• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قوم تبع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



دیگر کاربردها: تبع (ابهام‌زدایی).

قوم تُبَّع، نامی یاد شده در قرآن کریم که با قوم حمیر در تاریخ جنوب شبه جزیره قابل انطباق است.



دو بار اشارۀ گذرای قرآنی به این نام، به ترتیب در سوره‌های دخان و ق ، و قرار گرفتن «قوم تبع» در کنار برخی از اقوام پیشین همچون قوم نوح ، اصحاب رَسّ ، ثمود ، عاد ، قوم فرعون ، اخوان لوط و اصحاب ایکه ، تنها نشان‌دهندۀ آن است که این قوم هم مانند دیگر نمونه‌های یاد شده، به عذاب الاهی گرفتار آمده‌اند.
نبود توضیح بیش‌تر قرآنی، زمینۀ بسط را در منابع روایی و تفسیری فراهم آورده، و دربارۀ تبع و قوم تبع به تفصیل سخن گفته شده است.
واژۀ تبع بر وزن فُعَّل، در لغت افزون بر نام نوعی پرنده، به معنای سایه نیز هست.


این واژه از نظر ساختار صرفی مفرد، و جمع آن، اگرچه نامتعارف،
[۳] ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۸، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
تَبابِعه بیان شده است.
[۴] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۱۴۵، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.

از سویی در بیانی کلی باید پذیرفت که شباهت‌وقرابت لفظی میان «ت ب ع» و تبعیت، بسیاری کسان را به معنی و مفهوم «پیروی کردن» رهنمون شده است،
[۶] محمد بخاری، صحیح، ج۴، ص۱۸۲۲، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
و از آن رو گفته‌اند چون پادشاهان ایشان از شیوۀ هم پیروی می‌کرده‌اند و یا در سلسلۀ پادشاهی از پی یکدیگر می‌آمده‌اند، آن‌ها را تابع یکدیگر و تبع نامیده‌اند.


چگونگی نامبری قرآنی از این واژه، چنان‌که برخی کسان هم بدان توجه نموده‌اند، بیانگر آن است که تبع به مثابۀ نامی خاص آورده شده است؛ سیوطی با تفکیکی دقیق میان نام قبایل و برخی از اسامی خاص، با اشاره به نمونه‌هایی چون یونس، شعیب و لوط ، تبع را نیز در همین گروه گنجانده، آن را نامی یاد کرده است که قوم او بدان اشتهار دارد.
[۷] سیوطی، الاتقان، قاهره، ج۲، ص۳۳۸، مکتبة المشهد الحسینی.

از دیگرسو، می‌توان گفت که نام تبع نیز همچون نمونۀ قرآنی «فرعون» و برخی از نمونه‌های تاریخی مانند « نجاشی » و « کسری » که نامی عام برای شاهان مصر ، حبشه و ایران بوده، و به ویژه، در یکی از شاهان شاخص تجلی یافته، نامی عام برای شاهان حمیر بوده که در یکی از ایشان تجلی قرآنی یافته است.
[۸] یحیی نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۲، ص۳۷۴، بیروت، ۱۹۹۶م.

در همین راستا ست که سیوطی در نوع دیگری از نگاه قرآنی به قبایل، به برخی اضافات توجه نموده، قوم تبع را، این‌بار نه با دقت در نام تبع، که با تکیه بر مفهوم قبیله در نظر داشته است.
وی این قوم را به عنوان گروهی مشخص با شناسۀ ویژۀ خود که منتسب به تبع است، همچون اصحاب ایکه، قوم عاد و قوم نوح ، در شمار قبایل قرآنی آورده است.
[۹] یحیی نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۲، ص۳۷۵، بیروت، ۱۹۹۶م.

در این میان از آن‌جا که بجز ترکیب «قوم فرعون»، مضافٌ‌الیه در این نوع ترکیب‌های اضافی قرآن کریم ، به یکی از پیامبران و نیک‌سیرتان اشاره دارد، گاه زمینۀ این اندیشه بوده است که تبع قرآنی، با همان مفهومِ اطلاق اسم عام به خاص، چنان‌که از روایات هم برمی‌آید، در شمار همیـن خوبان قرار می‌گیرد.
دوگونگـی دیدگاه روایـی نسبت به تبع (بـه عنوان مؤمنـی خداپرست) و قـوم تبع (به عنوان گـرفتار آمدگان به عذاب الاهی) هم در همین منظر قابل تبیین است.


یادکردهای قرآنی از قوم تبع به‌ویژه در دو موضوع دارای وجوه مشترک است.
نخست آن‌که این قوم در سوره‌های «دخان» و «ق» به عنوان قومی مثل زده شده است که با نافرمانی، رسول خود را تکذیب کرده، و به عذاب الاهی گرفتار گشته‌اند.
در سوره دخان بنی اسرائیل به هر روی با آنان در معرض مقایسه قرار می‌گیرند؛ و در سورۀ « ق » آنان با دیگر اقوام معارض و تکذیبگر در یک کفه جای می‌گیرند.
نمونۀ دوم از وجوه مشترک مفهومی در این دو سوره که به نوعی از قوم تبع هم در همان فضا یاد شده، موضوع بعث و نشور و تکذیب حیات پس از مرگ از سوی کافران است؛ برای تبیین این امر به عنوان یک احتمال، شاید بتوان با سنجش و کنار هم‌گذاری رخدادی تاریخی با مفهومی دینی، تمثیلی زمینی و فرازمینی در اشارات قرآنی را در نظر گرفت.
با نگاهی گذرا به روایات تاریخی می‌توان دریافت که قوم تبع آن‌گونه که در روایات از اقتدارشان یاد شده است، در خلال فرمانروایی خود دستخوش ضعف و انحطاط شدند، اما پس از مدتی دوباره اقتدار خود را بازیافتند.
دور نیست که همین فراز و نشیب باشد که با مثلی الاهی به صورت حیات و ممات از آن یاد شده باشد.


گاه در روایات «قوم تبع» در تناظر با قوم لوط قرار گرفته، و به عنوان فرقی شناخته شده که به سبب شیوع مساحقه در میان آنان، به عذاب الاهی گرفتار شده‌اند.
[۱۰] احمد بیهقی، شعب الایمان، ج۴، ص۳۷۶، به کوشش محمدسعیدبن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۱۰ق.



آنچه از تبع در قرآن کریم به صورت گذرا یاد شده، در دورۀ صحابه و پس از آن بسیار مورد پرسش و تدقیق قرار گرفته است.
در این روایات از تبع به عنوان پادشاهی از حمیر یمن (جمع: تبابعه) یاد شده که ضمن لشکرکشی‌های فراوان به نقاط دیگر، سرزمین‌های بسیاری را نیز تحت سیطرۀ خود درآورده بوده است.
در دسته‌ای از روایات که بیش‌تر به صورت پاسخی از سوی پیامبر اسلام (ص) به پرسش دربارۀ تبع است، آن حضرت لعن و نفرین او را ناصواب دانسته است.
[۱۱] محمد رویانی، المسند، ج۲، ص۲۳۲، به کوشش ایمن علی ابویمانی، قاهره، ۱۴۱۶ق.
[۱۲] طبری، تفسیر، ج۲۵، ص۱۲۹، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۱۳] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۱۲۵، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.

در این روایات برخلاف قوم وی که از نافرمانان و کافران شناسانده شده‌اند، از تبع در شمار مؤمنان یاد شده است
[۱۶] سیوطی، الدر المنثور، ج۷، ص۴۱۵، بیروت، ۱۹۹۳م.

