• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالوهاب خلاف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خَلّاف، عبدالوهاب، خَلّاف، عبدالوهاب، فقیه حنفی و حقوق‌دان نوگرای مصری در قرن چهاردهم بود.



وی در ۱۳۰۵ (۱۲۶۷ش) / ۱۸۸۸ در کفرالزیات در غرب مصر متولد شد.
پس از فراگیری قرآن و تحصیلات مقدماتی در زادگاهش، در ۱۳۱۸/ ۱۹۰۰ به قاهره رفت و در الازهر به تحصیل پرداخت و از استادانی چون عبدالهادی مخلوف ، عبداللّه دراز ، عبدالرحمان سویسی و شیخ‌ محمد عبده بهره برد.
پس از تأسیس «مدرسة القضاء الشرعی» (که در ۱۳۲۵/ ۱۹۰۷ برای تربیت قاضی بنیان نهاده شد)، در آن‌جا ادامه تحصیل داد و از کسانی چون محمد خضری ، حسن منصور و احمد نصر علوم گوناگون را فراگرفت.
خلّاف پس از فراغت از تحصیل در ۱۳۳۳/۱۹۱۵، در همان مدرسه تدریس اصول فقه را آغاز کرد.
در ۱۳۳۷/۱۹۱۹، وی به‌سبب مشارکت فعال در جنبش مردمیِ مصر از ادامه تدریس و آموزش قضات در این مدرسه کناره گرفت.
[۱] عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۲] محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
[۳] موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۱۴، قسم ۱، ص۴۰۳، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.


۱.۱ - مناصب

خلّاف در ۱۳۳۸/۱۹۲۰ به منصب قضاوت در محاکم شرعی برگزیده شد.
در ۱۳۰۳ش/ ۱۹۲۴ به مدیریت بخش مساجد در وزارت اوقاف رسید و تا ۱۳۱۰ش/ ۱۹۳۱ که بازرس محاکم شرعی شد، این منصب را برعهده داشت؛ در ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۴ به سمت استادی دانشکده حقوق دانشگاه قاهره رسید و تا ابتدای سال تحصیلیِ ۱۳۳۴ـ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۵ـ۱۹۵۶، که براثر شدت بیماری از ادامه فعالیت بازماند، در آن‌جا به تدریس شریعت اسلامی اشتغال داشت.
[۴] عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۵] محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
[۶] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۸۴، بیروت ۱۹۹۹.

خلّاف به منظور آگاهی از منابعِ خطی و ارائه سخنرانیهای علمی به برخی از کشورهای عربی سفر کرد.
در ۱۳۲۵ش/ ۱۹۴۶ از جانب پادشاه مصر به عضویت «مجمع اللّغة العربیة» (تأسیس ۱۳۱۱ش/ ۱۹۳۲) درآمد و در تنظیم و تدوین معجم ‌الفاظ القرآن الکریم با عالمانی چون محمود شلتوت و مستشرق مصری‌الاصل، همیلتون گیب ، مشارکت داشت.
مدتی هم در «دارالحکمه» به القای مباحث تفسیری پرداخت. از دیگر فعالیتهای او، سخنرانیهای متعدد در رادیو مصر درباره موضوعات علمی، دینی و اجتماعی از قصه‌های قرآن بود.
خلّاف را از مؤسسان دارالتقریب بین‌المذاهب الاسلامیه (تأسیس ۱۳۲۶ش/ ۱۹۴۷) هم دانسته‌اند.
وی در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶ در قاهره درگذشت
[۷] عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۸] محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
[۹] معجم ‌الفاظ القرآن الکریم، تهران: ناصرخسرو، ج۱، مقدمه، ص، ۱۳۶۳.


۱.۲ - آثار

از خلّاف آثار متعدد فقهی، اصولی، حقوقی و تفسیری برجای مانده است. شماری از آن‌ها حاصل درسهای اوست و شماری دیگر به انگیزه رفع نیاز علمی و خلأ قانونی در برخی زمینه‌ها تألیف شده است.
از مهم‌ترین آثار او علم اصول الفقه است که چون از نخستین آثار تألیفی و تحلیلی درباره اصول فقه پس از فترتی طولانی در فقه اهل سنّت بوده،
[۱۰] جعفر سبحانی، مصادرالفقه الاسلامی و منابعه، ج۱، ص۴۶۶، بیروت ۱۴۱۹.
با اقبال بسیار روبه‌برو شده است.
هرچند در این اثر توجه خلّاف به فقه حنفی ، به‌ویژه در ذکر مصادیق و مثالهای فقهی، از دیگر مذاهب اهل سنّت بیش‌تر است، در بیش‌تر مباحث وی به نقل دیدگاههای سایر مذاهب هم پرداخته و گاه آن‌ها را بر دیدگاه حنفی ترجیح داده است.
دیدگاه اصولیِ کسانی چون ابن‌ادریس شافعی ، ابواسحاق شاطبی (فقیه و اصولی مالکی ) و ابن‌قیم جوزیه در این کتاب، مکرر ذکر شده است.
[۱۱] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۱۲] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۵۶، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۱۳] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۹۳، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۱۴] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۹۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۱۵] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۰۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۱۶] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۱۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۱۷] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۲، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.

