• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فخرالدین ابن‌ادریس

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ اِدْریس‌، فخرالدین‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ادریس‌ عِجلی‌ حِلّی‌ (ح‌ ۵۴۳ - ۵۹۸ق‌/۱۱۴۸-۱۲۰۲م‌)، از فقیهان ‌ بزرگ‌ امامیه است‌.



نسبت‌ عجلی‌ ظاهراً باید مربوط به‌ نسب ‌ وی‌ باشد.
[۱] عبدالکریم سمعانی‌ ‌، الانساب‌، ج۹، ص۲۳۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
در برخی‌ از منابع‌ نام‌ و نسب‌ او به‌ شکلهای‌ محمد بن‌ ادریس‌ بن‌ محمد،
[۲] عبدالرزاق ابن‌ فوطی‌، ‌ تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌، ج۴، ص۳۰۸، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
محمد بن‌ ادریس‌ بن‌ احمد بن‌ ادریس‌،
[۳] محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
محمد بن‌ احمد بن‌ ادریس‌ و حتی‌ به‌ شکل‌ غریب‌ محمد بن‌ منصور بن‌ احمد بن‌ ادریس‌
[۵] عبدالله‌ افندی‌، ریاض‌ العلماء، ج۶، ص۶، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
[۶] شیخ‌ عبدالنبی‌ کاظمی‌، تکملة الرجال‌، ج۲، ص۳۴۰، نجف‌، مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة.
ثبت‌ شده‌ که‌ هیچ‌ یک‌ قابل‌ اعتماد نیست‌. بنابر منابع‌ متأخر، مادر ابن‌ ادریس‌ نوه دختری ‌ شیخ‌ مسعود وَرّام‌ بوده‌ است‌ و نسب‌ وی‌ از جانب‌ مادر با ۳ واسطه‌ به‌ شیخ‌ طوسی ‌ می‌رسد، اما نظر به‌ تاریخ‌ وفات‌ شیخ‌ ورام‌ در ۶۰۵ق‌/ ۱۲۰۸م‌
[۸] ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱۲، ص۲۸۲.
و سال‌ وفات ‌ ابن‌ ادریس‌، و نیز با مقایسه طبقه شیخ‌ ورام‌
[۹] علی‌ منتجب‌الدین‌، فهرست‌ اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌، ج۱، ص۱۹۶، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
با طبقه ابن‌ ادریس‌ این‌ نسبت‌ درست‌ نمی‌نماید. شرح‌ حال‌ نویسان‌ ابن‌ ادریس‌ وی‌ را با عنوان‌ «حلّی‌» یاد کرده‌اند، و منتجب‌الدین‌ متذکر شده‌ که‌ در حله ‌ با وی‌ ملاقات‌ کرده‌ است‌.
[۱۰] علی‌ منتجب‌الدین‌، فهرست‌ اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌، ج۱، ص۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.



تاریخی‌ برای‌ ولادت ‌ ابن‌ ادریس‌ نقل‌ نشده‌، ولی‌ به‌ استناد خط شهید ثانی‌ که ‌در اجازات‌ مجلسی‌ آمده‌، ابن‌ ادریس‌ در ۵۵۸ق‌/۱۱۶۳م‌ به‌ سن‌ بلوغ‌ رسیده‌ است‌ و با فرض‌ اینکه‌ وی‌ در حدود ۱۵ سالگی‌ بالغ‌ شده‌ باشد، تولد وی‌ را باید در حدود ۵۴۳ق‌/۱۱۴۸م‌ دانست‌. در مورد وفات‌ او نیز اختلاف‌ است‌: کفعمی‌ جمعه ‌ ۱۸ شوال ‌ ۵۹۸ق‌/۱۱ سپتامبر ۱۲۰۲م‌
[۱۲] محمد استرابادی‌، منتهی‌ المقال‌، ج۱، ص۲۶۰، تهران‌، ۱۳۰۰ق‌.
و ذهبی‌
[۱۳] محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۳، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۵۹۷ق‌ را ذکر کرده‌ است‌. بنابراین‌، سخن‌ علمای‌ متأخر شیعه ‌ در این‌ باب‌ که‌ وی‌ پیش‌ از رسیدن‌ به‌ ۲۵ سالگی‌ وفات ‌ یافته‌ است‌
[۱۴] محمد استرابادی‌، منتهی‌ المقال‌، ج۱، ص۲۶۰، تهران‌، ۱۳۰۰ق‌.
نباید صحیح‌ باشد.


