من هدی القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف تفسیر «من هدی القرآن» عالم جلیل القدر استاد
سید محمد تقی مدرسی فرزند
سید محمد کاظم حسینی خراسانی مدرس حائری از اندیشمندان و محققان و نویسندگان
شیعه عصر حاضر است.
این کتاب به زبان عربی دارای ۱۸ مجلد و تفسیری کامل، و شامل همه آیات قرآن است که به روش تحلیلی و تربیتی تالیف یافته، در آن به مسائل اجتماعی تاکید شده، و مفسر به نیازها و پرسشهای جدید عصر توجه داشته و به گونه‌ای به مناسبت تفسیر آیات مطرح ساخته است. مؤلف در مقدمه خود می‌گوید: «در این تفسیر بر تفکر و
تدبر مستقیم در آیات، تکیه ورزیدیم یعنی همان روش دریافت و فهم مستقیم از آیات و بازگشت به خود قرآن، طبق روشی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیه‌السّلام به ما آموزش داده‌اند که همان تفسیر قرآن بوسیله خود قرآن می‌باشد. تفسیر من
الهاماتی است که از این تدبر دریافت داشته‌ام. و در آن کوشش خواهم کرد که واقعیتهای خارجی را به آیات قرآن ارتباط دهم، که هدف از تفسیر قرآن همین است. زیرا قرآن همچون خورشید فروزنده‌ای است که هر روز با تابش تازه بر جهانی نو، نورافشانی می‌کند.»
در ادامه مفسر محترم می‌نویسد: «مدعی آن نیستم که در این جا معانی سخن خدا را به صورت کامل بیان خواهم کرد، بلکه در آن می‌کوشم، که تنها، بینشها و بصیرت‌هایی را که شخصا در ضمن تدبر در قرآن بدانها دست یافته‌ام، بر روی کاغذ بیاورم.»
مفسر محترم در مقدمه خود یادآور می‌شود که «ثبت این تفسیر در دو مرحله انجام گرفته است.
الف) از آغاز قرآن تا سوره نحل، تفسیر را با دست خود می‌نوشتم، بدین گونه که به مسجد یا جایگاه آرامبخشی پناه می‌بردم و همراه با خود قرآن و قلم و کاغذ می‌بردم، به تلاوت دسته‌ای از آیات وابسته به یکدیگر و تدبر در معانی و مفاهیم آنها می‌پرداختم، ابتدا خلاصه افکار آشکار شده را ثبت می‌کردم، و بعد از آن به تدبر در آیه، آیه می‌پرداختم و تاملات خویش را با تفصیل بیشتر به نگارش درمی آوردم. در این بخش روش موجز نویسی را برگزیده بودم.
ب) پس از سه سال احساس کردم که باید در کار تسریع دهم، و روش تدریس را در تفسیر پیش گرفتم که بر نوار ثبت می‌شد و سپس به صورت نوشته درمی آمد، و تغییراتی در آن می‌دادم و از سوره نحل تا آخر قرآن بر این منوال بود. (حاصل کار حدود ۵۰۰ نوار کاست در تفسیر قرآن شده است.)
تفاوتها بین این دو نیمه آشکار است، در نیمه اول، بنابر فشردگی کلمات و ایجاز بود و در نیمه دوم بر شرح و تفصیل بیشتر.»
ایشان ضمن نکاتی در مقدمه ۵ صفحه‌ای خود یادآور می‌شوند که:
۱- قرآن بطونی دارد و ادعا ندارم که حتی به
بطن اول هم، دست پیدا کرده باشم.
۲- روش تدبر در آیات پیش از رجوع به تفاسیر بوده است، و بندرت به آنها مراجعه کرده‌ام.
۳- پس از اتمام تفسیر، به بعضی از برادران پیشنهاد کردم که معانی
مفردات قرآن را از تفسیر
مجمع البیان (که آن را در میان تفسیرهای معتبر، کاملترین آنها می‌دانم.) استخراج کنند و چنین کردند و این معانی را به صورت منظم پیش از تفسیر، آورده‌ام تا فایده، کاملتر شود.
۴- مصحف شناخته شده در جهان اسلام را ملاک قرار دادم.
این تفسیر بر تبیین مفاهیم آیات و بیان مقاصد و اهداف والای آن و درمان موفق و مفید دردهای جامعه متکی است. مطالب به طور دسته بندی ارائه شده و کمتر به بحثهای فنی و آکادمیک تفاسیر سنتی گرایش پیدا کرده است. بدین جهت بحثی از
اسباب نزول،
قراءات، و
اعراب کلمات، مطرح نشده است. بلکه هدف او حتی در ذکر برخی روایات، بیان آیات و تبیین روش تربیتی و اخلاقی قرآن برای فهم آن است.
