• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شیخ‌ طوسی‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




مقبره شیخ طوسی ابوجعفر محمد‌ بن حسن‌ بن علی طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، معروف به شیخ طوسی، شیخ الطائفه و شیخ، از فقیهان، محدّثان و متکلمان بزرگ امامیه در قرن چهارم و پنجم هجری قمری بود.
وی تحصیلات خود را تا ۲۳ سالگی در طوس و بعد از آن با مهاجرت به بغداد ادامه داد؛ ابتدا نزد شیخ مفید و سید مرتضی شاگردی کرد و بعدها به درجه استادی رسید، پس از وفات سید، دوازده سال در بغداد، کرسی درس استاد را اداره نمود و شهرتی عظیم پیدا کرد و به امر خلیفه عباسی، کرسی تدریس علم کلام در جهان اسلام به او واگذار شد. بعد از چهل سال اقامت در بغداد به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف روی داد و با به آتش کشیده‌ شدن کتابخانه و خانه شیخ و محله شیعه‌نشین بغداد، به نجف هجرت و حوزه هزار ساله نجف را پی‌ریزی نمود. شیخ تحولی در اجتهاد شیعه آغاز کرده و توانست آنرا در برابر اجتهاد اهل سنت به استقلال برساند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف کرده که برخی بیش از دویست اثر برای او بر شمرده‌اند؛ کتاب تهذیب الاحکام و الاستبصار وی دو کتاب از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. اثر مهم شیخ در تفسیر قرآن، کتاب التبیان فی تفسیر القرآن و از آثار مهم فقهی او کتاب الخلاف و المبسوط را می‌توان برشمرد.

فهرست مندرجات

۱ - نام و نسب
۲ - تاریخ ولادت
۳ - اجمالی از زندگی
۴ - مقام و موقعیت
۵ - ابتکارات علمی
۶ - عهده‌داری زعامت شیعیان
۷ - تاسیس حوزه نجف
۸ - مشایخ و استادان
       ۸.۱ - مشایخ حدیثی
       ۸.۲ - مشایخ پیش و پس از ورود به بغداد
              ۸.۲.۱ - پیش از عزیمت به بغداد
              ۸.۲.۲ - پس از عزیمت به بغداد
              ۸.۲.۳ - تاریخ سماع یا روایت
       ۸.۳ - اساتید سنی‌مذهب
۹ - جایگاه علمی و آرا
۱۰ - شاگردان
۱۱ - آثار
       ۱۱.۱ - آثار تفسیری
       ۱۱.۲ - آثار حدیثی
       ۱۱.۳ - آثار کلامی
       ۱۱.۴ - اثر فقهی فتوایی
       ۱۱.۵ - آثار فقهی استدلالی
       ۱۱.۶ - اثر در فقه مقایسه‌ای
       ۱۱.۷ - آثار در اصول فقه
       ۱۱.۸ - آثار رجالی
       ۱۱.۹ - اثری در کتاب‌شناسی
       ۱۱.۱۰ - آثار در ادعیه
       ۱۱.۱۱ - آثار تاریخی
       ۱۱.۱۲ - آثار در علوم متفرقه
       ۱۱.۱۳ - نوشته بحرالعلوم درباره آثار
۱۲ - تدوین‌کننده روش اجتهادی
۱۳ - انتقادات وارد شده بر شیخ
۱۴ - وفات
۱۵ - همایش شیخ طوسی
۱۶ - فهرست منابع
۱۷ - پانویس
۱۸ - منابع


محمد‌ بن حسن‌ بن علی طوسی ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه‌اش ابوجعفر، خودش نام و نسب خود را به همین‌گونه، و نجاشی نیز نام و نسب و کنیۀ وی را به همین صورت درج ‌کرده است.


وی در ماه رمضان سال ۳۸۵ در طوس به دنیا آمد.
[۴] بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج۱، ص‌۵۹۳، قم ۱۳۶۳ش.



از اوایل زندگی شیخ طوسی چیزی نمی‌دانیم. وی در سال ۴۰۸ وارد بغداد شد.
[۶] علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص‌۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.
به احتمال بسیار تا ۲۳ سالگی، یعنی تا سال ۴۰۸ که به بغداد رفت، در طوس نزد دانشمندان آن‌جا به کسب علم مشغول بوده است.
[۸] مدرسی طباطبایی، سید حسین، درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص‌۳۷۷-۳۷۹، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
او از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی (رحمة‌الله) بود و بعدها به درجه استادی رسید و در رأس مکتب تشیع در قرن پنجم هجری قرار گرفت و دوازده سال در بغداد، پس از وفات سید، کرسی درس استاد را به خوبی اداره نمود و شهرتی عظیم پیدا کرد، مخصوصاً هنگامی که به امر خلیفه عباسی، کرسی تدریس علم کلام در جهان اسلام به او واگذار شد.
مکتب شیخ، مکمل مکتب مفید و سید مرتضی بود. شیخ الطائفه در تمام فنون فقهی، اصولی، کلامی، تفسیری، حدیثی و رجالی مهارت داشت. در سجایای اخلاقی و فضایل معنوی یکتا بود. آرای او متکی به دلایل عقلی و نقلی مستفاد از ادله فقهی است.
شیخ طوسی مدت چهل سال در بغداد اقامت داشت، ولی به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف، پس از دیالمه و آل بویه، در اوایل سلطنت طغرل سلجوقی روی داد و منجر به آتش کشیده شدن کتابخانه‌های بغداد و همچنین سوخته‌شدن محله شیعه‌نشین کرخ و خانه شیخ طوسی گردید، وی ناگزیر در سال ۴۴۸ق از بغداد مهاجرت کرد و تا آخر عمر در شهر نجف اشرف اقامت گزید. با ورود او تدریجاً حوزه هزار ساله نجف پی‌ریزی شد. وی در همین شهر چشم از جهان فرو بست.