صفدی‌
[۱۵] خلیل‌ صفدی‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۲، ص۱۸۳، به‌ کوشش‌ هلموت‌ ری‌تر، استانبول‌، ۱۹۴۹م‌.
وی‌ را در فقه ‌ عدیم‌ النظیر دانسته‌، و ابن‌ داوود حلی ‌ او را شیخ‌ الفقها خوانده‌ است‌.
[۱۶] حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۴۲۸، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
شجاعت‌ علمی‌ وی‌ در شکستن‌ سنت‌ تقلید از آراء شیخ‌ طوسی‌، تحرک‌ بخشیدن‌ به‌ فقه‌ امامیه‌، خارج‌ کردن‌ آن‌ از رکود و جمود و تشویق‌ ابتکار و اندیشه آزاد، بیانگر جلالت‌ قدر اوست‌. تا ۱۰۰ سال‌ پس‌ از درگذشت‌ شیخ‌ طوسی‌ همه مسندنشینان‌ فقاهت‌ شیعه‌ خوشه‌چینان‌ آراء شیخ‌ و در حقیقت‌ فقط منعکس‌ کنندگان‌ نظرات‌ او بودند تا جایی‌ که‌ می‌توان‌ گفت‌ باب‌ اجتهاد تا حدودی‌ مسدود شده‌ بود.
[۱۷] زین‌الدین شهید ثانی‌، الدرایة فی‌ مصطلح‌ الحدیث‌، ج۱، ص۲۸، نجف‌، مطبعة النعمان‌.
در چنین‌ وضعی‌ ابن‌ ادریس‌ پای‌ از دائره تقلید بیرون‌ نهاد و به‌ احیای‌ اجتهاد و اظهار نظر آزاد پرداخت‌. وی‌ گاه‌ در نقد آراء شیخ‌ بسیار سرسختی‌ به‌ خرج‌ می‌داد و شیخ‌ را به‌ طور مستقیم‌ و غیر مستقیم‌ به‌ تبعیت‌ و پیروی‌ از امام‌ شافعی ‌ متهم‌ می‌کرد و گاه‌ لحنش‌ بسیار تند می‌شد، اما به‌ هر حال‌ احترام‌ به‌ شیخ‌ را فرو نمی‌نهاد و با عباراتی‌ چون‌ «الشیخ‌ السعید الصدوق‌ تغمّده‌ الله‌ برحمته‌» از او یاد می‌کرد. مامقانی ‌ ادعا کرده‌ که‌ ابن‌ ادریس‌ در کتاب‌ طهارت‌ سرائر درباره شیخ‌ طوسی ‌ گفت‌: «و خالی‌ شیخ‌ الاعاجم‌ ابوجعفر الطوسی‌ یفوح‌ (در اصل‌: یفوه‌) مِن‌ فیه‌ رائحةُ النجاسة»،
[۲۱] عبدالله‌ مامقانی‌، تنقیح‌ المقال‌، ج۲، ص۷۷، نجف‌، ۱۳۴۹-۱۳۵۱ق‌.
لیکن‌ این‌ عبارت‌ در کتاب‌ طهارت‌ سرائر (چاپ‌ موجود) دیده‌ نمی‌شود و احتمال‌ می‌رود تحریف‌ این‌ عبارت‌ِ سرائر باشد: «... ان‌ّ اباجعفر یفوح‌ من‌ فیه‌ رائحة تسلیم‌...» که‌ ابداً جنبه‌ رکیکی‌ ندارد.