این رویکرد در روایات که تبع را مؤمن یاد می‌کند از یک‌سو، و از سوی دیگر مقایسۀ کاربرد ترکیبی «قوم» با نام یکی از پیامبران، به عنوان روشی مرسوم در قرآن کریم، سبب شده است تا برخی تبع را نبی بدانند.
اندیشه‌ای کهن در شرق که در آن تلاش می‌شده است تا پادشاهی و پیامبری در کنار هم جای گیرد و حتی در نوع افراطی آن، گاه پادشاه را از آن‌رو که فرستاده، جانشین و نمونۀ زمینی خداست، تقدیس می‌نمودند، تا حدی دربارۀ تبع مصداق پیدا کرده است.
در منابع گاه دربارۀ نبوت یا پادشاهی تبع و یا هر دوی این‌ها با هم، در حد یک پرسش به موضوع پرداخته شده است.
[۱۷] طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۲۹، بیروت، ۱۴۰۷ق.
[۱۸] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۱۴۶، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
[۱۹] عبدالله بیضاوی، التفسیر، ج۵، ص۱۶۳، به کوشش عبدالقادر عرفات عشا حسنویه، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.

روایاتی همچون کنار هم‌گذاری و شبیه‌انگاری تبع با داوود نبی ، اشاره به دو قبری در یمن که بر آن‌ها نام فرزندان تبع آمده، و به عنوان مؤمن از آن‌ها یاد شده است،
[۲۲] محمد طوسی، التبیان، ج۹، ص۲۳۶، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
[۲۳] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۱۴۵، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
در همین راستا قرار دارند.


دربارۀ جایگاه تبع به عنوان یک نام پس از ظهور اسلام ، باید گفت که این نام دست کم چندان برای اعراب آشنا بوده است که آن را در نام‌گذاری فرزندان خود به کار گیرند.
وجود نام کسانی چون تبع بن منده ، در گذشته در زمان پیامبر (ص)، اگر نه آن‌که پرسش صحابه دربارۀ تفسیر تبع را زیر سؤال می‌برد، دست‌کم بیانگر آشنایی گروهی از اعراب با این نام می‌تواند باشد.
در تاریخ سده‌های نخستین اسلامی به نام برخی کسان همچون تبع بن خالد محدث و راوی رازی ساکن طرسوس، تبع بن حِبّان بخاری راوی و محمد بن احمد بن بدربن تبع بن محمد بعلی برمی‌خوریم
[۲۷] عبدالرحمان ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۴۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
همچنین است نسب تُبَّعی که سمعانی برای ابوعبدالله احمد بن محمد قرشی از همدان (د ۲۶۷ق) آورده است.
[۳۰] عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۴۷، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۳۱] محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۶۱۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

مصغر این نام هم به صورت تُبَیع در نام‌گذاری‌ها استفاده می‌شده است که برای نمونه می‌توان به تبیع حمیری و تبیع بن عامر کلاعی اشاره کرد.
در نهایت، کاربرد نام تبع هرچند اندک، اما در بهره‌جویی در نام‌گذاری فرزندان عرب، دست کم نمایانگر مفهوم مثبتی است که از آن برداشت می‌شده است.




۸.۱ - تاریخی

براساس برخی داده‌های روایی ـ تاریخی، گروهی از پادشاهان حمیری یمن و نیز مناطق شِحر و حضرموت را تبع می‌نامیده‌اند.
[۳۵] ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۸، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.

براساس روایات،
[۳۶] طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۲۹، بیروت، ۱۴۰۷ق.
قبایل متفرق حمیری که در قلمرو دو پادشاهی سبا و حضرموت بودند، در زمان نیای بزرگ تبابعه، حارث رائش ، فرزند قیس بن صیفی بن سبا، همه یک دست شدند و به فرمان او درآمدند.
او با جنگاوری غنایم فراوانی را برای یمنیان به ارمغان آورد و براساس افسانه تا هند و از سویی تا آذربایجان لشکر کشید.
این لشکرکشی‌ها در زمان نوۀ او، افریقیس بن ابرهه هم ادامه یافت تا آن‌که با حمله به سرزمین مغرب، و غلبه بر مردم آن دیار، شهر افریقیه را بنا نهاد.
با وقفه‌ای کوتاه در حد دو نسل، قدرت از کف آنان خارج شد و خاندان هَدّاد بن شراحیل حکومت را به دست گرفتند؛ اما شَمِر یَرعَش ابوکَرب ، فرزند افریقیس دوباره قدرت را به خاندان خود بازگردانید.
شمر یکی از شاخص‌ترین تبابعه است.
در روایات آمده است که او با لشکرکشی‌های بسیار توانست سرزمین‌های دوردستی را بر قلمرو خود بیفزاید.
او با حضور در سرزمین عراق ، حیره را به تصرف درآورد، و در حرکت به سمت شرق، مناطق داخلی و شرقی ایران همچون فارس ، خوزستان و خراسان را فتح کرد و بسیاری را کشت و دژهای بسیاری را از میان برد.
وی با گشودن مداین ، به‌سمت ماوراءالنهر رفت و پس‌از فتح آن، شهر «شمرکند» ( سمرقند ) را بنا کرد
[۳۷] یاقوت، بلدان، ذیل سمرقند .
پس به سرزمین خود بازگشت و سال‌ها پادشاهی کرد.
بدون توجه به اختلافاتی که در این بخش از انساب تبابعه وجود دارد، در روایات آمده است که فرزندش، اقرن برخلاف پدر، به غرب به سمت سرزمین روم رفت.
فرزند او که در منابع به صورت تبع اکبر از وی یاد شده، از یک‌سو با ترکان در شمال شرقی جنگید و از دیگرسو به شرق، به سرزمین چین لشکر کشید و در تبت سپاهی سترگ مستقر کرد؛
[۳۹] طبری، تاریخ، ج۱، ص۳۳۱-۳۳۲، بیروت، ۱۴۰۷ق.
[۴۰] زکریا قزوینی، آثارالبلاد، ج۱، ص۵۲، ویسبادن، ۱۸۴۸م.
[۴۱] زکریا قزوینی، آثارالبلاد، ج۱، ص۴۰۸، ویسبادن، ۱۸۴۸م.

در روایات دیگری
[۴۲] حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۰۱-۱۰۲، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
، ذوجیشان، فرزند اقرن جنگ‌های خود را به مناطق داخلی و برای متحد کردن قبایل عرب متوجه ساخت.
او در یمامه بر قبایل طسم و جدیس فایق آمد و آن‌ها را فرمانبردار خود کرد.
به هر روی پس از تبع بن اقرن، فرزند او ملکیکرب، و پس از او تبع اوسط، یعنی اسعد ابوکرب بر جای پدر نشست.
در منابع آمده است که اشارۀ قرآنی به همین شخص است و او همان است که ذکر پیامبر اکرم (ص) را در زبور دیده،
[۴۳] طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۲۹، بیروت، ۱۴۰۷ق.
و پیشاپیش به او ایمان آورده بود.
[۴۴] حمیری نشوان شمس العلوم، به کوشش عبدالله‌جرافی، ج۱، ص۲۱۴-۲۱۵، ‌بیروت، عالم‌الکتاب.

شاید آنچه هشام کلبی
[۴۵] هشام کلبی، الاصنام، ج۱، ص۱۲، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
دربارۀ انهدام بت رئام ، در سرزمین همدانیان گفته است، به همین دوره مربوط باشد.
[۴۷] حسن همدانی، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۹۲، به کوشش محمدبن علی اکوع، صنعاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۴۸] یاقوت، بلدان، ذیل رئام.

