• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

موارد اعجاز علمی قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بعضی در آیات فراوانی از قرآن کریم ادعای اعجاز علمی کرده‌اند.



اعجاز علمی قرآن با دو نظر افراطی و تفریطی مواجه است، درحالی که برخی افراد آن را به کلی منکر شده‌اند بعضی دیگر در آیات فراوانی از قرآن کریم ادعای اعجاز علمی کرده‌اند که بخشی از آن قابل قبول، و برخی دیگر مورد نقد است؛ مهمترین موارد ادعایی اعجاز علمی در قرآن به شرح زیر است:

۱.۱ - نیروی جاذبه

در آیاتی از قرآن بیان شده که خدا آسمانها را بدون ستونهای دیدنی برافراشته است: «رَفَعَ السَّمـوتِ بِغَیرِ عَمَد تَرَونَها» ، «خَلَقَ السَّمـوتِ بِغَیرِ عَمَد تَرَونَها»
برخی مفسران
[۶] دانش عصر فضا، ص۵۵-۶۱.
آیات فوق را اشاره به نیروی جاذبه و نشانه‌ای از اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند، زیرا کشف نیروی جاذبه را بعضی به ابوریحان بیرونی (م. ۴۴۰ ق.)
[۷] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۴۱.
و مشهور به نیوتن در قرن هفدهم میلادی نسبت می‌دهند،
[۸] تاریخ علوم، ص۲۶۴-۲۶۷.
پس اشاره قرآن به ستونهای نامرئی بین کرات آسمانی نوعی رازگویی علمی و از نمونه‌های اعجاز علمی قرآن است؛ امّا باید توجه داشت که جمع بودن واژه «عَمَد» (ستونها) می‌تواند اشاره به نیروهای متعددی باشد که نیروی جاذبه یکی از مصادیق آن است و سایر نیروها هنوز کشف نشده است.

۱.۲ - حرکتهای خورشید

قرآن در آیات متعددی به حرکتهای خورشید اشاره کرده که بر خلاف تصورات رایجِ در عصر نزول بوده و امروزه آن حرکات ثبت شده است.
الف. برخی مفسران از آیه «الشَّمسُ تَجری لِمُستَقَرّ لَهَـا» حرکت انتقالی مستقیم خورشید در درون کهکشان راه شیری، یعنی حرکت طولی خورشید به سمت معین یا ستاره‌ای دور دست را استفاده کرده‌اند. در این تفسیر «لام» به معنای «الی» و «مستقر» اسم مکان است
[۱۱] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۲۵-۲۶.
و مفسران و صاحب نظران متعددی آن را از قرآن برداشت کرده اند
[۱۴] دانش عصر فضا، ص۲۵-۳۶.
[۱۵] الجواهر، مج ۹، ج۱۷، ص۱۴۴.
[۱۶] الجواهر، مج ۹، ج۱۷، ص ۱۶۷-۱۷۲.
[۱۷] قرآن و آخرین پدیده‌های علمی، ص۱۳۱.
و برخی آن را اعجاز علمی قرآن می‌دانند.
ب. از همین آیه حرکت وضعی خورشید نیز استفاده شده است؛ یعنی خورشید در قرارگاهی معین به دور خود می‌چرخد. این برداشت مبتنی بر این است که «لام» به معنای «فی» باشد.
[۱۸] القرآن و العلم، ص۳۵-۳۶.
[۱۹] پیشگوئی‌های علمی قرآن، ص۳۴.

ج. درون خورشید دائماً انفجارهایی هسته‌ای صورت می‌گیرد تا انرژی، نور و گرما تولید کند؛ این انفجارها باعث زیر و رو شدن مواد مذاب داخل خورشید می‌گردد که گاهی تا کیلومترها پرتاب می‌شود.
[۲۰] فیزیک نوین، ص۲۰.
[۲۱] مجله اطلاعات علمی، ش ۱۹۳.
شاید بتوان از تعبیر «تجری» در آیه ۳۸ یس که به معنای جریان داشتن و متفاوت با «تحرک» است استفاده کرد که خورشید نه تنها حرکت می‌کند، بلکه جریان هم دارد؛ یعنی همچون آب در حال حرکت زیر و رو می‌شود. این برداشت از آیه را که مورد تایید کشفیات علمی نیز هست می‌توان یکی از موارد اعجاز علمی قرآن به شمار آورد
[۲۳] پژوهشی در اعجاز علمی، ج۱، ص۱۶۸.
؛ ولی باید توجه داشت که اشارات قرآن به حرکتهای خورشید گرچه نوعی رازگویی علمی است؛ امّا در بخشی که قبلاً از کتاب مقدس گزارش شد، یعنی حرکت انتقالی دَوَرانی خورشید، اعجاز علمی نیست و تنها در بخشهایی که بر خلاف هیئت بطلمیوسی رایج در زمان نزول، بیان شده، (مانند حرکت انتقالی مستقیم، حرکت وضعی، حرکت تا زمان معین و حرکت درونی خورشید) اگر به قطعیت برسد، اعجاز علمی قرآن است.
[۲۴] پژوهشی در اعجاز علمی، ص۱۶۹.

