مواليه بما يرى لهم من المصالح فإنه الهادي بإذن اللّه إلى صراط المستقيم.
يكى ديگر از نظريات ارزشمند و گرانقدر وى در مورد مصرف خمس است كه نشان از بينش عميق و وسيع و درك شرايط زمان و مكان وى دارد. وى در ص ۱۴۲ مى‌نويسد: الحق أن مقتضى القواعد أن يصرف فيما هو أهم في نظر مالكه و هو حفظ الدين و رفع قواعده و نشر لواء التوحيد بنشر علومه و معارفه فقد كثرت أعدائه و استظهر بعضهم ببعض فيجب القيام إلى الدعوة إلى سبيل الرب بالحكمة و الموعظة الحسنة و الجدال بالتي هي أحسن فصرف سهم الإمام علیه السلام في ذلك أهم في نظره قطعا إلى أن يقوم بأمر اللّه.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