برپایۀ روایات، ابوکرب، اوس و خزرج را به اطاعت خود خواند، اما آن‌ها سرباز زدند؛ پس در جنگی آن‌ها را منقاد خود کرد.
[۵۰] یوسف ابن عبدالبر، التمهید، ج۱، ص۱۹۲، به کوشش مصطفی علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق.

در زمان حسان، فرزند ابوکرب، میان طسم و جدیس در یمامه جنگ‌ها و کشتارهایی رخ داد.
افراد قبیلۀ جدیس که همیشه مطیع طسم بودند، بر آنان شوریدند و بسیاری را کشتند؛ شخصی رباح بن مره نام گریخت و نزد حسان شد و از او یاری خواست.
پس حسان، به ریاست عبدکلال بن مثوب ابن ذی حرث سپاهی آراست و به یمامه گسیل داشت، جدیس را درهم کوبید و هر دو ایشان را تحت لوای خود برد.
[۵۲] یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۲۷- ۱۲۸.

حسان که اشعاری هم بدو منسوب است،
[۵۳] ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۲، ص۳۱۷، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.
قصد داشت فتوحاتش را ادامه دهد، اما با مخالفت یاران خود روبه‌رو شد.
ایشان که قصد بازگشت به یمن را داشتند، همه با برادر وی، عمرو بیعت کردند.
بدین ترتیب، عمرو پس از قتل برادرش، قدرت را به دست گرفت و اسباب تغییر حکومت را فراهم آورد.
با جابه‌جایی حکومت از حسان به عمرو، و با توجه به بیماری جسمی او، حکومت از داخل به ضعف گرایید و عمرو تا آن‌جا پیش رفت که برای حفظ قدرت، شاید هم به سبب وجدانی ناراحت، بسیاری از اطرافیان خود را کشت
[۵۴] حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۰۳، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
اما در نهایت به توفیقی نرسید و سرانجام، در زمان او قدرت از خاندان بیرون رفت و عبید کلال ابن مثوب که زمانی برادرش، عبد کلال، سردار حسان بن تبع بود، حکومت را قبضه کرد.
این عبید یک مسیحی متعصب هم بوده است.
به نظر می‌رسد که اشارۀ قلقشندی به ایجاد خلل در پادشاهی در زمانی کوتاه، همین دوره بوده باشد.
برپایۀ آنچه در روایات آمده است، به نظر می‌رسد که هرقدر عمرو در کشورداری ضعیف عمل می‌کرد، برادرزاده‌اش، تبع، فرزند حسان دارای شخصیتی توانمند بود.
او میان مردم خود و قبیله ربیعه پیمان دوستی بست
[۵۷] جواد علی، المفصل، ج۴، ص۴۹۳، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
و برای ازمیان بردن مکه و مدینه لشکری آراست و حتی مناطقی را نیز برای گردآوری سلاح و اسب‌های خود در حجاز در نظر گرفت.
قعیقعان و اجیاد به ترتیب، نام محل جمع‌آوری و نگهداری سلاح‌ها و اسب های تبابعه یاد شده است،
[۵۸] محمد ازرقی، اخبار مکه، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
اما دو تن از بزرگان دین یهود، با پیش‌بینی ظهور پیامبری عرب تبار در این سرزمین، وی را از این کار بازداشتند.
او به پاس احترام پیامبر آینده از جنگ دست کشید و بیت‌الله را به پوشش پرده‌ای مزین کرد و خود دین یهودی را پذیرفت و به یمن بازگشت و مردم آن سرزمین را به یهودیت خواند
[۵۹] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ص۲۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۷ق.
[۶۰] ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۵، ص۴۴-۴۵، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.
[۶۱] علی ماوردی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۳۰، به کوشش محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت، ۱۹۸۷م.
[۶۲] یوسف ابن عبدالبر، التمهید، ج۱۰، ص۴۷، به کوشش مصطفی علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق.

در این بخش از روایات قصه‌ای که یادآور قصص ابراهیم نبی (ع) است، تکرار می‌شود؛ براساس آن یمنیان دو حِبر یهودی را برای آزمایش درستی و صدق گفتار در دفاع از دین خود، به آزمایش آتش فراخواندند که البته آن دو کس از آزمایش جان به سلامت بردند و مردم بدانها ایمان آوردند
[۶۴] یحیی فراء، معانی القرآن، ج۶، ص۴۰۹، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۶۵] حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۲، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۶۶] سیوطی، الدرر المنثور، ج۷، ص۱۸۰، بیروت، ۱۹۹۳م.

در ادامۀ سخن از سلسلۀ پادشاهی تبابعه باید گفت توانایی‌های شخصی تبع بن حسان هر چندبار دیگر به حکومت مقتدر تبابعه جانی تازه بخشید، اما با مرگ وی، خاندان عبید کلال که کوتاه زمانی حکومت داشت، دوباره قدرت را توسط مرثد بن عبید کلال در دست گرفت.
از زمان او تفرقه میان پادشاهی حمیر آغاز شد و حکومت آنان به‌تدریج رو به ضعف و افول نهاد.
فرزند او، ولیعه هم زمانی حکومت کرد و از این زمان، قدرت تقسیم شد.
چندی ابرهة بن صباح و سپس صُهبان بن محرث به قدرت رسیدند.
در این آشفتگی اوضاع زمانی هم صهبان و فرزند ابرهه، صباح هم‌زمان قدرت را در دست داشته‌اند.
به عنوان آخرین تلاش‌های خاندان تبابعه برای ابقای حکومت، حسان، پسر عمرو، مدتی حکومت را قبضه کرد و عملاً پس از او اذواء به دست ذوشناتر و ذونواس حکومتی را که چند نسل در دست تبابعه بود، از میان بردند
[۶۷] حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۹۷، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۶۹] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۴۸، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.


۸.۲ - نقد کلی اطلاعات

اطلاعات نیمه تاریخی دربارۀ این قوم که بسیار تقطیعی بیان‌شده، به تناوب در قسمت‌هایی با انبوهی یا کمبود روساخت روایی مواجه است.
براساس روایتی تاریخـی می‌توان گفت که پادشاهان یمن در یک تقسیم‌بندی کهن به «پادشاهان سبا» و «پادشاهان حضرموت» منقسم بوده‌اند که با روی کار آمدن حارث رائش ، جد اعلای تبابعه، و ایجاد اتحاد و الفت، این جدایی از میان رفت
[۷۰] حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۹۸، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
؛ تأیید این سخن را، البته با اندکی تفاوت، در دسته‌ای دیگر از روایات تاریخی می‌توان مشاهده نمود که بر پایۀ آن، این تقسیم‌بندی به صورت «تبابعه» و «ملوک (الطوایف)» یاد شده است.
[۷۳] جرجی زیدان، العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، بیروت، ۱۹۶۶م.

تأکید بر پادشاهی تبابعه بر یمن ومناطق شحر و حضرموت را هم ــ که با پادشاهی حضرموت‌یادشده، قابل‌انطباق است ــ باید درکنار همین یادکردها جای داد.
باتوجه به‌همین دست اطلاعات است که به نظر می‌رسد تبابعه به عنوان اصلی‌ترین قدرت در منطقه، با بردن قبیله‌ها و ملوک‌الطوایف به زیر لوای واحد، آنها را به اشکال گوناگون همچون دست‌نشاندگی، متحد کرده بوده است.
[۷۴] محمد ابن حبیب، المحبر، ج۱، ص۳۶۴، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
[۷۶] ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۴، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.