د. نیز از آیه «فی فَلَک یَسبَحون» ؛ حرکت انتقالی دَوَرانی خورشید به همراه منظومه شمسی، یعنی حرکت دَوَرانی خورشید در مدار خود که به دور ستاره‌ای خاص یا به دور مرکز کهکشان است یا به همراه کهکشان راه شیری است که به دور خود می‌چرخد استفاده شده است،
[۲۸] دانش عصر فضا، ص۲۶-۳۶.
چون «فَلَک» بر مجرای کرات آسمانی یا مسیر دَوَرانی آنها اطلاق می‌شود. البته این مطلب قرآن (حرکت خورشید بر مدار) بر خلاف دیدگاه هیئت بَطلَمیوسی است که در عصر نزول در محافل علمی رایج بوده و تا ۱۷ قرن بر فکر بشر سایه افکنده بود. براساس هیئت قدیم، افلاک حرکت می‌کنند و ستارگان در فلک ثابت هستند؛ ولی از آیه استفاده می‌شود که خورشید حرکت دَوَرانی دارد و در مداری شناور است.
[۳۱] مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۱۵-۲۱۶.
[۳۲] دانش عصر فضا، ص۲۶.
[۳۳] معارف قرآن، ص۲۵۲.

هـ. از آیه شریفه «کُلٌّ یَجری لاَِجَل مُسَمًّی» نیز استفاده شده که حیات خورشید تا زمان معینی ادامه دارد. این آیه بر این نظریه علمی تطبیق داده شده
[۳۵] دانش عصر فضا، ص۳۷.
که خورشید بر اثر انفجارهای هسته‌ای و سوخت مواد درونی آن، تا چند میلیارد سال دیگر عمرش به پایان می‌رسد.
[۳۶] فیزیک نوین، ص۲۰-۲۱.


۱.۳ - زوجیت

در آیات متعددی از قرآن به زوجیت میوه‌ها و گیاهان و انسانها اشاره شده است همین مضمون در آیات ۵ حجّ؛ ۱۰ لقمان؛ ۷ ق؛ ۵۳ طه و ۱۸۹ اعرافنیز یافت می‌شود. در برخی آیات به زوجیت چیزهایی اشاره شده که انسان اطلاعی از آنها ندارد و در برخی آیات سخن از زوجیّت همه موجودات است: «ومِن کُلِّ شَیء خَلَقنا زَوجَینِ لَعَلَّکُم تَذَکَّرون»
واژه زوج در حیوانات به نر و ماده و در غیر حیوانات به هر یک از دو چیزی که قرینه یکدیگر است، گفته می‌شود و به چیزهای مقارن، مشابه و متضاد نیز اطلاق می‌گردد، ازاین رو برخی واژه زوج را درباره ذرات درون اتم (الکترون و پروتون) و نیروهای مثبت و منفی به کار برده‌اند.
[۵۰] زنده جاوید و اعجاز جاویدان، ص۳۹-۴۳.
بسیاری از مفسران و صاحب نظران با شگفتی، آیات فوق را از اشارات علمی قرآن به مسئله زوجیت گیاهان و زوجیّت عام موجودات،
[۵۲] اعجاز قرآن، ص۱۵.
[۵۳] نگرشی به علوم طبیعی در قرآن، ص۲۴.
و برخی آن را اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند،
[۵۴] تفسیر نوین، ص۱۱.
زیرا انسانها از قدیم می‌دانستند که برخی گیاهان همچون نخل، زوج هستند؛ امّا نظریه زوجیت عمومی را کارل لینه گیاه شناس معروف سوئدی، در سال ۱۷۳۱ میلادی ابراز کرد.
بنابراین، مردم عصر نزول از زوجیت همه گیاهان اطلاع نداشتند؛ ولی قرآن نه تنها به این مطلب، بلکه به زوجیت همه موجودات اشاره کرده که تا قرن اخیر کسی از آن اطلاع نداشت
[۵۵] تصویر جهان در فیزیک، ص۹۴-۹۵.
و نوعی رازگویی قرآن است که حکایت از اعجاز علمی این کتاب مقدس دارد.
اشارات علمی قرآن در این موارد هر چند می‌تواند اعجاز علمی به شمار آید؛ امّا تطبیق آیه۴۹ ذاریات با مواردی همچون الکترونها، پروتونها و کواکب، قطعی نیست و این موارد حداکثر ممکن است از مصادیق آیه مذکور به شمار آید.

