قواعد ضمایر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قواعد ضمایر، قواعد مهم درباره
ضمایر و استعمال آن‌ها را می‌گویند.
یکی از
قواعد ادبی مؤثر در
تفسیر قرآن و علوم آن، قواعد ضمایر
قرآن است.
اصل
وضع ضمیر ، برای
اختصار و گزیده گویی است؛ لذا در آیه ۳۵
سوره احزاب ، ضمیر «هم» جایگزین بیست
کلمه است (ان المسلمین والمسلمات و... اعد الله لهم مغفرة واجرا عظیما)؛ «همانا کلیه
مردان و
زنان مسلمان و… برای همه آن‌ها
خدا مغفرت و
پاداش بزرگ مهیا کرده است».
ضمیر یا متصل است یا منفصل، و تا زمانی که آوردن
ضمیر متصل ممکن باشد،
ضمیر منفصل آورده نمی‌شود.
یکی از قواعد ضمیر آن است که مرجعی داشته باشد که ضمیر به آن برگردد، و آن مرجع باید آشکار و هماهنگ و پیش از ضمیر آمده باشد؛ مانند: (ونادی نوح ابنه).
در این آیه، ضمیر در «ابنه» به «نوح» برمی گردد.
گاهی مرجع ضمیر، متاخر است؛ مانند: (فاوجس فی نفسه خیفة موسی).
در این آیه، ضمیر در «نفسه» به «موسی» برمی گردد که متاخر است.
اصل آن است که
مرجع ضمیر به نزدیک‌ترین لفظ مناسب خود برگردد؛ به همین دلیل، مفعول اول در (وکذلک جعلنا لکل نبی عدوا شیاطین الانس والجن یوحی بعضهم الی بعض)
مؤخر شده است تا ضمیر «بعضهم» به آن برگردد؛ زیرا به ضمیر نزدیک تر است؛ یعنی «الشیاطین یوحی بعضهم الی بعض».
قاعده دیگر در ضمایر این است که اگر در جایی چند ضمیر باشد، اصل آن است که مرجع آن‌ها یکی باشد تا باعث
ابهام نشود؛ مانند: (ان اقذفیه فی التابوت فاقذفیه فی الیم).
در این آیه، مرجع ضمیر «اقذفیه» باید یکی باشد. بنابراین،
زمخشری از این که برخی مرجع اولی را «موسی» و مرجع دومی را «تابوت» دانسته‌اند، اشکال کرده است.
قواعد زیادی درباره ضمیر هست که به سبب رعایت اختصار از بیان آن‌ها خودداری شد.
ضمیر فصل ؛
ضمایر قرآن ؛
ضمیر شان و قصه ؛
ضمیر منفصل ؛
ضمیر متصل .
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «قواعد ضمایر».