فقیه ‌ معاصر وی‌ سدیدالدین‌ حمصی‌ او را اهل‌ تخلیط و غیرقابل‌ اعتماد دانسته‌ است‌.
[۲۳] علی‌ منتجب‌الدین‌، فهرست‌ اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌، ج۱، ص۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
ابن‌ داوود حلی‌ عدم‌ پذیرش‌ خبر واحد توسط ابن‌ ادریس‌ را به‌ معنی‌ اعراض‌ کلی‌ او از اخبار اهل‌ بیت‌ گرفته‌ و وی‌ را در زُمره ضعفا آورده‌، ولی‌ در همان‌جا او را ستوده‌ است‌.
[۲۴] حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۴۹۸، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
بحرانی‌ می‌نویسد که‌ محقق‌ حلی ‌ و علامه حلی ‌ به‌ کرات‌ به‌ نقد و طعن ‌ او پرداخته‌اند،
[۲۵] یوسف‌ بحرانی‌، لؤلؤة البحرین‌، ج۱، ص۲۷۶، قم‌، مؤسسه آل‌ البیت‌.
ولی‌ در دوره‌های‌ بعد نظر علمای‌ رجال ‌ در مورد ابن‌ ادریس‌ به‌ تدریخ‌ تغییر یافت‌ تا آن‌جا که‌ مجلسی‌ وی‌ را توثیق ‌ کرده‌ است‌. معاصران‌ نظر حمصی‌ را در مورد تخلیط ابن‌ ادریس‌ تنها از این‌ جهت‌ که‌ وی‌ در نقل‌ اسناد روایات ‌ اندکی‌ بی‌دقت‌ بوده‌، صحیح‌ دانسته‌اند.
[۲۸] محمدتقی شوشتری‌ ‌، قاموس‌ الرجال‌، ج۸، ص۴۵، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌.
[۲۹] ابوالقاسم خویی‌، ‌ معجم‌ رجال‌ الحدیث‌، ج۱۵، ص۶۳، قم‌، ۱۴۰۳ق‌.

ابن‌ ادریس‌ چنانکه‌ از کتاب‌ سرائر، به‌ خصوص‌ بخش‌ مستطرفات‌ آن‌ برمی‌آید، برخی‌ از اصول‌ و مصنفات‌ سلف‌ شیعه ‌ را در اختیار داشته‌ و وی‌ آخرین‌ کسی‌ است‌ که‌ درباره برخی‌ از آن‌ها اطلاعاتی‌ به‌ دست‌ می‌دهد، و برخی‌ از اجازات‌ نام‌ وی‌ در سلسله روایی‌ صحیفه سجادیه ‌ دیده‌ می‌شود. همچنین‌ نام‌ وی‌ در میان‌ راویان‌ کتب‌ دیگر نیز آمده‌ است‌.
[۳۳] حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۵ -۶، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
ابن‌ ادریس‌ بعضی‌ از کتب‌ سلف‌ را استنساخ‌ کرده‌، که‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ می‌توان‌ از مصباح‌ المتهجّد شیخ‌ طوسی‌ (در جمادی‌الاولی‌ ۵۷۰ق‌) و قرب‌ الاسناد حمیری‌ (در رمضان ‌ ۵۷۴ق‌) نام ‌برد.
[۳۴] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۲۵.
[۳۵] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۵، ص۲۵۷.
[۳۶] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۱۷، ص۶۸.
[۳۷] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۲۲۲.
[۳۸] محمد طوسی‌، مصباح‌ المتهجد، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، تهران‌، ۱۳۳۸-۱۹۳۳ق‌.