روش کلی ایشان در ابتدای سور با ذکر نام و فضیلت سوره‌ها آغاز می‌گردد که با نقل روایاتی از تفاسیر روایی مانند عیاشی و... همراه است. تحت عنوان «زمینه کلی سوره» مباحثی را که در آن به آنها پرداخته می‌شود بازگو می‌نماید.
شیوه طرح مطالب و ورود به تفسیر این گونه است که نخست مجموعه‌ای از آیات را ذکر می‌کند، آن گاه معانی واژه‌ها (که از مجمع البیان اتخاذ شده است.) را به ردیف ۱، ۲، ۳... بیان می‌دارد.
آن گاه پس از شرح پیام کل آن مجموعه تحت عنوان «رهنمودهایی از آیات» قسمت به قسمت، با ردیفهای ۱، ۲ و ۳... و تیتربندی مطالب، جملات آیات را توضیح می‌دهد.
هر قسمت از آیات به موضوعی اختصاص یافته و عنوان گذاری شده است. به جنبه‌های تدبری و تعقلی تفسیر تکیه داشته و آن را از خود آیات
استنباط کرده است و به سراغ اقوال دور از ذهن و احتمالات بعید نرفته یا کمتر رفته است. در آخر تفسیر هر فراز از آیات، سعی در نتیجه گیری کلی، همگام با عصر جدید دارد، مانند
آیه ۷۳ سوره بقره، داستان گاو.
در نقل داستانها و
قصص قرآنی به نکات مستفاد از خود قرآن اکتفا گردیده و به نقل تاریخ و قصه نپرداخته است و قهرا از نقل روایات
اسرائیلی شایع، احتراز جسته است. مانند
ذیل آیه ۴۹ سوره بقره.
در مباحث و
آیات فقهی ، به شکل مختصر، متعرض احکام مستنبط از آیات می‌شود و بیش از آیات، احکام را تفصیل نمی‌دهد، به بیان نظر
شیعه امامیه در احکام، کفایت می‌کند، بدون
تعصب یا تعرض به مذاهب دیگر، به عنوان نمونه در بحث آیه ۶ سوره مائده
وضو را مطرح و با بیانی ساده و شیوا، شیوه وضو گرفتن و شستن دستها از بالا به پایین را تبیین و اثبات می‌نماید.
در این میان به
فلسفه احکام و مسائل امروزی رایج در آن حکم نیز اشاراتی دارد، مانند
ذیل آیه ۱۷۸ بقره و یا آیه ۱۸۳ سوره بقره در
فلسفه روزه .
با خط مشی اتخاذ شده، به طور طبیعی سؤالات، و شبهات، در این زمان را طرح نموده، پاسخ می‌دهند، مانند بحث هدفها و احکام
جنگ در
اسلام ذیل آیات ۱۹۰ به بعد سوره بقره و یا مطرح نمودن
شفاعت و مفهوم آن در قرآن ذیل آیه ۶۴
سوره نساء در جلد دوم. و بطور کلی روش پرسش و پاسخ را در طرح مطالب خود پی گیری می‌کند، مانند
ذیل آیه ۳۶ سوره بقره.
زبانی اخلاقی و موعظه‌ای دارد، مانند
ذیل آیه ۴۵ سوره بقره.
در نقل روایات بقدر ضرورت اکتفا شده و از آنچه مایه سرگردانی خواننده است، پرهیز گردیده است، گاهی نیز در لابلای مطالب، به شرح برخی
احادیث می‌پردازد، مانند
ذیل آیه ۴۶ سوره بقره. در بحثهای کلامی نیز دیدگاهی شیعی دارد و به اختصار مسائل را مطرح می‌نماید.
۱- در کیفیت تالیف آن روش خاص و ابتکاری دیده می‌شود. مطالب بسیار ساده و دلنشین در عین حال، منظم و منضبط است. عربی آن نیز روان، امروزی و قابل فهم برای همه عربی دانان (چه حوزوی و چه غیر آن).
۲- سعی شده مطالب تفسیری دیگران، تکرار نشود و آراء و اقوال مفسرین را بیان نمی‌دارد.
۳- از روش تحلیل نفسی و کاوش روانی در ابراز جنبه‌های تربیتی قرآن، بهره برده است.
۴- سعی در ایجاد پیوند محکم میان آیات قرآنی و واقعیت موجود و اوضاع فرهنگی و اجتماعی و سیاسی امت اسلامی معاصر، دارد. و تاکید مکرر بر مسئولیت انسان در برابر اعمال خویش و دعوت بر پذیرش مسئولیت وی دارد. و به این وسیله سعی در مطرح کردن دردهای فردی و اجتماعی انسان امروز و معالجه قرآنی آنان را دارد.
مفسر محترم بعد از مقدمه‌ای پنج صفحه‌ای، که روش خود را در آن توضیح می‌دهد، مقدمه‌ای ۶۰ صفحه‌ای دارند که مباحثی نه از سنخ مباحث قدیم
علوم قرآنی ، در آن مطرح می‌نمایند. این مقدمه در سه فصل پی ریزی شده است.