۱.۴ - لقاح

در آیه ۲۲حجر به بادهای زایا و باردار کننده اشاره شده است: «و اَرسَلنَا الرِّیـحَ لَوقِحَ فَاَنزَلنا مِنَ السَّماءِ ماءً» برخی در تفسیر آیه گفته‌اند: مقصود بادهایی است که گرده‌های گیاهان نر را به گیاهان ماده می‌رسانند و آنها را زایا می‌کنند،
[۵۸] منهج الصادقین، ج۵، ص۱۵۸.
[۵۹] رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
[۶۰] مرزهای اعجاز، ص۱۱۸.
و این آیه را نمونه‌ای از اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند. تفسیر دیگر این است که آیه اشاره به لقاح ابرها و بارور شدن آنها دارد،
[۶۲] باد و باران در قرآن، ص۹۲، ۹۵.
[۶۳] التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۴۶۱-۴۶۳.
زیرا ادامه آیه که مسئله نزول باران را مطرح کرده، نتیجه لقاح ابرهاست. احمد امین این آیه را معجزه‌ای جاودانی می‌داند، زیرا منظور از آن تاثیری است که باد در اتحاد الکتریسیته مثبت و منفی در دو قطعه ابر و آمیزش و لقاح آنها دارد.
[۶۴] راه تکامل، ج۱، ص۷۵.

برخی نیز برآن‌اند که آیه می‌تواند اشاره به لقاح ابرها و گیاهان، هر دو باشد،
[۶۵] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۶۲-۶۳.
[۶۶] پیشگویی‌های علمی قرآن، ص۹۱-۹۳.
[۶۷] رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
چون بخش اول آیه مطلبی کلی را می‌گوید (زایا بودن بادها) که اعم از لقاح ابرها و گیاهان است؛ ولی در ادامه، آیه یکی از نتایج این لقاح را که همان نزول باران از ابر است، یادآور می‌شود.
[۶۸] زنده جاوید، ص۳۵، ۳۹.

باید دانست که اشاره قرآن به لقاح گیاهان، اعجاز علمی آن به شمار نمی‌آید، زیرا در صدر اسلام به طور اجمال از تاثیر گرده افشانی برخی گیاهان (همچون خرما) اطلاع داشتند.

۱.۵ - مراحل آفرینش انسان

قرآن کریم در آیات متعددی از مراحل آفرینش انسان یاد کرده است. از این آیات استفاده می‌شود که زندگی انسان ۱۵ مرحله دارد:
۱. خاک (تراب و طین).
۲. آب (ماء، ماء دافق، ماءمهین).
۳. منی (نطفه).
۴. نطفه مخلوط.
۵. عَلَقه.
۶. مُضغه.
۷. تنظیم، تصویر وشکل گیری.
۸. شکل گیری استخوانها.
۹. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوانها.
۱۰. آفرینش جنس جنین.
۱۱. آفرینش روح یا دمیدن جان در انسان و پیدایش گوش و چشم.
۱۲. تولد طفل.
۱۳. بلوغ.
۱۴. کهنسالی.
۱۵. مرگ.
این آیات نیز مشتمل بر برخی اشارات علمی است که برخی پزشکان را به حیرت آورده و آنها را دلیل اعجاز علمی، بلکه اعجاز بلاغی قرآن دانسته‌اند.
[۹۳] طب در قرآن، ص۸۴.

