مجمل رشوند (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مجمل رشوند، نوشته
محمدعلی خان رشوند، تصحیح
منوچهر ستوده می‌باشد.
این کتاب در بردارنده شرح وقایع و گزارش‌های تاریخی منطقه رودبار و الموت، نواحی پیرامون آن و
قزوین در سال‌های تا هجری قمری است. نویسنده در دوران فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار، رئیس ایل بزرگ رشوند ساکن رودبار الموت و با مسائل سیاسی، اجتماعی و دیوانی به خوبی آشنا بود. از این رو، در بخشی از کتاب خود که خاطرات زندگی دیوانی و خانوادگی او به شمار می‌رود، به وضع و شیوه زندگی ایل رشوند، چگونگی تربیت و تجهیز سپاهیان، تشریح جغرافیای محل، نوع محصولات،
مالیات و مصارف آن، شیوه رفتار حاکمان و شاهزادگان با رعایا، موضوع پیشکشی و تعارف‌های رایج در آن روزگار، نام شماری از بیماری‌ها و راه درمان آنها، اعیاد و مراسم مردمی و شرکت سوار نظام ایالات قزوین در
جنگ هرات می‌پردازد.
نسخه اصلی مجمل، دو مجلد دارد که جلد نخست آن که روی دادهای ۱۲۳۸ را تا ۱۲۷۰ در بردارد، در دست فرزند محمد رحیم خان رشوند مانده و به گفته مصحح، کوشش او و دیگر کسان نیز برای ستاندن این بخش از کتاب و انتشارش بیهوده بوده است و از این رو، کتاب کنونی تنها جلد دوم (نسخه کتابخانه مجلس سنای سابق) آن را در بردارد.
متن کتاب بر پایه روی دادهای شش سال، در شش فصل گنجانده شده و وجود واژگان و اصطلاحات دیوانی، مثل‌ها و نکته‌های حکمت آمیز در مجمل، بر ارزش آن افزوده است. به گفته مصحح کتاب، نویسنده خود مرد حکومت و با کارهای دیوانی آشنا بود و از همین روی، واژگان و اصطلاحات رایج دیوانی، در اثر او فراوان آمده و مصحح به چند نمونه از آنها مانند «آب باز»، «بالتمام» و «آهنگ سرتوب کردن» و...، در مقدمه خود اشاره کرده است.
آنچه را در مجمل آمده است، خاطرات زندگی دیوانی و خانوادگی نویسنده باید شمرد؛ زیرا او همه روی دادهای گزارش شده را در کتابش، به چشم خود دیده است و از این رو، بیش تر اطلاعات و مطالب اثر، یگانه‌اند و ردی از آنان در دیگر آثار تاریخی و جغرافیایی نیست.
این بخش از مجمل، در بردارنده مسائل تاریخی و وضع اجتماعی مردم رودبار و الموت و نواحی پیرامون آن، حتی قزوین در سال‌های ۱۲۷۶- ۱۲۷۱ است. نویسنده آگاهی‌های ارزش مندی درباره موضوع‌های گوناگون مانند وضع ایل رشوند، شیوه زندگی آن، طایفه‌ها، خاندان‌ها و ایل‌های دیگر مناطق آن سامان، چگونگی تربیت و تجهیز سرباز و سوار نظام، جغرافیای محلی آن منطقه، محصولات و شیوه گردآوری مالیات و مخارج آن، شیوه برخورد حاکمان و شاهزادگان با کشاورزان و گزارش‌های فراوانی از احوال مردان سیاسی و دینی آن روزگار قزوین عرضه می‌کند.
افزون بر این، گزارشی درباره شرکت سوار نظام ایل رشوند و دیگر نیروهای نظامی منطقه در جنگ هرات، شکست سربازان در این جنگ بر اثر
سیاست استعماری انگلیس در آن وجود دارد. احوال دردآور آنان پس از بازگشت از این جنگ و سرانجام سنگینی خسارت‌ها و مخارج کمرشکن برآمده از آن، بر دوش مردمان آن خطه، به شیوه‌ای گزارش شده است که خواننده را سخت نگران می‌کند.
از مطالب درخور کتاب، گزارش‌های نویسنده درباره روی دادهای عام و ذکر احوال و ویژگی‌های حاکمان و رجال سیاسی و دینی عصر خود است که هر یک از آنان به مناسبت در کارها تاثیر می‌گذارد. کسانی مانند محمدرحیم خان (سرتیپ
ایلات قزوین)، آقاخان میرپنجه، عالی جاه میرزا علی نقی وزیر، جناب شیخ الاسلام و... ، از این جرگه‌اند.
بهای کالاهای یاد شده مانند «
نان یک
من تبریز پانصد
دینار» یا «
گندم یک
خروار سه تومان» و... ، وضع اقتصادی آن روزگار را کمابیش نشان می‌دهد. افزون بر این، نام برخی از بیماری‌ها مانند «نفخ پا»، «هاری»، «غش وبا»، «قولنج» و...، نام بازی‌ها و جشن‌ها و آیین‌هایی مانند «
غدیر»، «
آتش بازی»، «شیلان»، «بست نشستن» و «
چهارشنبه سوری»، در متن دیده می‌شود و گزارش‌های نویسنده درباره آنها، از دید جامعه شناختی بسیار سودمند می‌نماید.
مقدمه دراز دامن مصحح محترم درباره ایل و
وجه تسمیه رشوند و تقسیمات جغرافیایی و محلی رودبار و الموت، زیست گاه‌ها و تاریخ جای گیری آنان در رودبار، خویشاوندی آنان با یک دیگر، دیدگاه‌های شماری از خاورشناسان در این زمینه و توضیحاتش درباره بهای (نرخ) شماری از کالاها در روزگار نویسنده، از افزودنی‌های نیکوی کتاب به شمار می‌رود. نسخه بدل‌ها در پانوشت‌ها و نکته‌های ارزش مند و شایسته وی، در تعلیقات پایانی آن آمده و نمایه نام‌های جغرافیایی و کسان و قبیله‌ها، طایفه‌ها و
مذاهب و کتاب‌ها و فهرست بلندی از لغات، اصطلاحات، مثل‌ها، کنایات و مدنیات، جست وجو را در متن، آسان تر کرده است.
این نسخه از مجمل، به بخشی با نام «پیوست‌ها» می‌انجامد که عکس‌هایی از سرداران و سربازان و خانواده‌ها و بزرگان رشوند، ساختمان‌ها (عمارت‌ها) و چند صفحه‌ای از نسخه دست نویس کتاب در بردارد. هم چنین چند عکس از فرمان‌ها، احکام بخشش زمین یا انتصاب به خلافت و تولیت، گواهی‌های
وقف،
وقف نامه‌ها و
اجاره نامه‌ها و سیاق‌هایی از وضعیت دهات رودبار الموت و نقشه‌ای از قزوین و توابع آن و رودبار الموت (۱۳۷۳)، در این بخش دیده می‌شود.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