آنچه دربارۀ لشکرکشی تبابعه به سرزمین‌های گوناگون در آثار تاریخی آمده، اگرچه با انبوهی شاخ و برگ و زوائد بزرگ‌نمایی شده است، احتمالاً نشان از این واقعیت دارد که اگر نتوان پذیرفت تبابعه از شرق و شمال تا سمرقند و چین و تبت، و از غرب تا افریقیه رفته باشند، دست کم در پیرامون خود بر سرزمین‌هایی دست یافته، و یا دست‌نشانده‌هایی در مناطق اطراف داشته‌اند.
به هر حال، این یکی شدن، در درازمدت خاصه باتوجه به افزایش توان نظامی، در خاطرۀ جمعی مردم یمن چنان تأثیر شگرف و مثبتی نهاد که تبع و تبابعه نمونۀ اعلا و بهترین مثال پادشاهی یمن تلقی گشتند.
وجود برخی از نشانه‌های نیمه‌تاریخی در داستان‌ها و روایات مربوط به تبع، قابل توجه و پی‌گیری، و نمایانگر آن است که به هر روی در زمانی که بر ما پوشیده است، تبابعه از حد و مرزهای معمول قومی با شاخصه‌هایی جهانگشایی فراتر رفته، برای یمنیان مفهوم فرمانروایان آرمانی را یافته بوده است؛ مفهومی که نه تنها تبابعه را از بزرگ‌ترین پادشاهیهای حمیر یمن در نظر می‌آورد؛ بلکه در آن اندیشه، تلاشی صورت می‌گیرد که برای تنزیه و بزرگداشت این پادشاهان، گاه آن‌ها را با عناوینی همچون مؤمن یاد می‌کنند.
[۷۷] ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۸، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۷۸] محمد ابن حبیب، المحبر، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.





۹.۱ - لشگرکشی و کشورگشایی

در روایات مربوط به تبع و تبابعه، برخی ویژگی‌ها قابل توجه، و در دو طیف متفاوت قابل پی‌گیری است.
طیف نخست ویژگی‌هایی است که نمونه‌های آن را می‌توان در سپاهیگری، لشکرکشی، فتوحات فراوان، عبور از مرزهای طبیعی و گذر از سرزمین‌های دور و نزدیک و به انقیاد درآوردن آن‌ها پی جست؛ روایاتی که بدون بیان ریزه‌کاری‌ها، به لشکرکشی و حضور برخی از آنان در عراق کنونی، مناطق درون سرزمین ایران، آذربایجان و ارمینیه، و از سویی سرزمین‌های ماوراءالنهر از بلخ و سمرقند ، تا تبت و چین ، و از غرب تا مغرب و افریقیه خبر می‌دهد.
گفتنی است که در این راستا حتی با بیان برخی نسبت‌ها و ارتباط‌ها از قبیل این‌که افریقیه را افریقیس بن قیس آباد کرده، یا سمرقند را پس از تخریب او آباد کرده، و به نام او خوانده شده، سعی گردیده است تا این روایات واقعی‌تر جلوه کند.

۹.۲ - آبادانی‌ها

طیفی دیگر از ویژگی‌های مهم این قوم که در منابع به آن‌ها برمی‌خوریم، اصلاحات، آبادسازی‌ها، و حفر چاه‌ها ست.
آب و آبادانی در کنار نام تبابعه غالباً یک شاخصۀ قابل توجه است.
[۷۹] عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۱ ص۳۷۷، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

آنچه در منابع دربارۀ ساخت دوبارۀ سمرقند پس از تخریب نخستین آن توسط تبع گفته شده است، ساخت افریقیه، انتساب بنای شهر طوس ، نیشابور و قصری در آن، تجدید بنا و آبادسازی شهر جرش در یمن، ساخت قلاع براقش، معین و بینون به دستور تبابعه، حفر چاهی در منطقۀ احد و روایاتی از این دست، بدون آن‌که به واقعی یا غیرواقعی بودن آن نظر داشته باشیم، بازتابی از همین معنی است.
[۸۱] عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۱ ص۳۷۶، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۸۳] یاقوت، بلدان، ج۱، ص۳۶۴.
[۸۴] یاقوت، بلدان، ج۱، ص۵۳۵.
[۸۵] یاقوت، بلدان، ج۴، ص۴۹.

در کنار این‌ها برخی از تک روایات هم از آن جهت که میان تبابعه و آب ارتباط برقرار می‌کند، قابل توجه است: برای نمونه می‌توان از قتل شخصی حمیری از تبع به دست یک خزرجی، در کنار چاه آبی یاد کرد.
یا آن‌که تبع (بدون اهمیت داشتن این‌که کدام تبع) در نهر عظیم محلم، در منطقۀ هجر فرود می‌آید و منزل می‌گزیند.
[۸۷] حسن همدانی، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش محمدبن علی اکوع، صنعاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

در این روایت اساساً ارتباط نهر آب (آبادانی) و تبع است که ارزش توجه را دارد.

۹.۳ - نتیجه بررسی دو ویژگی

بزرگ‌نمایی برخی ویژگی‌ها در روایات نیمه تاریخی، اگرچه امری طبیعی می‌نماید، اما در نهایت می‌تواند بازتاب حقیقتی باشد.
با نگاهی کلی به این دو ویژگی سپاهیگری و حضور فرا مرزی تبابعه و نیز توجه به آبادانی، تا حدی می‌توان افزون بر شیوۀ حکومتی این قوم، نقش اثرگذار ایشان را در پیشرفت تمدنی منطقه دریافت؛ یا شاید نقشی که در اندیشۀعرب دربارۀ آنان وجود داشته است و بازتاب آن در منابع دیده می‌شود.
تبابعه ضمن توجه به کجانشینی، در جنگ ها و حملات خود، تنها در اندیشۀ غارت و بهره‌جویی نبودند، بلکه با ایجاد آبادانی در مناطق گوناگون، تلاش می‌کرده‌اند، تا ضمن اسکان افراد خود، آن سرزمین را تحت انقیاد خود درآورند.
انبوهی سنگ‌نبشته‌های برجای مانده از آنان، افزون بر آن‌که در یافتن سیر تاریخی این قوم در پژوهش، بسیار اهمیت دارد، ازنظرتمدنی هم قابل‌بررسی‌است.
تأکیدتبابعه‌بر کتیبه‌نویسی و برجای‌گذاشتن تاریخ خود درضمن‌کشورگشایی و لشکرکشی‌ها، نشان از اهمیتی است که برای این امر قائل بوده‌اند.
دوام طولانی یاد شده در منابع، اگرچه غالباً توأم با مبالغه، و از برساخته‌های اصحاب روایات است، دور نیست که بازتابی از همین گونه مفاهیم بوده باشد.


