• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فخرالدین حجازی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حجازی، فخرالدین، خطیب مذهبی، نویسنده و نماینده مجلس شورای اسلامی می‌باشد.



وی در ۱۳۰۸ش در سبزوار متولد شد.


پدرش، حاج شیخ محمد حجازی، از روحانیان سبزوار بود.


فخرالدین حجازی ضمن کار، تحصیل کرد و دیپلم گرفت و در ۱۳۲۸ش در وزارت فرهنگ استخدام شد.
[۱] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۵ـ۶، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۲] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص ۲۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۳] فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص۶، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).



وی فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی را از دوره جوانی، با تأسیس انجمن تبلیغات اسلامی و تشکیل کتاب‌خانه و مجالس سخنرانی، آغاز کرد.

۴.۱ - روزنامه اسرار شرق

حجازی ضمن تدریس، در روزنامه اسرار شرق، که در سبزوار منتشر می‌شد و وابسته به اعضای تندرو جبهه ملی بود، مقاله می‌نوشت.
وی همچنین عضو حزب‌های عدالت، دموکراتِ قوام‌السلطنه و حزب آزادی مردم وابسته به جبهه ملی بود.
[۴] فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص۸، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
[۵] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۶] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.


۴.۲ - روزنامه جلوه

حجازی در تیر ۱۳۳۱ روزنامه جلوه حقیقت را منتشر کرد.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، دفتر روزنامه غارت و به آتش کشیده شد و حجازی از سبزوار به مشهد گریخت و از آبان ۱۳۳۲ با سمت آموزگاری در مشهد مشغول به کار شد.

۴.۳ - فعالیت‌های فرهنگی در مشهد

وی با محمدتقی شریعتی، مؤسس کانون نشر حقایق اسلامی، و برخی اعضای کمیته جبهه ملی خراسان ارتباط برقرار کرد.
[۷] فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص ۸ـ۹، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
[۸] فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص ۱۲، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
[۹] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۶، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۱۰] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.

حجازی در مشهد به فعالیت مطبوعاتی روی آورد، از جمله سردبیر روزنامه خراسان و مدیر مجله آستان قدس شد.
وی همچنین هر هفته در منزلش جلسات تفسیر قرآن برگزار می‌کرد.
حجازی به سبب سخنرانی‌هایش به «خطیب فرهنگ» مشهور شد.
در ۱۳۳۹ش نیز در رشته ادبیات فارسی از دانشگاه مشهد فارغ‌التحصیل شد.
[۱۱] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۱۲] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۱۳] حسین الهی، روزنامه و روزنامه‌نگاری در خراسان: از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱ مرداد ۱۳۳۲، ج۱، ص۱۷۲، مشهد ۱۳۸۰ش.
[۱۴] هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱، ص۶، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب.
[۱۵] فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص۸، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).


۴.۴ - تبعید به گیلان

حجازی به سبب درگیری با استاندار خراسان، تیمسار باتمانقلیچ، به گیلان تبعید شد، اما پس از تغییر استاندار، حکم تبعید وی لغو گردید.
[۱۶] حضرت آیت‌اللّه‌العظمی آقای حاج سیدمحمدهادی میلانی (به روایت اسناد ساواک)، ج ۳، ص ۵۶ـ۵۷، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۱ش.
[۱۷] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۱۸] هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱،، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب، ص۶.



حجازی در اوایل مهر ۱۳۴۵ به تهران آمد و در دبیرستان مروی به تدریس پرداخت.
[۱۹] حضرت آیت‌اللّه‌العظمی آقای حاج سیدمحمدهادی میلانی (به روایت اسناد ساواک)، ج ۳، ص ۵۷، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۱ش.


۵.۱ - سخنرانی در حسینیه ارشاد

وی در تهران، به دعوت استاد مطهری، به جمع سخنرانان در حسینیه ارشاد پیوست و در سال‌های ۱۳۴۵ـ۱۳۴۷ش مشهورترین سخنران آن‌جا شد.
نسل جوان از سخنرانی‌های کوبنده و پرشور او استقبال کردند که این امر، به‌ تدریج، وی را آماج انتقادهای گسترده دیگران قرار داد.
برخی مخالفان او، با استناد به حضور حجازی در مجله‌نامه آستان قدس، در مقام مدیرمسئول، و مواضع کلی این مجله در خدمت حاکمیت، وی را فاقد صلاحیت سیاسی دانستند و نهایتا او حسینیه ارشاد را ترک کرد.
[۲۰] علی‌رهنما، مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد: زندگینامه‌ی سیاسی علی شریعتی، ج۱، ص۳۳۳ـ۳۳۴، ترجمه‌ی کیومرث قرقلو، تهران ۱۳۸۱ش.
[۲۱] استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، ص ۴۸، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۲۲] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۹ـ۳۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۲۳] حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۸۳ـ۸۴، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.