فصل اول: درباره اینکه، قرآن چیست؟ از دید خود قرآن، از دید
سنت، و چرا مردم را به آن دعوت می‌کنیم؟
فصل دوم: مجموعه‌ای از بحثهای قرآنی که از کتاب «
بحوث فی القرآن الحکیم» نویسنده، اقتباس شده است، مانند ضرورت تدبر در قرآن،
تفسیر به رای ، قرآن و تزکیه و تعلیم، قرآن و
ظاهر و
باطن ، قرآن و
محکم و
متشابه، معنای حروف هفتگانه در قرآن و چگونگی اثبات معانی قرآن، بحث شده است.
فصل سوم: بحثهایی شامل، تدبر و صفات نفسانی، تدبر و صفات عقلی، تدبر و
سیاق قرآنی از جهت شیوه بیان و نقش آن در فهم قرآن، کیفیت پیوستگی و ارتباط قرآن با واقعیت، و اینکه چگونه می‌توان قرآن را مورد تطبیق بر واقعیتها، قرار داد، و خلاصه‌ای از کیفیت الهام گرفتن از قرآن (کیفیت
تدبر در قرآن)، که شالوده تفسیر نیز بر این مبنا استوار می‌باشد.
ترجمه فارسی این تفسیر در ۱۸ جلد بنام «هدایت قرآن»، توسط
مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، انجام گرفته و منتشر گردیده است. چاپ اول آن در سال ۱۳۷۷ ش در ۳۰۰۰ نسخه عرضه شده است.
نکته قابل توجه در ترجمه، توانمندی، متبحر و مشهور بودن مترجمان عالیقدر آن می‌باشد، این مزیت، سبب خلق اثری گرانقدر، شیوا و دقیق، شده است.
مرحوم استاد
احمد آرام ، جلدهای ۱- ۶- ۹- ۱۰- ۱۳- ۱۴- ۱۶- ۱۷ و ۱۸ را به عهده داشته‌اند.
مرحوم استاد
عبد المحمد آیتی جلدهای ۲، ۳، ۴، ۷ (و جلد ۱۰ مشترک با احمد آرام) را به عهده داشته‌اند. دکتر پرویز اتابکی جلدهای ۱۱- ۸- ۱۵ و ۱۲ را به عهده داشته‌اند و دکتر
جعفر شعار جلد ۵ را ترجمه نموده‌اند.
مسئولیت هماهنگ سازی و همسان نمودن ترجمه به آقای
حمید رضا آژیر ، سپرده شده بود، و تمام ۱۸ جلد، در چارچوب مدون، بازخوانی شد، تا همسان و هماهنگ گردند.
این ترجمه دارای مقدمه‌ای از ناشر بوده که شیوه کار و هماهنگی آن را توضیح داده است.
پیشگفتاری از استاد واعظ زاده، قبل از ترجمه تفسیر، ارائه شده، که در آن به سیری اجمالی در تفسیر و انواع آن می‌پردازد، سپس به تفسیر «من هدی القرآن» و مزیتهای آن می‌پردازد و مهمترین خصوصیات آن را، دوری از مباحث استطرادی، و بخش رهنمودهایی از آیات، (که برداشت کلی مصنف از آیات است) و همچنین روابط آیات و برداشتهای خاص تدبری و تحلیلی و عقلی مفسر از آیات می‌داند. ترجمه آن توسط مترجمان توانا را از دیگر امتیازات، تفسیر برمی شمرد. متاسفانه این ترجمه فاقد فهرست مطالب می‌باشد.
تفسیر «من هدی القرآن» به تاریخ ۱/ ۴/ ۱۳۹۸ هجری مطابق با ۱۱/ ۳/ ۱۹۷۸ م در
کویت، تالیفش آغاز و حدود شش سال به طول انجامید. در سال ۱۴۰۵ ق در تهران چاپ و نشر گردید و این کار توسط ناشرین مختلف، انجام گرفت.
نسخه حاضر، چاپ اول این تفسیر از طرف دار محبی الحسین علیه‌السّلام می‌باشد که در سال ۱۹۹۸ م- ۱۴۱۹ ق مطابق با ۱۳۷۷ ش در ۱۸ جلد در
بیروت منتشر شده است.
فهرست مطالب بر اساس آیات و سور در آخر هر جلد موجود می‌باشد. در مورد ترجمه این اثر قبلا بحث کرده‌ایم.
۱- مقدمه تفسیر در ج۱ و سایر مجلدات آن.
۲-
المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی ص۷۶۸.
۳-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ، به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی، ج۱ ص۷۶۶
و جلد دوم ص۲۰۲۱
۴-
طبقات مفسران شیعه دکتر
عقیقی بخشایشی ج۵ ص۱۲۶.
۵-
تفسیر و مفسران آیت‌الله معرفت ج۲ ص۵۰۰.
۶-
دائرة المعارف تشیع جلد ۴ ص۵۷۹.
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