برای بررسی چند و چون پادشاهان تبابعه با نگاهی‌تاریخی، افزون برتکیه برگزارش‌هاوداده‌های روایی، بسیاری‌سنگ‌نبشته‌های‌سبایی‌درجنوب‌ عربستان‌ و سنگ‌نوشته‌هایی در مناطق شمال آن سرزمین، بسیار مؤثر خواهد بود.
با کنار هم نهادن دسته‌ای از این کتیبه‌ ها جدولی به دست می‌آید که تا حدی موجب روشن شدن تاریخ تبع و تبابعه می‌گردد.
از کتیبۀ بزرگی در مأرب که زمان آن به ربع نخست سدۀ ۴م بازمی‌گردد، چنین برمی‌آید که ایلشرح یهذب و یزیل بیین به مثابۀ غاصبانی که بر سرزمین سبا و ریده مستولی بودند، با «شمر» وارد جنگ می‌شوند.
این شمر که در کتیبه، بدون یادکرد لقب و نسب آمده است، برای مقابله با آنان از پادشاه اکسوم یاری می‌جوید.
این نبرد تا حدی موقعیت مناسب و اقتدار شمر در منطقه را نشان می‌دهد.
در این کتیبه نام پادشاه اکسوم به صورت «وذبه» آمده است؛ براساس برخی اطلاعات موجود از آن دوره می‌توان اواخر سدۀ ۳ و اوایل سدۀ ۴م را زمان حکومت این‌پادشاه حبشی دانست.
از کتیبۀ دیگری با شم‌ CIH ۳۱۴ و نیز در کتیبۀ شم‌ CIS ۳۱۴ به یاری خواستن شمر و قبایل حمیری از پادشاه حبشه اشاره شده است.
همچنین در کتیبۀ دیگری با شمارۀ C.
I.
H. ۴۶ نام پادشاه ذوریدان، شمر یهرعیش، فرزند یاسر یوحنایم (قابل مقایسه با یاسر یا ناشر ینعم در منابع اسلامی) آمده است که در تبدیل تاریخ آن ــ برپایۀ گاهنامۀ حمیری ــ به تقویم میلادی، سال ۲۷۰ به دست می‌آید.
در کتیبۀ دیگری کشف شده در روستای نماره که به امرؤالقیس بن عمرو ، «ملک همۀ اعراب» تعلق دارد و در ۳۲۸م نقر شده، آمده است که وی اسد و نزار را تابع خود گردانده، مذحج را به هزیمت کشانده، و قصد حمله به نجران و شهرشمر داشته است؛ همچنین او قبایل معد را تابع خود گردانده، و «آن سرزمین‌ها را (با حفظ مصالح دو دولت) ایران و روم میان فرزندان خود تقسیم کرده است».
فیلبی براساس این داشته‌ها و برخی اطلاعات دیگر، برای این خاندان در سده‌های ۳ و ۴م فهرستی تهیه کرد که براساس آن یاسر از ۲۵۰م پس از یک دورۀ ۱۵ سالۀ زمامداری به تنهایی، از۲۶۵تا۲۸۵م به همراه پسرش، شمر یهرعیش فرمانروایی می‌کرد؛ سخنی که با برخی اشارات منابع اسلامی نیز هماهنگ است
[۸۸] عبدالملک ابن هشام، التیجان، ص۲۱۹-۲۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۷ق.
، از ۲۸۵ تا حدود سال ۳۱۰م نیز شمر خود به تنهایی حکومت نمود و با پادشاه حبشه، وذبه متحد گشت و سال ۲۹۰م محدودۀ زمانی گسترش قلمرو او دانسته شده است.
[۸۹] پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۷۳، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.


۱۰.۱ - تحلیل منابع

در تحلیل منابع یاد شده و با تکیه بر کتیبۀ شم‌ Ry ۵۳۵ باید به‌طور کلی و گذرا بیان داشت که در ملوک سبا و ذوریدان، ایلشرح یهذب که به دنبال کسب تاج و تخت بود، در برابر شمر یهرعیش قرار داشت؛ در این‌میان، قبایل کنده متحدان ایلشرح بودند و شمر، قبایل حمیر و نیز کمک پادشاه اکسوم را در اختیار داشت.
امرؤالقیس (موضوع سنگ‌نبشتۀ نماره) هم که به سمت جنوب حرکت کرده بود، تا شهر شمر را تصاحب کند، در میانۀ راه با برخی قبایل کندی که ایلشرح روانۀ مناطق شمالی شبه‌جزیره نموده بود، مواجه شد.
آمدن نام « شهر شمر » در کتیبۀ نماره هم نشان از آن دارد که شمر پیش‌تر بر ایلشرح غلبه یافته بوده است که از نظر زمانی هم با تاریخ‌های داده شده در این سنگ‌نبشته‌ها مطابقت دارد.
در فاصلۀ سالهای ۲۷۰ و ۳۲۸م سایۀ دولت اکسوم در مناطق داخلی یمن بیش‌تر احساس می‌شود و فیلبی به این حضور حدود سال‌های ۳۱۰ تا ۳۶۵م اشاره کرده است.
شاید به همین سبب است که پس از این کتیبه‌ها، نخستین سنگ‌نوشته‌ها به پایان این حدود زمانی، یعنی ۳۷۸م بازمی‌گردد که زمان به اوج قدرت رسیدن تبابعه توسط ملیکرب و فرزندانش است.
[۹۰] عدنان ترسیسی، الیمن و حضارةالعرب، ج۱، ص۱۹-۲۰، بیروت، دار مکتبةالحیاة.


۱۰.۲ - تغییر نام «ملوک سبا و ذوریدان»، به «ملوک سبا، ذوریدان، حضرموت و یمنات

در کتیبه‌ای یافت شده در وادی مأسل که دوبار از سوی ریکمانس با شماره‌های Ry۵۰۹ و Ry۴۴۵ انتشار یافته، به لشکرکشی ابوکرب اسعد و حسان یوهمن ، ملوک سبا، ذوریدان، حضرموت و یمنات اشاره شده است.
در این کتیبه نام نیای آنان به صورت ملیکرب یوهمن آمده است.
اگرچه این سنگ‌نوشته فاقد تاریخ است، اما برخی کتیبه‌ها همچون RES ۳۳۸۳ گره‌گشایی می‌کنند.
در این کتیبۀ مورخ ۳۷۸م، از ملیکرب و فرزندانش، ابوکرب و اسعد ایمن یاد شده است که با یکدیگر حکومت می‌کردند.
ملیکرب یوهمن را احیاکنندۀ لقب و عنوان پادشاهان سبا در ۳۷۵م یاد کرده‌اند.
براساس این مدارک باید گفت که تغییر نام سرزمین تحت سیطرۀ پادشاهان حمیری تبع از «ملوک سبا و ذوریدان»، به «ملوک سبا، ذوریدان، حضرموت و یمنات» که در این کتیبه آمده، نمایانگر گسترده شدن قدرت این پادشاهی در سطح منطقه است؛ چه آنان با راندن کندیان به سمت شمال، از شرق در مناطق داخلی یمن و حضرموت به پیش رفتند.

۱۰.۳ - توسعه قلمرو

آنان همچنین از شمال (جنوب غربی و غرب شبه‌جزیرۀ عربستان) با گذر از ظفار و مأرب و سرزمین همدان و معین، یمنات را به قلمرو خود افزودند.
اما کتیبۀ شم‌ Ry ۵۰۹ که بر صخره‌ای در وادی مأسل نقر شده، نشان‌دهندۀ آن است که آنان یمنات را نیز پشت‌سر نهاده، با گذر از سرزمین بنی عامر و سعد، به مأسل رسیده‌اند.
[۹۱] اطلس تاریخ الاسلام، به کوشش حسین مونس، ج۱، ص۴۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۹۲] پیگولوسکایا، ن و، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.