شیخ طوسی با ورود به بغداد، در حلقۀ درس شیخ مفید حاضر شد
[۱۰] علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.
و تا هنگام مرگ شیخ مفید در ۴۱۳، چهار یا پنج ‌سال نزد او شاگردی کرد و بیش‌تر کتاب‌هایش را نزد او استماع نمود. در همین دوره، طوسی تألیف کتاب تهذیب الاحکام را که شرح المقنعه شیخ مفید است آغاز کرد.
به گفتۀ سلیقی، طوسی نخست قائل به وعید بود، اما بعد از آن برگشت. به نوشتۀ ذهبی، شیخ در بغداد، نخست به فقه شافعی شهرت یافت و پس از مجالست و شاگردی شیخ مفید به شیعه گرایش یافت. پس از مفید، در حلقۀ شاگردان سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) حاضر شد. طوسی تا پایان عمر سید مرتضی در سال ۴۳۶، به مدت ۲۳ سال، همراه وی بود و بیش‌تر آثارش را بارها بر او خواند یا نزد او شنید.
گفته شده که سید مرتضی بیش از دیگر شاگردانش به او عنایت داشت و ماهانه دوازده دینار مقرری برای او تعیین کرد.
[۱۹] آقا بزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان، ج‌۱، ص‌۴.
وی در حیات شریف مرتضی تلخیص‌ الشافی را تألیف کرد که خلاصه‌ای است از الشافی فی الامامه سید مرتضی.
[۲۱] طوسی، محمد‌ بن حسن، تلخیص‌ الشافی، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.
تألیف الفهرست و الرجال را نیز در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرد، زیرا در بخش‌هایی از شرح‌حال سید مرتضی، با تعبیراتی از وی یاد کرده که گویای زنده بودن اوست.


شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ ‌طوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشرب‌های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند بدین‌ترتیب پس از شیخ، تـفـاسـیـری بـا مـشـرب‌های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.
یـکـی دیـگـر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسائل کلامی آنان می‌باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در کتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیـگـران بود، تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیر ابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف و یا انکار شیعیان می‌باشد، در متن خود آوردند کـه اخـیـرا عـالـم وارسـته و مجاهد، علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی‌ها را یافته و آن‌ها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می‌باشد.
[۲۴] دوانی، علی، یادنامه هزاره شیخ طوسی، مقدمه.

از خـصـوصـیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نـمـایـنـد، الـبـتـه ایـن مـسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه‌ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فـقـهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زنـدگـی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل مـی‌نماید در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال‌ها بعد از وی با وجود انبوه دانـشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) و علامه حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی ۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کـلامـی وی را نـداشـت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی ۵۴۸) هـیـچ کـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است، مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید، از دریای بی‌کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه‌هایی چیده است. در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده‌اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود رای و نـظـری ابـراز نمی‌داشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی (متوفی ۵۹۸) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی از حالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.


پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلۀ شیعه‌نشین کرخ در بغداد سکونت داشت. در بغداد، کتاب‌های طوسی را بارها به آتش کشیدند. همچنین ‌بنا بر بعضی گزارش‌ها، طوسی گاه از ترس غوغای عوام و به سبب عقاید شیعی مخفی می‌شد. در سال ۴۴۸، که بسا سیری بر ضد خلیفه قیام کرد و با آمدن سلجوقیان به بغداد در حمایت از خلیفه و سرکوب شیعیان، شیخ طوسی به نجف هجرت کرد. خانۀ او را ویران کردند و کتابخانه و کرسی و منبر تدریس او را به آتش کشیدند.
به نوشتۀ ابن‌ اثیر، در سال ۴۴۹ خانۀ طوسی را در محلۀ کرخ بغداد، سنی‌مذهبان ویران کردند و اموال او به تاراج ‌رفت، ولی شیخ پیش از این واقعه، بغداد را به مقصد غری (نجف) ترک کرده بود.
[۳۴] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۴۷_۵۲، شیکاگو.



شیخ طوسی با هجرت به نجف، حوزۀ شیعی‌ای را بنیان نهاد که بیش از هزار سال است که بی‌وقفه ادامه یافته و هزاران فقیه و مجتهد شیعی در طول قرون از آن برخاسته‌اند.


