عکس نقیض موجبه جزئیه عرفیه خاصه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عکس نقیض موجبه جزئیه عرفیه خاصه، به‌معنای جابجایی
موضوع و
محمول قضیه موجبه جزئیه عرفیه خاصه همراه با تبدیل محمول یا هر دو طرف، به نقیض خود است.
در مباحث
عکس بیان شده است که
موجبه جزئیه، عکس نقیض لازم الصدق ندارد (همان طور که
قضیه حملیه سالبه جزئیه عکس مستویِ لازم الصدق ندارد) زیرا سالبه جزئیه همین قدر دلالت دارد که بخشی از افراد موضوع با محمول متحد نبوده و با آن مباینت دارد و لازمه این مباینت جزئی این نیست که بعضی افراد محمول نیز با موضوع مباینت داشته باشند تا عکس آن نیز صادق باشد، بلکه اگر موضوع قضیه اصل، اعم از محمول خود باشد، قضیه اصل صادق است و قضیه عکس، کاذب.
مثال: قضیه "بعض اللاانسان حیوان" صادق است اما عکس نقیض موافق آن، چه به صورت کلیه یعنی: "کلّ لاحیوان انسان"، و چه به صورت جزئیه یعنی: "بعض اللاحیوان انسان" کاذب است. همچنین عکس نقیض مخالف آن، چه به صورت کلیه یعنی: "لا شئ من اللاحیوان بلاانسان"، و چه به صورت جزئیه یعنی: "لیس کلّ لاحیوان لاانسان" کاذب است.
اما کلّیت این مساله (عدم عکس نقیض لازم الصدق برای موجبه جزئیه) در
مشروطه خاصه و
عرفیه خاصه استثنا خورده است و این دو قضیه دارای عکس نقیض هستند. عکس نقیض موجبه جزئیه مشروطه خاصه و عرفیه خاصه عبارت است از: موجبه جزئیه عرفیه خاصه (در عکس نقیض موافق)، و سالبه جزئیه عرفیه خاصه (در عکس نقیض مخالف). البته
محقق طوسی در بخش منطق "
تجرید الاعتقاد" گفته است هر یک از مشروطه خاصه و عرفیه خاصه، به مثل خود منعکس می‌شوند.
اثبات انعکاس موجبه جزئیه مشروطه خاصه و عرفیه خاصه در عکس نقیض موافق، به موجبه جزئیه عرفیه خاصه از طریق
دلیل افتراض:
قضیه اصل: بالدوام او بالضرورة بعض (ج) (ب) مادام (ج) لادائماً، ای: بعض (ج) لا (ب) بالفعل.
عکس نقیض موافق: بعض لا (ب) لا (ج) مادام لا (ب) لادائماً، ای: بعض لا (ب) (ج) بالفعل.
برهان: مصداقی برای موضوع قضیه اصل (بعض ج) فرض می‌کنیم به نام (د). قیاسی به ترتیب زیر اقامه می‌کنیم:
صغرا: (د) لا (ب) است (به حکم لادوام قضیه اصل)؛
کبرا: (د) (ج) است بالفعل (به دلیل صدق وصف عنوانی بر ذات بالفعل)؛
نتیجه: بعض لا (ب) (ج) بالفعل. این نتیجه، مفاد ملزوم لادوام قضیه عکس است، زیرا نفیِ نفی با اثبات متلازم هستند.
سپس (برای اثبات جزء اول قضیه عکس) چنین می‌گوییم:
(د)، لا (ج) است مادامی که آن (د)، لا (ب) است، و الّا (د) (ج) خواهد بود در بعض اوقاتی که لا (ب) است و در نتیجه، (د)، لا (ب) خواهد بود در بعض اوقاتی که (ج) است (زیرا دو وصف وقتی در ذات واحد جمع شوند وجود هر یک در زمان وجود دیگری فی‌الجمله ثابت است) و این نتیجه، خلاف مفروض (قضیه اصل) است، زیرا به حکم قضیه اصل، (د)، مادام که (ج) است، (ب) است. و وقتی این نتیجه باطل شد ثابت می‌شود که: بعض لا (ب) (یعنی: د) لا (ج) است مادام لا (ب) و این، همان جزء اول قضیه عکس است. پس هر دو جزء قضیه عکس نقیض ثابت شد. اثبات انعکاس موجبه جزئیه مشروطه خاصه و عرفیه خاصه در عکس نقیض مخالف، به سالبه جزئیه عرفیه خاصه با توجه به آنچه در عکس نقیض موافق گقته شد، روشن است و نیاز به تکرار ندارد.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
•
علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
• قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عکس نقیض موجبه جزئیه عرفیه خاصه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۸.