در سنگ‌نبشتۀ دیگری معروف به Ry ۵۳۴ که در بزرگداشت «رحمنن»، خدای آسمان
[۹۳] عدنان ترسیسی، الیمن و حضارةالعرب، ج۱، ص۲۰، بیروت، دار مکتبةالحیاة.
نقر شده، به نذری به سبب نجات و سلامت ابوکرب اسعد و فرزندانش، حسان (یوهمن) شرحبیل یعفور و فرزند سوم که نامش ناخواناست، اشاره شده است.
این کتیبه که تاریخ آن مطابق با ۴۲۸م است، نسبت‌به‌سنگ‌نبشتۀ شم‌ Ry ۵۰۹ جدیدتر است و تاریخ آن را با زمان جنگ میان ایران و بیزانس طی سالهای ۴۲۰-۴۲۲م مربوط دانسته‌اند.
در این سنگ‌نوشته‌ها که به نام برخی از قبایل اشاره شده است، کندیان را به نوعی در کنار حمیریان می‌توان دید؛ چه با افول قدرت ایلشرح و یزیل، بخش بزرگی از کندیان با قبیلۀ ازد پیوند خورده، در مسیر رو به نجد با آنان همراه گشتند
[۹۴] پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۳۰۱، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
و آنچه در منابع اسلامی دربارۀ همراهی ازد با تبابعه آمده، این سخن را تأیید می‌کند.
[۹۵] طبری، تاریخ، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۷ق.

باید پذیرفت که تبابعه در این زمان به پیروزی‌های فراوانی دست یافتند: با جابه‌جایی قدرت قبایل شمال‌ عربستان به نفع حُجْر آکل المرار کندی، و عملاً بنیان‌گذاری دودمان جدید پادشاهی کنده، حجر برای هرچه بیش‌تر موجه نشان دادن حکومتش، با حسان تبع هم‌پیمان گشت.
حسان هم به شیوه‌ای کهن در سیاست، دختر خود را به عقد ازدواج عمرو، پسر حجر درآورد.
در این‌میان، حجر به‌اشاره و پشتیبانی حسان راه سرزمین‌حجاز را در پیش‌گرفت و بر قبایل معد مسلط شد‌
[۹۷] محمد ابن حبیب، المحبر، ج۱، ص۳۶۸- ۳۶۹، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
[۹۸] حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۱۱، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۹۹] ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۶۴، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۱۰۰] عبدالقادر بغدادی، حاشیة علی شرح بانت سعاد، ج۲، ص۹۷- ۹۸، به کوشش نظیف محرم خواجه، ویسبادن، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
و حسان عملاً بر اقتصاد مهم‌ترین منطقۀ تجارتی شبه جزیره دست یافت.
این چیرگی برای حجر تا آخر عمر دوام یافت و اگرچه حسان از دنیا رفت، اما منافع حضور حجر در حجاز در نسل بعد برای تبابعه محفوظ ماند.
در همین حدود زمانی چنان‌که در منابع اسلامی آمده است، حسان که نفوذ و گسترۀ حکومتش تا مأسل رسیده بود، واقعی یا غیرواقعی، برای رفع‌اختلاف‌طسم و جدیس لشکری به سرکردگی عبدکلال بن مثوب بن ذی حرث بن حارث به یمامه گسیل کرد و آن دیار را مطیع خود ساخت.
این عبدکلال از طرف مادری با تبع نسبت داشت.
[۱۰۲] حسن همدانی، الاکلیل، ج۱۰، ص۱۰، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۶۸ق.

به‌این ترتیب، باید پذیرفت که با حضور سردار وی در یمامه، افزون بر دست‌یابی و بسط نفوذ در آب‌های جنوبی خلیج‌فارس ، عملاً خود را به‌زیستگاه لخمیان، و به‌ویژه سرزمین‌های تحت سیطرۀ دولت ایران، ازجمله حیره نزدیک ساخت.
پیگولوسکایا نیز براساس کتیبۀ شم‌ Ry ۵۰۹ ابتکار لشکرکشی بر ضد حیره و ایران را از آنِ ملوک حمیر دانسته است.
[۱۰۳] پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۳۱۱، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.

در ترتیب دو لشکرکشی حسان به غرب (حجاز) و شرق (یمامه)، به‌نظر می‌رسد که نخست سپاه وی به حجاز رفته، و از آن‌جا به سمت یمامه گسیل شده است؛ این مسیر به سمت یمامه اگرچه طولانی، اما ظاهراً تنها راه عملی بوده است.
باتوجه به جغرافیای طبیعی منطقه (بخش‌های شمالی ربع الخالی) و نیز باتوجه به نقشۀ مسیرهای آن‌زمان‌برای‌رسیدن به‌یمامه، راه‌مأسل ــ حجاز ــ یمامه منطقی‌ترین مسیر بوده است.
[۱۰۴] اطلس تاریخ الاسلام، به کوشش حسین مونس، ج۱، ص۵۵، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

با این‌همه، به نظر می‌رسد که اندیشۀ حسان ــ جدا از آن‌که وی در دسیسـه‌ای بـه‌ قتل رسیـد ــ در رونـد کلـی‌ قـدری از خواست نخستین فاصله گرفت؛ در تبیین این سخن باید گفت از این حدود زمانی به بعد تبابعه در شیوۀ سیاسی خود به آهستگی به دولتهای بزرگ آن زمان نزدیک شدند.
سرزمین لخمیان و نیز حیره پیوند عمیقی با ساسانیان داشت و رسماً به آن دولت بزرگ وابسته بود.
[۱۰۵] پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۱۴۴، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.

از سویی حیره یکی از مراکز مهم مسیحیان نسطوری بود که به شدت از سوی ایران حمایت می‌شد تا بتواند در برابر گسترش مذهب مونوفیزیت کلیسای قسطنطنیه که بیزانس از آن حمایت می‌کرد، سدی ایجاد کند (در دوره‌های بعد مذهب یعقوبی در آن دیار انتشار یافت).
در این میان، بر پایۀ تصریح حمزۀ اصفهانی،
[۱۰۶] حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
خاندان سردار سپاه حسان که به یمامه حمله برد، مسیحیانی متعصب و از عباد بودند و عملاً در کنار حیریانِ وابسته به ایران قرار داشتند
[۱۰۷] جواد علی، المفصل، ج۳، ص۱۷۰، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
دور نیست که پس از قتل حسان و یک دوره زمامداری برادرش، عمرو جابه‌جایی قدرت از تبابعه به عبید کلال، یکی از افراد خاندان سردار حسان در یمامه، به سبب جای گرفتن در صف یاران ایران، و البته با حمایت این دولت بزرگ بوده است.
آنچه در منابع اسلامی دربارۀ تلاش برخی از قبایل معد چون ربیعه و مضر و نیز در پی آن‌ها هوازن برای رهایی یافتن از سیادت و پیشوایی‌تبابعه بیان‌شده است، احتمالاً به این دورۀزمانی مربوط می‌شود.
[۱۰۸] جواد علی، المفصل، ج۴، ص۴۹۳، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
[۱۰۹] جواد علی، المفصل، ج۴، ص۵۱۶، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.

سپاه‌آرایی تبابعه برای فرونشاندن قوای معدیان در نسل پس از حسان نیز احتمالاً از همین روست.
پس از عبید کلان، تبع اصغر، فرزند حسان که دیگر دوران کودکی را پشت سر نهاده بود،
[۱۱۰] ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۶۴، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
برای دادن روحی تازه به پادشاهی خاندان، با بهره‌گیری از رابطۀ خویشاوندی و هم‌پیمانی پیشین با کندیان، به سمت حجاز لشکر کشید.
این خاندان که پیش‌تر در سر راه خود به سمت شمال، احتمالاً در پاسداشت از خدای مورد پرستش خود، در جنوب، رحمنن، خدای مقبول همدانیان، و در صنعا رئام را از میان برداشته بودند، در این زمان قصد انهدام بیت‌الله الحرام در مکه را در سر می‌پروراندند.
اما معلوم نیست با گذشتن از چه مسیری، گرایشی یهودی یافتند و با تغییر دین که بی‌شک تغییری سیاسی را به دنبال خود داشته است، نه تنها از انهدام بیت‌الله منصرف شدند، که با احترام فراوان آن را پرده پوشاندند و خود همراه دیگر حمیریان به سرزمین خویش، یمن بازگشتند.
جالب توجه آن‌که تبع به‌رغم یهودی شدنش، نوۀ خود، حارث، فرزند عمرو بن حجر کندی را که می‌دانیم مسیحی بوده است، به ریاست معد در حجاز منصوب می‌کند.
[۱۱۱] جواد علی، المفصل، ج۴، ص۵۰۰، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
[۱۱۲] جواد علی، المفصل، ج۴، ص۱۷۶، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.