مهم‌ترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی (متوفی۴۳۶) در فقه و کلام بودند. طوسی پس از ذکر آثار متعددی از مفید، نوشته که همۀ این کتاب‌ها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خوانده‌اند و او شنیده است. همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی، نوشته است که بیش‌تر این کتاب‌ها را بر او خوانده و برخی از آن‌ها را نیز در حالی که بر او خوانده می‌شده بارها شنیده است.

۸.۱ - مشایخ حدیثی

از مهم‌ترین مشایخ وی در حدیث – که وی بیش از همه متون حدیثی را از ایشان اخذ کرده – این اشخاص بوده‌اند:
۱. شیخ مفید.
۲. حسین‌ بن عبیدالله غضائری.
۳. احمد‌ بن عبدالواحد‌ بن عُبدون.
۴. ابن‌ ابی‌جید قمی.
[۴۶] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۵۸-۵۹، شیکاگو.

۵. از دیگر مشایخ وی، شریف حسن‌ بن احمد محمدی، محمد‌ بن حسین بزوفری و هلال حفّار بوده‌اند.
[۴۸] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۵۹، شیکاگو.

در مجموع، از مشایخ وی بیش از سی تن را می‌شناسیم.
[۴۹] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۷_۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.


۸.۲ - مشایخ پیش و پس از ورود به بغداد

مشایخ طوسی را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: مشایخ او در نیشابور یا طوس، پیش از عزیمتش به بغداد (پیش از سال ۴۰۸) و مشایخ وی پس از ورودش به بغداد.
طباطبایی
[۵۰] سید محمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
مشایخ طوسی را به سه دستۀ پیش از هجرت به بغداد، در بغداد (از سال ۴۰۸ تا ۴۴۸) و پس از هجرت به نجف (از سال ۴۸۸ تا پایان عمر) تقسیم کرده، ولی از هیچ استاد و شیخی در دورۀ سوم یاد نکرده است. بسیار بعید است که طوسی پس از هجرت به نجف از کسی حدیث شنیده باشد و تا آن‌جا که می‌دانیم تقریباً همۀ مشایخ او پیش از هجرت طوسی به نجف درگذشته بودند.

۸.۲.۱ - پیش از عزیمت به بغداد

از مشایخ شیخ طوسی پیش از عزیمت به بغداد،
[۵۱] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۸-۳۸۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
این اشخاص را می‌شناسیم:
۱. ابوحازم عمر‌ بن احمد نیشابوری (متوفی ۴۱۷، از علمای شافعی‌مذهب نیشابور).
۲. ابومحمد عبدالحمید‌ بن محمد مقری نیشابوری (متوفی ۴۲۷، ساکن طوس یا نیشابور).
۳. ابوزکریا محمد‌ بن سلیمان حمرانی / خولانی (متوفی پس از ۴۲۳).

۸.۲.۲ - پس از عزیمت به بغداد

استادان و مشایخ طوسی در بغداد عبارت بوده‌اند از:
۱. احمد‌ بن ابراهیم قزوینی.
۲. ابومنصور احمد‌ بن حسین سُکّری (متوفی ۴۵۰).
۳. ابوعبدالله احمد‌ بن عبدالواحد‌ بن عُبدون معروف به ابن‌ حاشر (متوفی ۴۲۳).
۴. ابوالحسن احمد‌ بن محمد بن‌ صلت اهوازی (متوفی ۴۰۹).
۵. ابوالحسین جعفر‌ بن حسین بن‌ حسکه قمی.
۶. ابوعلی حسن‌ بن احمد ابن‌ شاذان بزاز (متوفی ۴۲۶).
۷. شریف ابومحمد حسن‌ بن احمد محمدی علوی (زنده در ۴۲۵).
۸. ابوعلی حسن‌ بن محمد ابن‌ اشناس (متوفی ۴۳۹).
۹. ابومحمد حسن‌ بن محمد سامرائی معروف به ابن‌ فحام (متوفی ۴۰۸).
۱۰. حسین‌ بن ابراهیم قزوینی.
۱۱. ابوعبدالله حسین‌ بن ابراهیم ابن‌ حناط قمی.
۱۲. ابوعبدالله حسین‌ بن احمد بغدادی معروف به ابن‌ قادسی (متوفی ۴۴۷).
۱۳. حسین‌ بن اسماعیل.
۱۴. ابوعبدالله حسین‌ بن عبیدالله‌ بن ابراهیم ‌غضائری (متوفی ۴۱۱).
۱۵. ابوعبدالله حمویة بن علی بصری.
۱۶. ابوعمر عبدالواحد‌ بن محمد ابن‌ مهدی فارسی (متوفی ۴۱۰).
۱۷. ابوالحسن علی‌ بن احمد معروف به ابن‌ حمّامی (متوفی ۴۱۷).
۱۸. ابوالحسین علی‌ بن احمد ابن‌ ابی‌جید قمی.
۱۹. علی‌ بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (متوفی ۴۳۶).
۲۰. ابوالقاسم علی‌ بن شبل وکیل.
۲۱. ابوالقاسم علی‌ بن محسّن تنوخی (متوفی ۴۴۷).
۲۲. ابوالحسین علی‌ بن محمد ابن‌ بشران معدل (متوفی ۴۱۵).
۲۳. ابوالحسن محمد‌ بن احمد ابن‌ شاذان قمی.
۲۴. ابوالفتح محمد‌ بن احمد‌ بن ابی‌الفوارس (متوفی ۴۱۲).
۲۵. ابوالحسین محمد‌ بن محمد حسینی معروف به عبیدلی نسابه (متوفی ۴۳۷).
۲۶. ابوالحسن محمد‌ بن محمد ابن‌ مَخلَد حنفی (متوفی ۴۱۹).
۲۷. ابوعبدالله محمد‌ بن محمد‌ بن نعمان معروف به شیخ مفید (متوفی ۴۱۳).
۲۸. ابوالفتح هلال‌ بن محمد معروف به حفار (متوفی ۴۱۴).
۲۹. ابوالحسن محمد‌ بن حسین بن‌ صقال.
۳۰. ابوطالب حسین‌ بن علی بن‌ غرور.
۳۱. ابوعبدالله اخوسروره.
[۵۴] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۸-۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.


