مختصر مجمع البیان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب «مختصر مجمع البیان» شیخ
محمد باقر ناصری از شهر ناصریه
عراق می‌باشد.
ناصری در مقدمه خود می‌نویسد: در
حوزه علمیه شهر ناصریه به تدریس تفسیر قرآن مشغول بودم، احساس کردم به تفسیری نیاز است که شامل
آیات الاحکام،
اسباب نزول، بیان مفردات و مطرح کردن برخی مطالب قرآنی بر اساس دیدگاه
شیعه و
روایات اهل بیت «علیهم السلام»، باشد، بعد از
مشورت فراوان به این نتیجه رسیدم که تفسیر
مجمع البیان را خلاصه نمایم.
ناصری در مقدمه می‌نویسد: «سعی کردم از چارچوب تفسیر مجمع البیان خارج نشوم، بدین جهت اغلب از تعابیر، جملات و کلمات آن استفاده کرده‌ام. از قصص،
احکام و
مذاهب و آراء مختصری کوتاه برگزیدم و بخش‌های بیان آیات، احکام، و
اسباب نزول را بیشتر مورد توجه قرار دادم. از خوض در
ادبیات و لغت پرهیز نموده، مطالب این بخش را کنار گذاشتیم. از اخبار و روایات و آراء به آنچه غرض را می‌رساند اکتفا نمودم.»
بنابر این سیر ورود و خروج ایشان به بحث به این ترتیب است که، در هر سوره ابتدا کلیاتی درباره سوره از قبیل نام، مکی مدنی بودن و تعداد آیات مطرح می‌کنند سپس به بیان معنا و توضیح آیه می‌پردازد، در این میان، اشاره‌ای نیز به معنای برخی لغات و وجوه و احتمالات در معنای آن خواهد داشت، به همین جهت مطالعه کننده اثری از عناوین النزول، فضلها (سوره)، التوضیح، اللغة، الاعراب، القراءة، الحجة، و المعنی و عنوانهای موضوعی مانند: فصل فی التقوی و المتقی، که برای تفکیک مطالب و نظم بیشتر از طرف مرحوم
طبرسی، انتخاب شده بود، نخواهد دید و این مختصر بیشتر، مختصر بخش «توضیح» و «المعنی» خواهد بود، با این وصف رویکردی اجتهادی، روایی به خود گرفته است که جنبه تربیتی و هدایتی نیز خواهد داشت.
چینش فعلی مختصر مجمع بنا به گفته ناصری، ۸ سال، زمان به خود اختصاص داد و در سال ۱۴۰۰ ه پایان یافت.
لازم به یادآوری است که تفسیر مجمع البیان از تفاسیر پر تعلیقه و پر حاشیه می‌باشد، مشهورترین آنها به کوشش شیخ بیاض و نام آن «
زبدة البیان» است. کفعمی نیز آن را با نام «قراضة النضیر فی تلخیص مجمع البیان»، ملخص کرده است. همچنین «
شرح شواهد مجمع البیان» از
محمد حسین بن طاهر قزوین با تصحیح و تعلیق کاظم موسوی میاموی تهران، دارالکتب الاسلامیه ۱۳۳۸ ق و «
مختصر مجمع البیان» اثر محمد بن احمد خواجگی شیرازی، که در برخی فهارس «تفسیر خواجگی» گفته شده است. (خواجگی آن را به نام ابراهیم قطبشاه از شاهان شیعی قرن دهم در هند ساخته ونگارش آن باید بین سالهای ۹۵۸ تا ۹۸۸ ق بوده باشد.) از جمله این آثار هستند.
مقدمه‌ای کوتاه از ناصری در ابتدای تفسیر به چشم می‌خورد که شامل مطالبی در
فضل قرآن و عظمت آن،
علم تفسیر و جایگاه آن، جایگاه قرآن،
اهل بیت «علیهم السلام» و قرآن، جایگاه تفسیر مجمع البیان و مؤلف آن، انگیزه خود از تلخیص مجمع البیان و شیوه آن، می‌باشد.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، اثر شیخ ابو علی الفضل (مشهد ۴۶۸- سبزوار ۵۴۸ ق) فرزند حسن بن الفضل طبرسی ملقب به امین الدین و
امین الاسلام مشهور به طبرسی و شیخ طبرسی از مشاهیر
مفسران شیعه می‌باشد. مجمع البیان تفسیری است به زبان عربی در ده مجلد و حجم آن تقریبا کمی بیش از تبیان
شیخ طوسی است سبک و شیوه تدوین و تبویب این تفسیر در میان همه تفاسیر فریقین و فارسی و عربی بی سابقه و بی نظیر است و با نظمی متین و مرتب و با روش علمی و ساده که بین تمامی تفسیرهای موجود از منزلت خاصی برخوردار است. همچنین مسائل ادبی از
نحو و
لغت و
اشتقاق و
تصریف و مسائل نحوی را مشروح و مبسوط مورد بحث و بررسی قرار داده است که جنبه نحو و لغت در آن قوی تر است. در این تفسیر تبویب و تنظیم مطالب به نحوی است که به مراجعه کننده امکان می‌دهد تا خواسته خود را ذیل یکی از ابواب و فصول به سرعت باز یابد. مفسر نخست از نظر
قرائت و اختلاف قراءآت تحت عنوان الحجة، بعد از نظر لغت و مشکلات لغوی و از نظر
اعراب کلمات سپس از نظر
اسباب النزول و معنا، آیه را مورد بحث قرار داده و بعد
احکام آیه و قصص را به میان می‌آورد و گاهی به اشعار نیز
استشهاد کرده است و در پایان تحت عنوان نظم، ربط و پیوند معنایی آیات را به یک دیگر و ربط در آیه از آیات را با آیات قبل و بعد از آنها و همچنین ارتباط سوره‌های قرآن مجید را با هم بازگو نموده است.
نسخه حاضر از مختصر مجمع البیان، در سال ۱۴۱۳ ق توسط مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به
جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، در ۳ مجلد با قطع وزیری به عنوان چاپ دوم به بازار عرضه شده است. فهرستی بر اساس سوره‌ها نیز آخر هر جزء راهنمای محققین خواهد بود.
چاپ دیگر آن در بیروت به سال ۱۹۸۹ م در ۳ مجلد ارائه گردیده است.
منابع مقاله:
۱- مقدمه مختصر مجمع البیان و سایر مجلدات آن
۲-
دایرة المعارف تشیع ج۴ ص۵۱۰
۳-
طبقات مفسران شیعه ج۵ ص۴۴۰
دکتر عقیقی بخشایشی ۴-
کتاب شناسی قرآن و علوم قرآنی صدیقه سلطانی فر و مریم کلیم سیما مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی چاپ اول زمستان ۱۳۷۰
۵-
المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی ص۶۱۵
۶-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۷۵۳
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