البته می‌توان پذیرفت که خاندان حارث (حُجر آکل المرار) از پیش برای معدیان شناخته شده بودند.
این حارث پس از آن در تاریخ منطقه به‌ویژه در برابر منذر غسانی نقش مهمی ایفا کرد.
به‌طور کلی در تطبیق زمانی بر پایۀ زمان‌بندی نسل‌ها با تخصیص هر دورۀ ۲۵ ساله برای یک نسل، باید گفت که سال‌های حدود ۴۲۸ تا ۴۳۰م به مثابۀ تاریخ مکتوبی (کتیبۀ شم‌ Ry ۵۳۴)، مربوط به دورۀ ملیکرب است.
بر همین مبنا می‌توان گفت که ابوکرب اسعد به‌طور تقریبی از ۴۳۰ تا ۴۵۵م؛ و حسان بن تبع از ۴۵۵ تا ۴۸۰م حکومت کرده‌اند.
از آن‌جا که برادر او، عمرو را نمی‌توان به عنوان نسلی مجزا در یک دورۀ ۲۵ ساله قرار داد و عبید کلال هم دست کم به سبب نامش در کنار نام برادرش، عبدکلال، به عنوان برادر کوچک تلقی می‌گردد، حدود ۴۸۰ تا ۵۰۰ را دورۀ زمامداری این دو تن می‌توان در نظر آورد.
بر این اساس حدود ۵۰۰م، زمان حکومت تبع بن حسان خواهد بود که با دورۀ اوج قدرت حارث همخوانی کامل دارد.
[۱۱۳] پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۳۲۴، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.

پس از تبع اصغر، بار دیگر حکومت به دست خاندان عبید کلال افتاد که منابع آن را دورۀ افتراق پادشاهی حمیر گفته‌اند.
[۱۱۴] حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۰۴، بیروت، دار مکتبة الحیاة.

پس از چندین‌بار جابه‌جایی قدرت حمیریان میان گروه‌های مختلف، زمامداری نوۀ تبع اصغر، حسان بن عمرو هم برای جلوگیری از افول پادشاهی کمکی نکرد.
درواقع، پس از او، با قتل ذوشناتر، قدرت در دست ذونواس قرار گرفت و او همان کسی است که کشتار مسیحیان نجران را در کارنامۀ خود دارد.


(۱) قرآن کریم.
(۲) محمد ابن حبان، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳) محمد ابن حبیب، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
(۴) احمد ابن حجر عسقلانی، الاصابة، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
(۵) احمد ابن حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، به کوشش محمد عوامه، حلب، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۶) احمد ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۷) علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۸) ابن خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
(۹) محمد ابن درید، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م.
(۱۰) یوسف ابن عبدالبر، التمهید، به کوشش مصطفی علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق.
(۱۱) عبدالله ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
(۱۲۲) ابن منظور، لسان.
(۱۳) عبدالملک ابن هشام، التیجان، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۷ق.
(۱۴) عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۵) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.
(۱۶) محمد ازرقی، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
(۱۷) اطلس تاریخ الاسلام، به کوشش حسین مونس، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۱۸) محمد بخاری، صحیح، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۱۹) عبدالقادر بغدادی، حاشیة علی شرح بانت سعاد، به کوشش نظیف محرم خواجه، ویسبادن، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
(۲۰) عبدالله بیضاوی، التفسیر، به کوشش عبدالقادر عرفات عشا حسنویه، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
(۲۱) احمد بیهقی، شعب الایمان، به کوشش محمدسعیدبن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۱۰ق.
(۲۲) پیگولوسکایا، ن و، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
(۲۳) عدنان ترسیسی، الیمن و حضارةالعرب، بیروت، دار مکتبةالحیاة.
(۲۴) حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۲۵) حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
(۲۶) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲۷) محمد رویانی، المسند، به کوشش ایمن علی ابویمانی، قاهره، ۱۴۱۶ق.
(۲۸) جرجی زیدان، العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۶۶م.
(۲۹) عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۳۰) سیوطی، الاتقان، قاهره، مکتبة المشهد الحسینی.
(۳۱) سیوطی، الدرر المنثور، بیروت، ۱۹۹۳م.
(۳۲) طبری، تاریخ، بیروت، ۱۴۰۷ق.
(۳۳) طبری، تفسیر، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۳۴) محمد طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
(۳۵) جواد علی، المفصل، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
(۳۶) محمد فاسی، ذیل التقیید، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۱۰ق.
(۳۷) یحیی فراء، معانی القرآن، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۳۸) عبدالرحمان ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
(۳۹) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
(۴۰) زکریا قزوینی، آثارالبلاد، ویسبادن، ۱۸۴۸م.
(۴۱) احمد قلقشندی، نهایةالارب، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
(۴۲) هشام کلبی، الاصنام، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
(۴۳) علی ماوردی، اعلام النبوة، به کوشش محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت، ۱۹۸۷م.
(۴۴) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۴۵) حمیری نشوان شمس العلوم، به کوشش عبدالله‌جرافی، ‌بیروت، عالم‌الکتاب.
(۴۶) یحیی نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، ۱۹۹۶م.
(۴۷) حسن همدانی، الاکلیل، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۶۸ق.
(۴۸) حسن همدانی، صفة جزیرةالعرب، به کوشش محمدبن علی اکوع، صنعاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۴۹) یاقوت، بلدان.