وی‌ خود می‌نویسد که‌ از سید ابوالمکارم‌ بن‌ زهره‌ حضوراً و مکاتبتاً استفاده‌ کرده‌ است‌. از دیگر مشایخ‌ وی‌ چنانکه‌ از اسناد روایات‌ و اجازات‌ برمی‌آید، می‌توان‌ عمادالدین‌ محمد بن‌ ابی‌ القاسم‌ طبری‌، عربی‌ بن‌ مسافر عبادی‌، حسین‌ بن‌ هبة الله‌ بن‌ رطبه سوراوی‌ و عبدالله‌ ابن‌ جعفر دوریستی‌ را نام‌ برد. به‌ گفته ذهبی ‌ ابن‌ ادریس‌ از راشد
[۴۸] لؤلؤة البحرین‌، قم‌، مؤسسه آل‌ البیت‌.
و شریف‌ شرفشاه‌ نیز بهره‌ برده‌ است‌.
[۴۹] محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
سماع‌ بدون‌ واسطه ابن‌ ادریس‌ از شیخ‌ ابوعلی‌ طوسی‌ در ۵۱۱ق‌/۱۱۱۷م‌
[۵۴] عبدالله‌ افندی‌، ریاض‌ العلماء، ج۵، ص۳۳، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
از حیث‌ زمان‌ و طبقه‌ قابل‌ پذیرش‌ نیست‌ و ظاهراً شخصی‌ که‌ در ۵۱۱ق‌ از ابوعلی‌ طوسی‌ استماع‌ کرده‌، عمادالدین‌ طبری‌ استاد ابن‌ ادریس‌ بوده‌ است‌.
[۵۵] محمد عمادالدین‌ طبری‌، بشارة المصطفی‌، ج۱، ص۲، نجف‌، ۱۳۸۳ق‌.



از جمله ایشان‌ می‌توان‌ مُحیی‌الدین‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ علی‌ بن‌ زهره‌،
[۵۶] عبدالرزاق ابن‌ فوطی‌، ‌ تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌، ج۴، ص۳۰۹-۳۱۰، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
فخار بن‌ معد موسوی‌، محمد بن‌ نمای‌ حلی‌،
[۶۲] حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
علی‌ ابن‌ یحیی‌ خیاط، احمد بن‌ مسعود اسدی‌ و علی‌ بن‌ ابراهیم‌ علوی‌ عریضی‌
[۶۷] حسین‌ نوری‌، مستدرک‌ الوسائل‌، ج۳، ص۴۸۲، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.
را نام‌ برد. سند موجود در الاربعون‌ که‌ دلالت‌ بر روایتیحیی‌ بن‌ سعید حلی ‌ از ابن‌ ادریس‌ دارد از حیث‌ طبقه‌ مورد تردید است‌.


اگر چه‌ ذهبی‌
[۶۹] محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
متذکر شده‌ که‌ ابن‌ ادریس‌ آثاری‌ در فروغ‌ و اصول‌ داشته‌ و ابن‌ داوود
[۷۰] حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۴۹۸، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
او راکثیر التألیف‌ دانسته‌، مع‌ ذلک‌ جز چند اثر از وی‌ نمی‌شناسیم‌. آثار بازمانده‌ از او اینهاست‌:

۷.۱ - آثار چاپی‌

۱. السرائر الحاوی‌ لتحریر الفتاوی‌، این‌ کتاب‌ از آثار بدیع‌ فقهی‌ است‌ که‌ ارزش‌ و اعتبار آن‌ پس‌ از قرن‌ها هنوز به‌ قوت‌ خود باقی‌ است‌. سرائر افزون‌ بر ارزش‌ فقهی‌ آن‌، به‌ واسطه آخرین‌ بابش‌ که‌ او خود آن‌ را «باب‌ النوادر» نامیده‌ و شامل‌ گزیده‌ای‌ از کتب‌ مشیخه‌ و روات‌ است‌، ارزش‌ حدیثی‌ قابل‌ توجهی‌ دارد. چنانکه‌ از دو موضع‌ کتاب‌ بر می‌آید وی‌ در خلال‌ سالهای ‌ ۵۸۷ - ۵۸۸ق‌/ ۱۱۹۱-۱۱۹۲م‌ مشغول‌ تألیف‌ آن‌ بوده‌ است‌. سرائر در ۱۲۴۷و ۱۲۷۰ق‌ در تهران‌ چاپ‌ سنگی‌ شده‌، و «باب‌ النوادر» آن‌ با عنوان‌ النوادر او مستطرفات‌ السرائر جداگانه‌ در ۱۴۰۸ق‌ با مقدمه‌ای‌ تحقیقی‌ و حواشی‌ در قم ‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌؛
[۷۳] محمد طوسی‌، مصباح‌ المتهجد، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، تهران‌، ۱۳۳۸-۱۹۳۳ق‌.