۵.۲ - سخنرانی در مجالس دیگر

ولی در مجالس دیگر همچنان سخنرانی می‌کرد.
[۲۴] اسناد انقلاب اسلامی، ج ۴، ص ۳۶۰، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
[۲۵] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۴۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۲۶] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۶۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.

او از معدود سخنرانانی بود که عضو مجموعه روحانیت نبود و در عین حال، سخنرانی‌های مذهبی می‌کرد، احتمالاً یکی از دلایل مخالفت‌ها با وی، همین امر بود.
ساواک نیز می‌کوشید به اختلاف خطبای مذهبی و حجازی دامن زند.
[۲۷] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۸۲، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۲۸] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۱۹، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۲۹] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۶۲، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۳۰] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۸۳، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۳۱] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۹۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.


۵.۳ - بازداشت

حجازی در دوره حکومت پهلوی چندین‌بار بازداشت شد و نامش در فهرست خطبای مذهبیِ ممنوع‌المنبر جای گرفت.
[۳۲] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۷۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۳۳] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۷۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۳۴] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۸۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۳۵] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۸۶ـ۳۸۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۳۶] انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵، ج۱، ص۵۱۱، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ش.
[۳۷] هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱، ، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب، ص۶.


۵.۴ - تأسیس مؤسسه بعثت

تأسیس مؤسسه انتشاراتی بعثت، به منظور چاپ و انتشار کتاب در حوزه معارف اسلامی و مسائل سیاسی، که با همکاری چند تن دیگر و حمایت مالی آیت‌اللّه میلانی، از مراجع تقلید آن زمان، صورت گرفت، از دیگر اقدامات او پس از خروج از حسینیه ارشاد بود.
[۳۸] هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱، ص۶، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب.

[۳۹] هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب، ص ۶.
[۴۰] رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کارآمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۳، سالهای ۱۳۵۷ـ ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴۱] رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کارآمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۵۷ـ ۱۳۲۰، ج۱، ص۶۸، پانویس، تهران ۱۳۸۱ش.



پس از پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش)، حجازی در سه دوره اول مجلس، نماینده مجلس شورای اسلامی شد و در دوره اول، با اکثریت آرا، در صدر نمایندگان مردم تهران قرار گرفت.
[۴۲] سرگه بارسقیان، «فخرالدین حجازی منتخب اول تهران در مجلس اول: خطیبی که مقنن شد»، ج۱، ص۱۳، اعتماد ملی، ش ۴۷۳، ۷ مهر ۱۳۸۶.

برخی وی را متهم به فرصت‌طلبی کرده‌اند.
[۴۳] محمدمهدی جعفری، مصاحبه، ۳۰ دی ۱۳۸۶
[۴۴] فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۶۲، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
[۴۵] علی‌رهنما، مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد: زندگینامه‌ی سیاسی علی شریعتی، ج۱، ص۳۳۳ـ۳۳۴، ترجمه‌ی کیومرث قرقلو، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴۶] پروین منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص ۲۰۴، تهران ۱۳۸۴ش.



از حجازی چندین اثر تألیفی به جامانده، که از آن جمله است: نقش پیامبران در تمدن انسان، پژوهشی درباره قرآن و پیامبر، سرود اقبال، جنگ از دیدگاه نهج‌البلاغه، سفرنامه فرنگ، فتح فاو، سی مقاله، چهار بنیان، امت و امامت.
شگفتی‌های نهج‌البلاغه و زندگانی امام حسن (ع) دو اثر ترجمه‌ای وی از عربی به فارسی است.
[۴۷] شهلا پروین‌زاد، «کتابشناسی استاد فخرالدین حجازی»، ج۱، ص۱۸ـ۲۱، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).



حجازی در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۶، پس از سال‌ها بیماری، در تهران درگذشت.