۸.۲.۳ - تاریخ سماع یا روایت

در میان مشایخ او در بغداد، تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از آنان مشخص‌ است، بدین‌ترتیب:
۱. ابوالحسن احمد‌ بن محمد ابن‌ صلت اهوازی، در آخر ربیع‌الاول سال ۴۰۹.
۲. ابوالقاسم علی‌ بن شبل وکیل، در صفر ۴۱۰.
۳. ابوعمر عبدالواحد‌ بن محمد ابن‌ مهدی فارسی، در سال ۴۱۰.
۴. ابوالحسین علی‌ بن محمد ابن‌ بشران معدل، در رجب سال ۴۱۱.
[۵۹] ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۶۰] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۰۶، قم ۱۴۱۴.

۵. ابوعبدالله حمویة‌ بن علی بصری، در نیمۀ ذیقعده سال ۴۱۳.
۶. ابوالحسن محمد‌ بن محمد ابن‌ مخلد حنفی، در سال ۴۱۷. نسخه‌ای از کتاب او، که طوسی از آن روایت کرده، به همان تاریخ موجود است.
[۶۴] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۴۰۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.


۸.۳ - اساتید سنی‌مذهب

برخی از استادان شیخ از عامه‌اند، از جمله:
۱. ابوحازم عمر‌ بن احمد نیشابوری، از علمای شافعی‌مذهب نیشابور.
۲. ابوعلی حسن‌ بن احمد ابن‌ شاذان بزاز، متکلم حنفی‌مذهب که طوسی مسألة فی النقض علی ابن‌شادان فی مسألة الغار را در رد او یا پدرش نوشته است.
[۶۵] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۸۵، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

۳. ابوالحسن محمد‌ بن محمد ابن‌ مخلد حنفی.


مورخان و تراجم‌نگاران اهل سنّت، از طوسی با عناوینی مانند فقیه الشیعه، فقیه الامامیه و شیخ الشیعة و عالمهم یاد کرده‌اند. اما در میان امامیه، مشهورترین لقب او شیخ‌ الطائفه است. عنوان شیخ الطائفه در میان امامیه، قبلاً به صفوانی اطلاق می‌شد.
نجاشی که از معاصران شیخ طوسی بوده، از او با این عنوان یاد نکرده و فقط با عناوین «جلیل فی اصحابنا، ثقه ، عین، من تلامذه شیخنا ابی‌عبدالله» از او نام برده است. ‌بنابراین، این عنوان پس از وفات طوسی یا دست‌کم پس از هجرت او از بغداد به نجف، به وی اطلاق شده است. در قرون بعدی، عنوان شیخ در میان امامیه به طوسی اختصاص‌ یافت.
قزوینی رازی
[۷۳] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۰، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
در قرن ششم، طوسی را «فقیه عالم و مفسر و مقری و متکلم» خوانده و نوشته که قول و فتوای طوسی مورد اعتقاد کامل علمای شیعی است. وی
[۷۴] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۵۰۴، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
از طوسی با عنوان «شیخ کبیر» یاد کرده و در شمار «محققان شیعۀ اصولی» و در کنار سید مرتضی از او نام برده است.
علامه حلی از طوسی با عناوین «شیخ الامامیه» و «رئیس الطائفه» یاد نموده و بحرانی، به نقل از برخی مشایخ خود،
[۷۷] بحرانی، یوسف‌ بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص‌۲۹۷-۲۹۸، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
از وی با عناوین «شیخ‌ الطائفه، رئیس المذهب، امام فی الفقه و الحدیث» نام برده است.
آرای شیخ طوسی، پس از وی، در میان امامیه با قبول عام روبرو شد. در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت
[۸۰] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۲، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت.


طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهم‌ترین شاگردان او عبارت‌اند از:
۱. احمد‌ بن حسین خزاعی نیشابوری؛
۲. اسماعیل و اسحق پسران حسن‌ بن بابویه؛
۳. آدم‌ بن یونس نسفی؛
۴. ابوالخیر برکت‌ بن محمد نسفی؛
۵. تقی بن‌ نجم حلبی؛
۶. جعفر‌ بن علی حسینی؛
۷. ابوعلی حسن‌ بن محمد طوسی (فرزند طوسی)؛
۸. حسن‌ بن حسین‌ بن بابویه (که در نجف همۀ تصانیف طوسی را بر او خواند)؛
۹. حسین‌ بن مظفر حمدانی؛
۱۰. حسن‌ بن عبدالعزیز جیهانی؛
۱۱. سید عمادالدین ذوالفقار‌ بن محمد حسنی مروزی؛
۱۲. سید زید‌ بن علی حسنی؛
۱۳. سلیمان‌ بن حسن صهرشتی؛
۱۴. صاعد‌ بن ربیعه؛
۱۵. ابوصلت‌ بن عبدالقادر؛
۱۶. سید ابوالنجم ضیاء‌ بن ابراهیم علوی شجری؛
۱۷. ضمرة بن یحیی شعیبی؛
۱۸. عبدالرحمن‌ بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به شیخ مفید؛
۱۹. عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به شیخ مفید؛
۲۰. علی‌ بن عبدالصمد تمیمی سبزواری؛
۲۱. کردی‌ بن عکبر کردی فارسی؛
۲۲. سید مطهر‌ بن علی حسینی دیباجی؛
۲۳. ابوالفتح محمد‌ بن علی کراجکی؛
۲۴. محمد‌ بن هبةالله طرابلسی؛
۲۵. محمد‌ بن حلبی؛
۲۶. مظفر‌ بن علی حمدانی؛
۲۷. ابوسعد منصور‌ بن حسین آبی؛
۲۸. ناصر‌ بن رضا علوی حسینی؛
قاعدتاً بسیاری از شاگردان او پس از تحصیل به موطن خود بازمی‌گشتند. از جمله، حسن‌ بن حسین‌ بن بابویه که در ری سکونت داشت، و اسماعیل و اسحق پسران حسن‌ بن بابویه، و عبدالجبار مقری رازی که آثاری دینی به زبان فارسی نیز داشته‌اند، اشاره کرد.


شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی
[۱۰۰] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۰، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او، فهرست نجاشی و معالم‌ العلماء ابن‌ شهرآشوب می‌توان دید.
فهرست موضوعی آثار طوسی بدین قرار است:

۱۱.۱ - آثار تفسیری

۱. التبیان فی تفسیر القرآن؛
۲. المسائل الرحبیه.

۱۱.۲ - آثار حدیثی

۱. تهذیب الاحکام؛
۲. الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار؛
۳. و المجالس که اینک به الأمالی معروف است.

۱۱.۳ - آثار کلامی

۱. تلخیص‌ الشافی؛
۲. المفصح فی الامامه؛
۳. کتاب الغیبه؛
۴. الاقتصاد فی ما یجب علی العباد؛
۵. النقض علی ابن‌ شاذان فی مسألة الغار؛
۶. مقدمة فی المدخل الی علم الکلام؛
۷. ریاضة العقول که شرح کتاب پیشین است؛
۸. کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل؛
۹. المسائل فی الفرق بین النبی و الامام؛
۱۰. المسائل الرازیة فی الوعید؛
۱۱. کتاب ما لا یسع المکلّف الإخلال به؛
۱۲. تمهید الاصول؛
[۱۴۲] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

۱۳. کتاب الکافی که ناتمام است؛
۱۴. تعلیق ما لا یسع؛
۱۵. مسألة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة.

۱۱.۴ - اثر فقهی فتوایی

النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی.

۱۱.۵ - آثار فقهی استدلالی

۱. المبسوط؛
۲. الایجاز فی الفرائض؛
۳. الجُمَل و العقود؛
۴. المسائل الجنبلانیه؛
۵. المسائل الحائریه؛
۶. المسائل الحلبیه؛
۷. مسألة فی تحریم الفقاع؛
[۱۶۵] ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.

۸. مسئلة مواقیت الصلاة.
[۱۶۶] ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.


۱۱.۶ - اثر در فقه مقایسه‌ای

مسائل الخلاف.

۱۱.۷ - آثار در اصول فقه

۱. العُدّة فی اصول الفقه؛
۲. مسألة فی العمل بخبر الواحد.

۱۱.۸ - آثار رجالی

۱. کتاب الرجال؛
۲. اختیار الرجال کشّی.

۱۱.۹ - اثری در کتاب‌شناسی

فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین.

۱۱.۱۰ - آثار در ادعیه

۱. مختصر فی عمل یوم و لیله؛
۲. مصباح المتهجد؛
۳. مختصر المصباح المتهجد؛
۴. هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد؛
۵. مناسک الحج‌ مجرد العمل و الادعیه؛

۱۱.۱۱ - آثار تاریخی

۱. مقتل الحسین؛
۲. مختصر اخبار المختار.

۱۱.۱۲ - آثار در علوم متفرقه

۱. انس الوحید؛
۲. المسائل الالیاسیه؛
۳. مسائل ابن‌البراج؛
۴. المسائل الجبریه؛
۵. المسائل الدمشقیه؛
۶. المسائل القمیه؛
۷. مسألة فی الاحوال؛
مؤلف سنی‌مذهب کتاب بعض فضائح الروافض (قرن ششم) نیز کتابی با عنوان الممدوح و المذموم به طوسی نسبت داده است.
[۲۰۸] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۹۷، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.