۷.۲ - آثار خطی‌

۱. رساله‌ای‌ در تکلیف‌
[۷۴] ملی‌، خطی‌، ج۸، ص۳۶۷.

۲. رساله‌ای‌ در مضایقه‌ و مواسعه‌ در فقه
[۷۵] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۱۲، ص۲۱۱.
[۷۶] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۱۷۵.
[۷۷] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۲۳۱.
[۷۸] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۱۳۴.

۳. اجوبة مسائل‌،
[۷۹] محمد مهدی‌ نجف‌، فهرست‌ مخطوطات‌ مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة، ج۱، ص۲۸، نجف‌، منشورات‌ مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة.
[۸۰] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۳۳۱.
البته‌ انتساب‌ هیچ‌ یک‌ از این‌ ۳ کتاب‌ به‌ وی‌ قطعی‌ نیست‌. رساله‌ای‌ در مسأله تتمیم‌ آب‌ قلیل ‌به‌ کرّ ، تقریباً در ۱۰ برگ‌.
[۸۲] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۳۸۴.


۷.۳ - آثار منسوب‌

۱. التعلیقات‌ علی‌ التبیان‌
[۸۴] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۲۵.
[۸۵] آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۱۸۵.

۲. رساله‌ای‌ درمعنی‌ناصب‌
[۸۶] عبدالله‌ افندی‌، ریاض‌ العلماء، ج۵، ص۳۳، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.

۳. مناسک‌
[۸۷] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.

۴. نیز ابن‌ ابی‌ الحدید روایتی‌ در مورد رابطه شریف‌ رضی ‌ و شریف‌ مرتضی ‌ با فخرالملک‌، وزیر بهاءالدولة، از خط ابن‌ ادریس‌ نقل‌ کرده‌ که‌ مشخص‌ نیست‌ از کدام‌ اثر وی‌ گرفته‌ شده‌ است‌.

(۱) آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة.
(۲) ابن‌ ابی‌ الحدید، شرح‌ نهج‌البلاغة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.
(۳) ابن‌ اثیر، الکامل‌.
(۴) محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.
(۵) حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
(۶) عبدالرزاق ابن‌ فوطی‌، ‌ تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
(۷) محمد استرابادی‌، منتهی‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۰ق‌.
(۸) عبدالله‌ افندی‌، ریاض‌ العلماء، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
(۹) یوسف‌ بحرانی‌، لؤلؤة البحرین‌، قم‌، مؤسسه آل‌ البیت‌.
(۱۰) محمد بن‌ حسن‌ حر عاملی‌، امل‌ الامل‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۵م‌.
(۱۱) ابوالقاسم خویی‌، ‌ معجم‌ رجال‌ الحدیث‌، قم‌، ۱۴۰۳ق‌.
(۱۲) محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
(۱۳) عبدالکریم سمعانی‌ ‌، الانساب‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
(۱۴) محمدتقی شوشتری‌ ‌، قاموس‌ الرجال‌، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌.
(۱۵) محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.
(۱۶) زین‌الدین شهید ثانی‌، الدرایة فی‌ مصطلح‌ الحدیث‌، نجف‌، مطبعة النعمان‌.
(۱۷) خلیل‌ صفدی‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ هلموت‌ ری‌تر، استانبول‌، ۱۹۴۹م‌.
(۱۸) محمد طوسی‌، مصباح‌ المتهجد، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، تهران‌، ۱۳۳۸-۱۹۳۳ق‌.
(۱۹) محمد عمادالدین‌ طبری‌، بشارة المصطفی‌، نجف‌، ۱۳۸۳ق‌.
(۲۰) شیخ‌ عبدالنبی‌ کاظمی‌، تکملة الرجال‌، نجف‌، مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة.
(۲۱) عبدالله‌ مامقانی‌، تنقیح‌ المقال‌، نجف‌، ۱۳۴۹-۱۳۵۱ق‌.
(۲۲) محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
(۲۳) ملی‌، خطی‌.
(۲۴) علی‌ منتجب‌الدین‌، فهرست‌ اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
(۲۵) محمد مهدی‌ نجف‌، فهرست‌ مخطوطات‌ مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة، نجف‌، منشورات‌ مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة.
(۲۶) حسین‌ نوری‌، مستدرک‌ الوسائل‌، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.