(۱) استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۲) اسناد انقلاب اسلامی، ج ۴، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
(۳) حسین الهی، روزنامه و روزنامه‌نگاری در خراسان: از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱ مرداد ۱۳۳۲، مشهد ۱۳۸۰ش.
(۴) انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ش.
(۵) سرگه بارسقیان، «فخرالدین حجازی منتخب اول تهران در مجلس اول: خطیبی که مقنن شد»، اعتماد ملی، ش ۴۷۳، ۷ مهر ۱۳۸۶.
(۶) شهلا پروین‌زاد، «کتابشناسی استاد فخرالدین حجازی»، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
(۷) رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کارآمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۵۷ـ ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۱ش.
(۸) فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
(۹) حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
(۱۰) حضرت آیت‌اللّه‌العظمی آقای حاج سیدمحمدهادی میلانی (به روایت اسناد ساواک)، ج ۳، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۱ش.
(۱۱) هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب.
(۱۲) علی‌رهنما، مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد: زندگینامه‌ی سیاسی علی شریعتی، ترجمه‌ی کیومرث قرقلو، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۳) فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
(۱۴) پروین منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، تهران ۱۳۸۴ش.


۱. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۵ـ۶، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۲. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص ۲۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳. فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص۶، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
۴. فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص۸، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
۵. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۶. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۷. فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص ۸ـ۹، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
۸. فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص ۱۲، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
۹. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۶، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۱۰. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۱۱. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۱۲. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۱۳. حسین الهی، روزنامه و روزنامه‌نگاری در خراسان: از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱ مرداد ۱۳۳۲، ج۱، ص۱۷۲، مشهد ۱۳۸۰ش.
۱۴. هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱، ص۶، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب.
۱۵. فخرالدین حجازی، «گفت و گوی خاموش»، ج۱، ص۸، تهیه و تنظیم مهدی پروین‌زاد، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).
۱۶. حضرت آیت‌اللّه‌العظمی آقای حاج سیدمحمدهادی میلانی (به روایت اسناد ساواک)، ج ۳، ص ۵۶ـ۵۷، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۱ش.
۱۷. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۱۸. هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱،، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب، ص۶.
۱۹. حضرت آیت‌اللّه‌العظمی آقای حاج سیدمحمدهادی میلانی (به روایت اسناد ساواک)، ج ۳، ص ۵۷، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۱ش.
۲۰. علی‌رهنما، مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد: زندگینامه‌ی سیاسی علی شریعتی، ج۱، ص۳۳۳ـ۳۳۴، ترجمه‌ی کیومرث قرقلو، تهران ۱۳۸۱ش.
۲۱. استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، ص ۴۸، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
۲۲. حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۹ـ۳۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۲۳. حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۸۳ـ۸۴، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۲۴. اسناد انقلاب اسلامی، ج ۴، ص ۳۶۰، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
۲۵. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۴۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۲۶. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۶۱، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۲۷. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۸۲، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۲۸. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۱۹، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۲۹. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۶۲، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳۰. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۸۳، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳۱. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۹۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳۲. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۷۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳۳. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۷۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳۴. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۸۰، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳۵. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۳۸۶ـ۳۸۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۳۶. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵، ج۱، ص۵۱۱، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ش.
۳۷. هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱، ، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب، ص۶.
۳۸. هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، ج۱، ص۶، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب.
۳۹. هادی خسروشاهی، «فخردین: مرد قلم و سخن»، اطلاعات، ش ۲۳۹۳۲، ۲۲ خرداد ۱۳۸۶الف، هادی خسروشاهی، «مبارزات سیاسی فخرالدین حجازی»، اطلاعات، ش ۲۳۹۴۹، ۱۲ تیر ۱۳۸۶ب، ص ۶.
۴۰. رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کارآمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۳، سالهای ۱۳۵۷ـ ۱۳۲۰، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۱. رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کارآمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۵۷ـ ۱۳۲۰، ج۱، ص۶۸، پانویس، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۲. سرگه بارسقیان، «فخرالدین حجازی منتخب اول تهران در مجلس اول: خطیبی که مقنن شد»، ج۱، ص۱۳، اعتماد ملی، ش ۴۷۳، ۷ مهر ۱۳۸۶.
۴۳. محمدمهدی جعفری، مصاحبه، ۳۰ دی ۱۳۸۶
۴۴. فریاد بعثت: فخرالدین حجازی به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، ج۱، ص۱۶۲، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
۴۵. علی‌رهنما، مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد: زندگینامه‌ی سیاسی علی شریعتی، ج۱، ص۳۳۳ـ۳۳۴، ترجمه‌ی کیومرث قرقلو، تهران ۱۳۸۱ش.
۴۶. پروین منصوری، تاریخ شفاهی کانون نشر حقایق اسلامی، ص ۲۰۴، تهران ۱۳۸۴ش.
۴۷. شهلا پروین‌زاد، «کتابشناسی استاد فخرالدین حجازی»، ج۱، ص۱۸ـ۲۱، کیهان فرهنگی، ش ۲۲۴ (خرداد ۱۳۸۴).



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «فخرالدین حجازی»، شماره۵۸۲۷.    



جعبه ابزار