هرچند بیان هر یک از این مراحل آفرینش انسان، به تنهایی نمی‌تواند دلیل مستقلی بر اعجاز علمی قرآن باشد؛ ولی با توجه به گواهی دانشمندان بر عدم آگاهی مردم عصر نزول از نظم در این مراحل، بیان و چینش آن، نوعی رازگویی علمی است که می‌تواند اعجاز علمی قرآن به شمار آید.
[۹۴] مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۷۶، ۲۸۰.


۱.۶ - آغاز جهان و چگونگی پیدایش آن

بسیاری از پژوهشگران مطالب قرآن را در مورد آغاز جهان و پیدایش آن از توده‌ای گازی شکل (دخان) و به هم پیوسته که در آیات۳۰انبیا و ۱۱فصلت به آن اشاره شده، از اخبار غیبی و اعجاز علمی آن می‌دانند، چون با نظریه انفجار بزرگ (مهبانگ)
[۹۷] تاریخچه زمان، ص۱۴۵-۱۴۹.
و جدا شدن آسمان و زمین از یکدیگر و توده گازی شکل بودن، هماهنگ است.
هرچند ظاهر آیات قرآن با نظریه مشهور مهبانگ به طور شگفت انگیزی همخوان است و برخی مفسران بدان اذعان دارند
[۱۰۱] اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۰۴.
؛ امّا اعجاز علمی قرآن در این مورد پذیرفته نیست، زیرا این نظریه قطعی نیست و نظریه‌های رقیب (همچون نظریه کهبانگ و جهان پلاسما و حالت پایدار) نیز در این باره وجود دارد و در مورد آیات فوق، تفسیرها و روایات دیگری نیز هست.
[۱۰۵] پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۹۶-۹۷.


۱.۷ - هفت آسمان

برخی با طرح مسئله هفت آسمان در قرآن مدعی شده‌اند که با توجه به کشفیات جدید علوم کیهان شناسی در صحنه کهکشانها، این گزاره نوعی اعجاز علمی قرآن را در بر دارد.
امّا با توجه به احتمالات متعددی که مفسران و صاحبنظران درباره معنای «سَبعَ سَمـوت» مطرح کرده‌اند و ابهاماتی که هنوز در مورد آسمانها و کهکشانها وجود دارد و نظریه‌های متفاوت و بالنده‌ای که هر روز ارائه می‌شود،
[۱۰۹] رسائل ابن سینا، ص۱۲۸-۱۲۹.
[۱۱۰] هفت آسمان، ص۸.
[۱۱۲] زمین و آسمان و ستارگان ازنظرقرآن، ص۲۲۹.
نمی‌توان نظری قطعی را در این باره به قرآن نسبت داد و اعجاز علمی آن را ثابت دانست.

۱.۸ - حرکت زمین

برخی مفسران از آیه ۸۸نمل: «وتَرَی الجِبالَ تَحسَبُها جامِدَةً وهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ» حرکت زمین را استفاده کرده‌اند و آن را معجزه علمی دانسته‌اند. از آیات دیگری چون۱۰زخرف و۵۳طه و۷ نباء و ۴ شمس و ۳۰ نازعات
[۱۱۸] مرزهای اعجاز، ص۱۱۹.
[۱۱۹] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۳۵-۳۶.
[۱۲۰] القرآن یتجلی فی عصر العلم، ص۱۴۹.
؛ ، حرکت وضعی و انتقالی زمین
[۱۲۳] پرتوی از قرآن، قسمت اول، ج۳۰، ص۱۰۵.
[۱۲۴] اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷.
و از آیات ۲۵-۲۷مرسلات؛ ، حرکتهای متعدد آن استفاده شده است.
[۱۲۶] اعجاز قرآنی از نظر علوم امروزی، ص۸۰-۸۴.

صرف نظر از اشکالاتی که به برداشتهای فوق از آیات، می‌توان گرفت، قرآن از حرکت زمین برخلاف نظریه حاکم و مشهور عصر نزول، خبر داده است، زیرا در محافل علمی عصر نزول نظریه بطلمیوس، مبنی بر سکون و مرکزیت زمین حاکم بود
[۱۲۷] تاریخ علوم، ص۱۱۸ به بعد.
[۱۲۸] خوابگردها، ص۱۶۱ به بعد.
و این عظمت قرآن را می‌رساند؛ ولی اعجاز علمی آن به شمار نمی‌آید، چون قبل از اسلام برخی دانشمندان، مانند فیثاغورس، فلوته خوش، ارشمیدس، استرخوس ساموسی و کلیانتوس آسوسی که قبل از بطلمیوس زندگی می‌کرده‌اند قائل به حرکت زمین بوده‌اند،
[۱۲۹] اسلام و هیئت، ص۱۷۴-۱۷۵.
بنابراین، اعجاز در این مورد معنا ندارد.