در پاره‌ای موارد، آرای مکاتب کلامی مانند اشاعره ، معتزله و ماتریدیه
[۱۸] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۱، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
و دیدگاههای مذهب شیعه
[۱۹] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۵۲، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۲۰] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۵۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
مطرح گردیده است.
خلّاف در مباحث بسیاری برای یک اصل یا قاعده اصولی مصادیق و مثالهایی از حقوق موضوعه ــبه‌ویژه قوانین کشور خودــ مطرح کرده است.
[۲۱] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۲۲] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۷۴، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۲۳] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۷۷ـ ۱۷۸، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۲۴] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۸۸، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۲۵] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۰۵، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۲۶] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۵۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
[۲۷] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.

چاپ اول این کتاب در ۱۳۲۱ش/ ۱۹۴۲ در قاهره صورت گرفت و پس از آن بارها چاپ شد.
به ضمیمه کتاب مزبور، اثر دیگر خلّاف با عنوان خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، که به ادوار گوناگون فقه اهل سنّت ، به‌ویژه مذاهب اربعه پرداخته، چاپ شده است.
[۲۸] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۷۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.


۱.۳ - دیگر کتب مهم

دیگر کتاب مهم خلّاف، السیاسة الشرعیة، او، نظام‌ الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة است که به گفته خود او،
[۲۹] عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۵، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
حاصل درسهای او در مدرسة القضاء الشرعی با عنوان «سیاست شرعیه» است.
مرادِ خلّاف از این اصطلاح، تدبیر شئون عامِ دولت اسلامی (اعم از حقوق اساسی، امور مالی، قانون‌گذاری، قضایی و اجرایی در زمینه سیاست داخلی و خارجی) بر پایه مصالح عام و نفی ضرر در چهارچوب اصول کلی شریعت است.
[۳۰] عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۱۷، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

وی در این کتاب و آثار دیگر خود بر مفتوح بودنِ باب اجتهاد ، به‌ویژه در ابواب معاملات و سیاسات، پای‌فشرده و بر این نکته تأکید کرده که تفاصیل جزئیات احکام و وظیفه شرعی در مسائل مستحدث ، با اجتهاد عالمان دانا بر پایه اصول و ضوابط کلیِ شریعت ( اصول فقه ) و متناسب با مقتضیات زمان قابل دستیابی است.
خلّاف، مقالاتی هم در این باره و نیز درباره جواز تقلید از مذاهب گوناگون («لِلْمسلمِ اَنْ یقلّدَ عدّةَ ائمّه») نگاشته است.
[۳۱] عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۲] عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۳] عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، ص۲۹۰، استانبول ۱۹۸۴.
[۳۴] محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۹ـ۲۲۱، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.

باب‌ بندی السیاسة الشرعیة و نیز محتوای مباحث آن در پاره‌ای فصول،
[۳۵] عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۸۵ـ۸۹، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
به روشنی توجه و اهتمام خلّاف را به قوانین جدید از جمله قوانین بین‌المللی در عصر حاضر نشان می‌دهد.
همچنین این کتاب نشان‌دهنده رونق مباحثِ فقه سیاسی و دیدگاه شریعت درباره سیاست در جامعه مصرِ آن روز و جهان عرب است که موضوع بحث و گفتگوی اندیشمندانی چون رشیدرضا ، احمد امین و علی عبدالرازق بود.
[۳۶] حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی غرب: از حمله ناپلئون به مصر تاجنگ جهانی دوم، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۱، تهران ۱۳۵۶ش.
[۳۷] حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی غرب: از حمله ناپلئون به مصر تاجنگ جهانی دوم، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۶۰، تهران ۱۳۵۶ش.