۱۱.۱۳ - نوشته بحرالعلوم درباره آثار

به نوشتۀ بحرالعلوم، نخستین اثر فقهی طوسی النهایه و آخرین اثر فقهی او المبسوط است. مصباح المتهجد نیز یکی از آخرین آثار اوست. تاریخ برخی از آثار طوسی دانسته است. برای نمونه، طوسی الفهرست را در زمان حیات سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) آغاز کرده، زیرا در آن از وی با جملات دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوست، ولی چون در ادامه، از تاریخ وفات او یاد کرده است، معلوم می‌شود که پس از درگذشت سید مرتضی نیز مطالبی به آن می‌افزوده است.


به نوشتۀ علامه حلی، همگی علمای امامی پس از شیخ طوسی به او اکتفا کرده و به ذکر آرای او بسنده نموده‌اند.
[۲۱۳] علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج‌۱، ص‌۱۱، مشهد ۱۴۱۲.

طوسی با تلفیق آرای متفاوت در میان شیعه، به نوعی، گردآورنده و تدوین‌کننده آرا و آثار مکاتب مختلف در حوزۀ علوم دینی امامیه است. وی کوشید تا از عقاید علمی امامیه قرائتی معیار عرضه کند؛ قرائتی که دست‌کم تا دو قرن پس از وی جایگاه ویژۀ خود را نگاه داشت. از همین روست که علمای بزرگ شیعی قرون بعد، از وی با عنوان «المهذب للعقائد فی الاصول و الفروع» و «مهذّب فنون المعقول و المسموع» یاد کرده‌اند.
شیخ طوسی راه میانۀ نص‌گرایی و اجتهاد فقهی را با تلفیق آموزه‌های مکتب قم و مکتب بغداد در میان امامیه استوار کرد و نهادینه ساخت.
[۲۱۷] مدرسی طباطبایی، سید حسین، درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص‌۴۹-۵۰، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
او را نخستین کسی دانسته‌اند که روش اجتهاد مطلق را در میان امامیه باب کرد.
[۲۱۸] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج‌۲، ص‌۱۶۲، قم.
در کلام، طوسی بیش‌تر شارح مکتب کلامی شیخ مفید و سید مرتضی است، هرچند که مکتب کلامی قم و بغداد را تلفیق کرده و به همین دلیل، علمای امامی پس از وی آن را پذیرفته‌اند.


انتقاداتی نیز بر شیخ طوسی وارد کرده‌اند، مانند اعتماد به مصادر نامعتبری مانند نسخۀ مصحَّف رجال کشی یا الفهرست ابن‌ ندیم، درآمیختن روایات کتاب‌های معتبر با روایات کتاب‌های نامعتبر که موجب رواج‌ روایات کتاب‌های نامعتبر گردید، دقت نکردن در نقل متن و سند احادیث و وقوع تصحیف و تحریف در آن‌ها
[۲۲۱] شهید ثانی، منتقی الجمان، ج‌۱، ص‌۴۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
و شتابزدگی و کم‌دقتی، تأویل روایات معارض با یکدیگر و تحمیل در تطبیق دادن آن‌ها، و برگزیدن روش‌های متفاوت علمی در آثار گوناگونش.
[۲۲۸] بحرانی، یوسف‌ بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص‌۲۹۷-۲۹۸، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
[۲۲۹] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۵۵، شیکاگو.



شیخ طوسی در ۲۲ محرّم سال ۴۶۰ در غری (نجف) درگذشت. سال وفات او را آخر محرّم سال ۴۵۸ و سال ۴۶۱ نیز نوشته‌اند.
[۲۳۲] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۴۵-۵۳، شیکاگو.
حسین‌ بن مهدی سلیقی و محمد‌ بن عبدالواحد عین زربی و ابوالحسن لؤلؤی او را در همان شب غسل دادند و در خانۀ خود او به خاک سپردند. این خانه بعدها مسجد شد و اینک از مشهور‌ترین مساجد نجف، نزدیک باب شمالی صحن علوی و معروف به باب طوسی، است.
[۲۳۴] آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج‌۲، ص‌۱۶۲، قم.



در اسفند سال ۱۳۴۸ و فروردین ۱۳۴۹، به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی، همایشی بین المللی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد که در آن دانشمندان و نویسندگانی از ایران و سراسر جهان حضور یافتند و مقالات و تحقیقات خود را دربارۀ شیخ طوسی و آثارش عرضه کردند. مجموعه مقالات این همایش، در سه جلد، به کوشش محمد واعظ‌زاده خراسانی به چاپ رسیده است (مشهد۱۳۵۴ش).