۱. دخان/سوره۴۴، آیه۳۷.    
۲. ق/سوره۵۰، آیه۱۴.    
۳. ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۸، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
۴. محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۱۴۵، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۵. ابن منظور، لسان، ذیل تبع.    
۶. محمد بخاری، صحیح، ج۴، ص۱۸۲۲، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۷. سیوطی، الاتقان، قاهره، ج۲، ص۳۳۸، مکتبة المشهد الحسینی.
۸. یحیی نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۲، ص۳۷۴، بیروت، ۱۹۹۶م.
۹. یحیی نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۲، ص۳۷۵، بیروت، ۱۹۹۶م.
۱۰. احمد بیهقی، شعب الایمان، ج۴، ص۳۷۶، به کوشش محمدسعیدبن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۱۰ق.
۱۱. محمد رویانی، المسند، ج۲، ص۲۳۲، به کوشش ایمن علی ابویمانی، قاهره، ۱۴۱۶ق.
۱۲. طبری، تفسیر، ج۲۵، ص۱۲۹، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۱۳. محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۱۲۵، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۱۴. محمد طوسی، التبیان، ج۹، ص۲۳۶، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.    
۱۵. محمد طوسی، التبیان، ج۹، ص۳۶۲، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.    
۱۶. سیوطی، الدر المنثور، ج۷، ص۴۱۵، بیروت، ۱۹۹۳م.
۱۷. طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۲۹، بیروت، ۱۴۰۷ق.
۱۸. محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۱۴۶، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۱۹. عبدالله بیضاوی، التفسیر، ج۵، ص۱۶۳، به کوشش عبدالقادر عرفات عشا حسنویه، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
۲۰. ابن منظور، لسان،ذیل تبع.    
۲۱. ابن منظور، لسان، ذیل تبع.    
۲۲. محمد طوسی، التبیان، ج۹، ص۲۳۶، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
۲۳. محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶، ص۱۴۵، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۲۴. احمد ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۱، ص۵۱۶، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
۲۵. احمد ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۱۲، ص۹۴، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
۲۶. محمد ابن حبان، الثقات، ج۸، ص۱۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۲۷. عبدالرحمان ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۴۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
۲۸. محمد فاسی، ذیل التقیید، ج۱، ص۳۶۸، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۱۰ق.    
۲۹. احمد ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۴، ص۲۵۶، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
۳۰. عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۴۷، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
۳۱. محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۶۱۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۳۲. احمد ابن حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد عوامه، حلب، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.    
۳۳. احمد ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۴، ص۲۵۶، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
۳۴. احمد ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۱۲، ص۹۴، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
۳۵. ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۸، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
۳۶. طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۲۹، بیروت، ۱۴۰۷ق.
۳۷. یاقوت، بلدان، ذیل سمرقند .
۳۸. عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۶۲۶، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
۳۹. طبری، تاریخ، ج۱، ص۳۳۱-۳۳۲، بیروت، ۱۴۰۷ق.
۴۰. زکریا قزوینی، آثارالبلاد، ج۱، ص۵۲، ویسبادن، ۱۸۴۸م.
۴۱. زکریا قزوینی، آثارالبلاد، ج۱، ص۴۰۸، ویسبادن، ۱۸۴۸م.
۴۲. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۰۱-۱۰۲، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۴۳. طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۲۹، بیروت، ۱۴۰۷ق.
۴۴. حمیری نشوان شمس العلوم، به کوشش عبدالله‌جرافی، ج۱، ص۲۱۴-۲۱۵، ‌بیروت، عالم‌الکتاب.
۴۵. هشام کلبی، الاصنام، ج۱، ص۱۲، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
۴۶. جواد علی، المفصل، ج۱، ص۱۰۱، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.    
۴۷. حسن همدانی، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۹۲، به کوشش محمدبن علی اکوع، صنعاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۴۸. یاقوت، بلدان، ذیل رئام.
۴۹. عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۲، ص۶۲۰، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۵۰. یوسف ابن عبدالبر، التمهید، ج۱، ص۱۹۲، به کوشش مصطفی علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق.
۵۱. محمد ابن درید، الاشتقاق، ج۱، ص۵۲۶، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م.    
۵۲. یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۲۷- ۱۲۸.
۵۳. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۲، ص۳۱۷، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.
۵۴. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۰۳، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۵۵. عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۶۳۳، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
۵۶. احمد قلقشندی، نهایةالارب، ج۱، ص۲۲۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.    
۵۷. جواد علی، المفصل، ج۴، ص۴۹۳، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
۵۸. محمد ازرقی، اخبار مکه، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
۵۹. عبدالملک ابن هشام، التیجان، ص۲۹۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۷ق.
۶۰. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۵، ص۴۴-۴۵، به کوشش سمیر جابر، بیروت، دارالفکر.
۶۱. علی ماوردی، اعلام النبوة، ج۱، ص۲۳۰، به کوشش محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت، ۱۹۸۷م.
۶۲. یوسف ابن عبدالبر، التمهید، ج۱۰، ص۴۷، به کوشش مصطفی علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق.
۶۳. عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۶۳۵، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
۶۴. یحیی فراء، معانی القرآن، ج۶، ص۴۰۹، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
۶۵. حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۷۲، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۳۹ش.
۶۶. سیوطی، الدرر المنثور، ج۷، ص۱۸۰، بیروت، ۱۹۹۳م.
۶۷. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۹۷، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۶۸. عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۶۲۶، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
۶۹. علی مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۴۸، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
۷۰. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۹۸، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۷۱. محمد ابن حبیب، المحبر، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.    
۷۲. علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۴۳۸، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۷۳. جرجی زیدان، العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، بیروت، ۱۹۶۶م.
۷۴. محمد ابن حبیب، المحبر، ج۱، ص۳۶۴، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
۷۵. عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۶۳۴، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
۷۶. ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۴، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
۷۷. ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۵۸، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
۷۸. محمد ابن حبیب، المحبر، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
۷۹. عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۱ ص۳۷۷، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۸۰. عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۴، ص۱۲۵۶، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۸۱. عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۱ ص۳۷۶، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۸۲. عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۴، ص۱۲۵۶، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۸۳. یاقوت، بلدان، ج۱، ص۳۶۴.
۸۴. یاقوت، بلدان، ج۱، ص۵۳۵.
۸۵. یاقوت، بلدان، ج۴، ص۴۹.
۸۶. عبدالله ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، ج۱، ص۳۲۸، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۸۷. حسن همدانی، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش محمدبن علی اکوع، صنعاء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۸۸. عبدالملک ابن هشام، التیجان، ص۲۱۹-۲۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۷ق.
۸۹. پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۷۳، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
۹۰. عدنان ترسیسی، الیمن و حضارةالعرب، ج۱، ص۱۹-۲۰، بیروت، دار مکتبةالحیاة.
۹۱. اطلس تاریخ الاسلام، به کوشش حسین مونس، ج۱، ص۴۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۹۲. پیگولوسکایا، ن و، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
۹۳. عدنان ترسیسی، الیمن و حضارةالعرب، ج۱، ص۲۰، بیروت، دار مکتبةالحیاة.
۹۴. پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۳۰۱، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
۹۵. طبری، تاریخ، ج۱، ص۳۳۱، بیروت، ۱۴۰۷ق.
۹۶. عبدالله ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۶۳۴، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.    
۹۷. محمد ابن حبیب، المحبر، ج۱، ص۳۶۸- ۳۶۹، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
۹۸. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۱۱، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۹۹. ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۶۴، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
۱۰۰. عبدالقادر بغدادی، حاشیة علی شرح بانت سعاد، ج۲، ص۹۷- ۹۸، به کوشش نظیف محرم خواجه، ویسبادن، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
۱۰۱. علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۴۳۳-۴۳۴، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۱۰۲. حسن همدانی، الاکلیل، ج۱۰، ص۱۰، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۶۸ق.
۱۰۳. پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۳۱۱، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
۱۰۴. اطلس تاریخ الاسلام، به کوشش حسین مونس، ج۱، ص۵۵، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۰۵. پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۱۴۴، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
۱۰۶. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۱۰۷. جواد علی، المفصل، ج۳، ص۱۷۰، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
۱۰۸. جواد علی، المفصل، ج۴، ص۴۹۳، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
۱۰۹. جواد علی، المفصل، ج۴، ص۵۱۶، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
۱۱۰. ابن خلدون، العبر، ج۲، ص۶۴، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
۱۱۱. جواد علی، المفصل، ج۴، ص۵۰۰، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
۱۱۲. جواد علی، المفصل، ج۴، ص۱۷۶، بیروت/ بغداد، ۱۹۷۶م.
۱۱۳. پیگولوسکایا، ن و، ج۱، ص۳۲۴، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، ۱۳۷۲ش.
۱۱۴. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۱۰۴، بیروت، دار مکتبة الحیاة.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تبع»، ج۱۴، ص۵۷۶۱.    



جعبه ابزار