۱.۴ - دیگر آثار مهم

دیگر آثار مهم خلّاف عبارت‌اند از: احکام الاحوال الشخصیة؛ احکام الوقف و احکام المواریث که هر دو شرحی است بر قانون «الوقف و المواریث» (مصوب ۱۹۴۶ مجلس‌الوزراء مصر)، احکام‌الوقف به نوشته او
[۳۸] عبدالوهاب خلّاف، احکام الوقف علی ماعلیه العمل الآن بالمحاکم المصریةمن مذهب‌الحنفیة و قانون الوقف الجدید، ج۱، ص۴ـ۵، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
ناظر به احکام و مقررات اجراییِ وقف بر پایه فقه حنفی است؛ نورٌ مِن الاسلام و نورٌ علی نور، هر دو در تفسیر قرآن ؛ و مقالات متعدد در مجله‌های القضاءالشرعی، الاحکام و لواءالاسلام.
[۳۹] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۸۴، بیروت ۱۹۹۹.
[۴۰] عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۴۱] عمر رضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، ج۶، ص۲۲۱، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
[۴۲] محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
[۴۳] محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۹ـ۲۲۴، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.

مهم‌ترین ویژگیهای آثار مکتوب خلّاف را می‌توان روانی و رسایی عبارت همراه با نوآوری و دقت و استحکام علمی دانست.
[۴۴] محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۴ـ۲۱۵، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.



(۱) محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
(۲) عبدالوهاب خلّاف، احکام الوقف علی ماعلیه العمل الآن بالمحاکم المصریةمن مذهب‌الحنفیة و قانون الوقف الجدید، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
(۳) عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۴) عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
(۵) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
(۶) جعفر سبحانی، مصادرالفقه الاسلامی و منابعه، بیروت ۱۴۱۹.
(۷) حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی غرب: از حمله ناپلئون به مصر تاجنگ جهانی دوم، تهران ۱۳۵۶ش.
(۸) عمر رضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
(۹) معجم ‌الفاظ القرآن الکریم، تهران: ناصرخسرو، ۱۳۶۳.
(۱۰) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
(۱۱) عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.


۱. عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۲. محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
۳. موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۱۴، قسم ۱، ص۴۰۳، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
۴. عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۵. محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
۶. خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۸۴، بیروت ۱۹۹۹.
۷. عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۸. محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
۹. معجم ‌الفاظ القرآن الکریم، تهران: ناصرخسرو، ج۱، مقدمه، ص، ۱۳۶۳.
۱۰. جعفر سبحانی، مصادرالفقه الاسلامی و منابعه، ج۱، ص۴۶۶، بیروت ۱۴۱۹.
۱۱. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۲. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۵۶، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۳. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۹۳، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۴. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۹۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۵. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۰۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۶. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۱۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۷. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۲، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۸. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۱، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۱۹. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۵۲، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۰. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۵۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۱. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۲. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۷۴، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۳. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۷۷ـ ۱۷۸، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۴. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۸۸، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۵. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۰۵، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۶. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۵۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۷. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۸. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، ج۱، ص۲۷۹، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، استانبول ۱۹۸۴.
۲۹. عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۵، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۰. عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۱۷، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۱. عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۲. عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۳. عبد الوهاب خلّاف، علم اصول الفقه، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، ص۲۹۰، استانبول ۱۹۸۴.
۳۴. محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۹ـ۲۲۱، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
۳۵. عبد الوهاب خلّاف، السیاسة الشرعیة، ج۱، ص۸۵ـ۸۹، او، نظام‌الدولة الاسلامیة فی الشئون الدستوریة و الخارجیة و المالیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳۶. حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی غرب: از حمله ناپلئون به مصر تاجنگ جهانی دوم، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۱، تهران ۱۳۵۶ش.
۳۷. حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی غرب: از حمله ناپلئون به مصر تاجنگ جهانی دوم، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۶۰، تهران ۱۳۵۶ش.
۳۸. عبدالوهاب خلّاف، احکام الوقف علی ماعلیه العمل الآن بالمحاکم المصریةمن مذهب‌الحنفیة و قانون الوقف الجدید، ج۱، ص۴ـ۵، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
۳۹. خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۴، ص۱۸۴، بیروت ۱۹۹۹.
۴۰. عادل نُوَیهِض، معجم‌المفسرین من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، ج۱، ص۳۳۸، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۴۱. عمر رضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، ج۶، ص۲۲۱، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
۴۲. محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۳، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
۴۳. محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۹ـ۲۲۴، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.
۴۴. محمد رجب بیومی، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین، ج۵، ص۲۱۴ـ۲۱۵، دمشق ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰/ ۱۹۹۵ـ۱۹۹۹.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «خلال».    



جعبه ابزار