۱. عبدالکریم سمعانی‌ ‌، الانساب‌، ج۹، ص۲۳۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۲. عبدالرزاق ابن‌ فوطی‌، ‌ تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌، ج۴، ص۳۰۸، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۳. محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۴. محمد بن‌ حسن‌ حرعاملی‌، امل‌ الامل‌، ج۲، ص۲۳۶، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۵م‌.    
۵. عبدالله‌ افندی‌، ریاض‌ العلماء، ج۶، ص۶، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
۶. شیخ‌ عبدالنبی‌ کاظمی‌، تکملة الرجال‌، ج۲، ص۳۴۰، نجف‌، مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة.
۷. محمد بن‌ حسن‌ حرعاملی‌، امل‌ الامل‌، ج۲، ص۲۴۳، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۵م‌.    
۸. ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱۲، ص۲۸۲.
۹. علی‌ منتجب‌الدین‌، فهرست‌ اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌، ج۱، ص۱۹۶، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
۱۰. علی‌ منتجب‌الدین‌، فهرست‌ اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌، ج۱، ص۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
۱۱. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۱۲. محمد استرابادی‌، منتهی‌ المقال‌، ج۱، ص۲۶۰، تهران‌، ۱۳۰۰ق‌.
۱۳. محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۳، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۱۴. محمد استرابادی‌، منتهی‌ المقال‌، ج۱، ص۲۶۰، تهران‌، ۱۳۰۰ق‌.
۱۵. خلیل‌ صفدی‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۲، ص۱۸۳، به‌ کوشش‌ هلموت‌ ری‌تر، استانبول‌، ۱۹۴۹م‌.
۱۶. حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۴۲۸، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
۱۷. زین‌الدین شهید ثانی‌، الدرایة فی‌ مصطلح‌ الحدیث‌، ج۱، ص۲۸، نجف‌، مطبعة النعمان‌.
۱۸. محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۴۳۲، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۱۹. ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۵، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۲۰. محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۹، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۲۱. عبدالله‌ مامقانی‌، تنقیح‌ المقال‌، ج۲، ص۷۷، نجف‌، ۱۳۴۹-۱۳۵۱ق‌.
۲۲. محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۹، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۲۳. علی‌ منتجب‌الدین‌، فهرست‌ اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌، ج۱، ص۱۷۳، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز طباطبائی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/ ۱۹۸۶م‌.
۲۴. حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۴۹۸، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
۲۵. یوسف‌ بحرانی‌، لؤلؤة البحرین‌، ج۱، ص۲۷۶، قم‌، مؤسسه آل‌ البیت‌.
۲۶. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱، ص۱۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۲۷. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱، ص۳۳، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۲۸. محمدتقی شوشتری‌ ‌، قاموس‌ الرجال‌، ج۸، ص۴۵، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌.
۲۹. ابوالقاسم خویی‌، ‌ معجم‌ رجال‌ الحدیث‌، ج۱۵، ص۶۳، قم‌، ۱۴۰۳ق‌.
۳۰. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۵۲-۵۴، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۳۱. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۶۳، بیروت‌،     ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
۳۲. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۶۲، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۳۳. حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۵ -۶، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
۳۴. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۲۵.
۳۵. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۵، ص۲۵۷.
۳۶. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۱۷، ص۶۸.
۳۷. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۲۲۲.
۳۸. محمد طوسی‌، مصباح‌ المتهجد، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، تهران‌، ۱۳۳۸-۱۹۳۳ق‌.
۳۹. محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۲۶۵، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۴۰. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۷۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۴۱. محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، ج۱، ص۲۲، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.    
۴۲. محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، ج۱، ص۳۵، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.    
۴۳. محمد بن‌ حسن‌ حرعاملی‌، امل‌ الامل‌، ج۲، ص۸۰، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۵م‌.    