(۱) آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قم.
(۲) آقا بزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان.
(۳) ابن‌ اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹.
(۴) ابن‌ جوزی، المنتظم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱.
(۵) ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، بیروت ۱۹۷۱م.
(۶) ابن‌ داود حلی، کتاب الرجال، چاپ سید کاظم موسوی میاموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۷) ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
(۸) ابن‌ کثیر، البدایة و النهایه، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.
(۹) بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۰) بحرانی، یوسف‌ بن احمد، لؤلؤة البحرین، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
(۱۱) بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، قم ۱۳۶۳ش.
(۱۲) حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، شیکاگو.
(۱۳) علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
(۱۴) علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲.
(۱۵) ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۶) شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۹.
(۱۷) شهید ثانی، منتقی الجمان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۸) طباطبایی، سید عبدالعزیز، شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی، میراث اسلامی ایران، دفتر دوم، به کوشش رسول جعفریان، قم ۱۳۷۴ش.
(۱۹) طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۲۰) طوسی، محمد‌ بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
(۲۱) طوسی، محمد‌ بن حسن، تلخیص‌الشافی، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.
(۲۲) طوسی، محمد‌ بن حسن، تهذیب‌الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
(۲۳) طوسی، محمد‌ بن حسن، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۲۴) طوسی، محمد‌ بن حسن، العدة فی اصول الفقه، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷.
(۲۵) طوسی، محمد‌ بن حسن، الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۲۶) طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
(۲۷) قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
(۲۸) محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، قم ۱۳۶۴ش.
(۲۹) مدرسی طباطبایی، سید حسین، درآمدی بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
(۳۰) منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
(۳۲) نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.


۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۳. علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۹.    
۴. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج۱، ص‌۵۹۳، قم ۱۳۶۳ش.
۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، الغیبه، مقدمه، ص۲۵.    
۶. علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص‌۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.
۷. ابن‌ داود حلی، الرجال، ج۱، ص‌۱۶۹.    
۸. مدرسی طباطبایی، سید حسین، درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص‌۳۷۷-۳۷۹، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۹. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۰. علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.
۱۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۵، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۶-۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۳. طوسی، محمد‌ بن حسن، تهذیب‌الاحکام، ج‌۱، ص‌۳، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.    
۱۴. علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص‌۲۵۰، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.    
۱۵. ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳۰، ص۳۴۲.    
۱۶. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، الرجال، ج۱، ص‌۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۱۹. آقا بزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان، ج‌۱، ص‌۴.
۲۰. طوسی، محمد‌ بن حسن، تلخیص‌ الشافی، ج‌۱، ص‌۶۱، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.    
۲۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، تلخیص‌ الشافی، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.
۲۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۸۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۳. طوسی، محمد‌ بن حسن، الرجال، ج۱، ص‌۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۲۴. دوانی، علی، یادنامه هزاره شیخ طوسی، مقدمه.
۲۵. ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج‌۳۰، ص‌۳۴۲.    
۲۶. ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج‌۳۰، ص‌۳۴۲.    
۲۷. ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ج‌۵، ص‌۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.    
۲۸. ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ج‌۵، ص‌۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.    
۲۹. ابن‌ کثیر، البدایة و النهایه، ج‌۱۲، ص‌۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.    
۳۰. ابن‌ جوزی، المنتظم، ج‌۱۶، ص‌۸، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱.    
۳۱. ابن‌ اثیر، الکامل فی التاریخ، ج‌۹، ص‌۶۳۷، بیروت ۱۳۹۹.    
۳۲. ابن‌ کثیر، البدایة و النهایه، ج‌۱۲، ص‌۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.    
۳۳. ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ج‌۵، ص‌۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.    
۳۴. حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۴۷_۵۲، شیکاگو.
۳۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، مقدمه، ص‌۶۸.    
۳۶. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۳۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، الرجال، ج۱، ص‌۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۳۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، مقدمه، ص‌۵۴.    
۳۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، مقدمه، ص۳۷.    
۴۰. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۲۲، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۷۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۳. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۴. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۹۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۳۵، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۶. حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۵۸-۵۹، شیکاگو.
۴۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۳۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۸. حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۵۹، شیکاگو.
۴۹. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۷_۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۰. سید محمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۱. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۸-۳۸۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۲. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۴، ص۹۹.    
۵۳. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۴، ص‌۹۹.    
۵۴. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۸-۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۵۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۳۱، قم ۱۴۱۴.    
۵۶. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۴۰۵، قم ۱۴۱۴.    
۵۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۲۵۷، قم ۱۴۱۴.    
۵۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۹۴، قم ۱۴۱۴.    
۵۹. ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۶۰. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۰۶، قم ۱۴۱۴.
۶۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۹۹، قم ۱۴۱۴.    
۶۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۸۲، قم ۱۴۱۴.    
۶۳. طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص۳۸۹، قم ۱۴۱۴.    
۶۴. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۴۰۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۶۵. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۸۵، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
۶۶. ابن‌ کثیر، البدایة و النهایه، ج‌۱۲، ص‌۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.    
۶۷. ابن‌ اثیر، الکامل فی التاریخ، ج‌۹، ص‌۶۳۷، بیروت ۱۳۹۹.    
۶۸. ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳۰، ص۳۴۲.    
۶۹. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۳۹۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۷۰. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۷۱. محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۳، قم ۱۳۶۴ش.    
۷۲. علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص‌۹، مشهد ۱۴۱۲.    
۷۳. قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۰، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۷۴. قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۵۰۴، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۷۵. علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص‌۲۴۹، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.    
۷۶. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج‌۳، ص۲۲۷ ۲۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.    
۷۷. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص‌۲۹۷-۲۹۸، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
۷۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج‌۱، ص۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.    
۷۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۸۰. قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۲، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۸۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، العدة فی اصول الفقه، ج‌۱، ص‌۳، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷.    
۸۲. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص‌۳۲ ۳۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۸۳. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۳۴، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۸۴. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۲-۴۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۸۵. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۴، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۸۶. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۵-۴۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۸۷. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۸۸. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۶۲، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۸۹. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۶۵، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۰. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۶۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۱. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۷۱ ۷۲، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۲. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۷۵ ۷۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۳. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۹۸، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۴. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۱۰۰ ۱۰۱، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۵. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۱۰۵، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۶. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۱۲۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۷. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص‌۴۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۸. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص‌۳۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۹۹. منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۷۵، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.    
۱۰۰. قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۰، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۱۰۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷ ۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۰۲. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۰۳. ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴-۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۰۴. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج‌۳، ص‌۲۲۸-۲۳۳، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.    
۱۰۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۰۶. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۰۷. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۰۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۰۹. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۱۰. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۱۱. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۱۲. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۱۳. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۱۴. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۱۵. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۱۶. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۱۷. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۱۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۱۹. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۲۰. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۲۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۲۲. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۲۳. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۲۴. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۲۵. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۲۶. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۲۷. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۲۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۲۹. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۳۰. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۳۱. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۳۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۳۳. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۳۴. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۳۵. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۳۶. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۳۷. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۳۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۳۹. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۴۰. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۴۱. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۴۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۱۴۳. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۴۴. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۴۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۴۶. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۴۷. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۴۸. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۴۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۵۰. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۵۱. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۵۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۵۳. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۵۴. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۵۵. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۵۶. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۵۷. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۵۸. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۵۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۶۰. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۶۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۶۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۶۳. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۶۴. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۶۵. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۶۶. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
۱۶۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۶۸. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۶۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۷۰. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۷۱. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۷۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۷۳. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۷۴. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۷۵. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۷۶. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۷۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۷۸. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۷۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۸۰. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۱۸۱. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۸۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۸۳. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۸۴. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۸۵. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۸۶. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۸۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۸۸. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۸۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۹۰. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۹۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۹۲. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۹۳. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۹۴. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۹۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۹۶. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۹۷. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۹۸. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۱۹۹. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۰۰. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۲۰۱. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۲۰۲. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۰۳. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۰۴. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۲۰۵. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۰۶. نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.    
۲۰۷. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۵، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۲۰۸. قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۹۷، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
۲۰۹. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج‌۳، ص‌۲۳۳-۲۳۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.    
۲۱۰. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۸۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۱۱. طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۱۲. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج‌۳، ص‌۲۳۳- ۲۳۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.    
۲۱۳. علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج‌۱، ص‌۱۱، مشهد ۱۴۱۲.
۲۱۴. شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج‌۹، ص‌۲۰۹، قم ۱۴۱۹.    
۲۱۵. علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص‌۲۴۹، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.    
۲۱۶. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج‌۳، ص‌۲۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.    
۲۱۷. مدرسی طباطبایی، سید حسین، درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص‌۴۹-۵۰، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۲۱۸. آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج‌۲، ص‌۱۶۲، قم.
۲۱۹. شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج‌۹، ص‌۲۰۹، قم ۱۴۱۹.    
۲۲۰. شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج۹، ص۲۰۸، قم ۱۴۱۹.    
۲۲۱. شهید ثانی، منتقی الجمان، ج‌۱، ص‌۴۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
۲۲۲. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج‌۴، ص‌۲۰۹، قم ۱۳۶۳ش.    
۲۲۳. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج‌۵، ص‌۵۱۹، قم ۱۳۶۳ش.    
۲۲۴. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج‌۹، ص‌۱۰۸، قم ۱۳۶۳ش.    
۲۲۵. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج‌۱۳، ص‌۲۱۵، قم ۱۳۶۳ش.    
۲۲۶. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج‌۱۶، ص‌۱۷۳، قم ۱۳۶۳ش.    
۲۲۷. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضرة، ج‌۱۷، ص‌۷۱، قم ۱۳۶۳ش.    
۲۲۸. بحرانی، یوسف‌ بن احمد، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص‌۲۹۷-۲۹۸، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.
۲۲۹. حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۵۵، شیکاگو.
۲۳۰. ابن‌ شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص‌۱۱۴، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.    
۲۳۱. ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ج‌۵، ص‌۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.    
۲۳۲. حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخة الحدیث، ج۱، ص‌۴۵-۵۳، شیکاگو.
۲۳۳. علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص‌۲۴۹ ۲۵۰، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.    
۲۳۴. آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج‌۲، ص‌۱۶۲، قم.
۲۳۵. بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج‌۳، ص‌۲۳۹، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.    



بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «طوسی، محمد بن حسن»، ج۱، ص۷۲۴۱.    






جعبه ابزار