۴۴. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۶، ص۳۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۴۵. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۶۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۴۶. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۷۰، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۴۷. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۸۲، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۴۸. لؤلؤة البحرین‌، قم‌، مؤسسه آل‌ البیت‌.
۴۹. محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۵۰. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۵۲، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۵۱. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۵۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۵۲. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۶۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۵۳. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۸۱، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۵۴. عبدالله‌ افندی‌، ریاض‌ العلماء، ج۵، ص۳۳، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
۵۵. محمد عمادالدین‌ طبری‌، بشارة المصطفی‌، ج۱، ص۲، نجف‌، ۱۳۸۳ق‌.
۵۶. عبدالرزاق ابن‌ فوطی‌، ‌ تلخیص‌ مجمع‌ الاداب‌، ج۴، ص۳۰۹-۳۱۰، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۵۷. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۶، ص۲۳، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۵۸. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۶، ص۲۴، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۵۹. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۴۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۶۰. محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، ج۱، ص۸۱، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.    
۶۱. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۷۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۶۲. حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
۶۳. محمدباقر مجلسی‌، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۳۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.    
۶۴. محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، ج۱، ص۲۱، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.    
۶۵. محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، ج۱، ص۲۲، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.    
۶۶. محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، ج۱، ص۳۵، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.    
۶۷. حسین‌ نوری‌، مستدرک‌ الوسائل‌، ج۳، ص۴۸۲، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.
۶۸. محمد شهید اول‌، الاربعون‌ حدیثاً، ج۱، ص۴۶، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.    
۶۹. محمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۷۰. حسن‌ ابن‌ داوود حلی‌، کتاب‌ الرجال‌، ج۱، ص۴۹۸، تهران‌، ۱۳۴۲ش‌.
۷۱. محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۱۷۰، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۷۲. محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۴۰۱، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۷۳. محمد طوسی‌، مصباح‌ المتهجد، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، تهران‌، ۱۳۳۸-۱۹۳۳ق‌.
۷۴. ملی‌، خطی‌، ج۸، ص۳۶۷.
۷۵. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۱۲، ص۲۱۱.
۷۶. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۱۷۵.
۷۷. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۲۳۱.
۷۸. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۱۳۴.
۷۹. محمد مهدی‌ نجف‌، فهرست‌ مخطوطات‌ مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة، ج۱، ص۲۸، نجف‌، منشورات‌ مکتبة الامام‌ الحکیم‌ العامة.
۸۰. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۳۳۱.
۸۱. محمد ابن‌ ادریس‌، السرائر، ج۱، ص۹، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.    
۸۲. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۳۸۴.
۸۳. محمد بن‌ حسن‌ حرعاملی‌، امل‌ الامل‌، ج۲، ص۲۴۴، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۵م‌. ‌    
۸۴. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۲۵.
۸۵. آقابزرگ‌ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۱۸۵.
۸۶. عبدالله‌ افندی‌، ریاض‌ العلماء، ج۵، ص۳۳، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
۸۷. محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۲۱، ص۳۳۲، به‌ کوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محیی‌ هلال‌ السرحان‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌.
۸۸. ابن‌ ابی‌ الحدید، شرح‌ نهج‌البلاغة، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۹۵۹م‌.    



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «فخرالدین ابن‌ادریس»، ج۲، ص۸۷۴.    



جعبه ابزار