۱.۹ - پیدایش حیات از آب

آیات ۴۵نور و ۳۰انبیاء که منشا پیدایش موجودات را آب معرفی می‌کند، از دیگر معجزه‌های علمی قرآن معرفی شده و برخی از مفسران نیز به انطباق یافته‌های علوم تجربی با این آیات اعتراف کرده اند
[۱۳۳] فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۵-۲۳.
[۱۳۴] اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۱، ص۱۳۵-۱۴۴.
؛ ولی با توجه به معانی متعددی که مفسران در این آیات بیان کرده‌اند، نمی‌توان معنایی قطعی را به قرآن نسبت داد و اعجاز علمی دانست، چون ممکن است مقصود از آب در اینجا نطفه یا ماده اصلی بدن موجودات زنده یا مایع آب گونه‌ای که جهان از آن پدید آمده یا منشا پیدایش نخستین موجود باشد.
[۱۳۷] الکون و الانسان بین العلم و القرآن، ص۱۲۲-۱۲۳.

افزون بر این، قبل از اسلام نیز برخی از فلاسفه یونان (مانند تالس) اصل هستی را از آب می‌دانستند،
[۱۳۸] قرآن و علم امروز، ص۶۹-۷۰.
پس مطالب آیات فوق شگفت انگیز بوده و عظمت قرآن را می‌رساند؛ ولی اعجاز علمی آن را ثابت نمی‌کند.

۱.۱۰ - ممنوعیت شرابخواری

در آیه ۹۰ مائدهبه صراحت، نوشیدن شراب ممنوع اعلام شده: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِنَّمَا الخَمرُ والمَیسِرُ والاَنصابُ والاَزلـمُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطـنِ فَاجتَنِبوهُ لَعَلَّکُم تُفلِحون» و در آیه ۲۱۹ بقره، به ضررهای آن اشاره شده است: «یَسـَلونَکَ عَنِ الخَمرِ والمَیسِرِ قُل فیهِما اِثمٌ کَبیرٌ ومَنـفِعُ لِلنّاسِ واِثمُهُما اَکبَرُ مِن نَفعِهِما» و در برخی آیات با اشاره از آن نهی شده است. بسیاری از پزشکان صاحب نظر و مفسران درباره زیانهای شراب و شرابخواری مطالب زیادی نوشته و با شگفتی از قرآن یاد کرده‌اند،
[۱۴۳] الاعجاز الطبی فی القرآن، ص۱۱۷-۱۲۲.
[۱۴۵] طب در قرآن، ص۱۴۹-۱۵۷.
زیرا قبل از اسلام شرابخواری عادتی بشری بوده، چنان که در عصر حاضر در بسیاری از کشورهای غیر مسلمان این گونه است و حتی تورات و انجیل کنونی نیز به نوعی آن را تشویق می‌کنند
[۱۴۶] کتاب مقدس، تثنیه ۱۴: ۲۶؛ متی ۲۶: ۲۹.
؛ ولی اسلام با این پدیده زیان آور برخورد کرد که خود از خدمات اعجازآمیز قرآن به بشریت است.
می‌توان گفت که با توجه به گزارش ممنوعیت شرابخواری در ادیان قبل از اسلام، ممنوعیت آن خدمت شگفت انگیز و تحسین آمیز قرآن به بشریت است؛ امّا اعجاز علمی به شمار نمی‌آید.

۱.۱۱ - ممنوعیت آمیزش در عادت ماهیانه

در آیه ۲۲۲ بقره به مردان دستور داده شده که در ایّام عادت ماهیانه، از نزدیکی با زنان دوری کنید و آن حالت را زیانبار معرفی می‌کند: «ویَسـَلونَکَ عَنِ المَحیضِ قُل هُوَ اَذیً فَاعتَزِلُوا النِّساءَ فِی المَحیضِ ولا تَقرَبوهُنَّ حَتّی یَطهُرنَ...» برخی از پزشکان نیز زیانهای این کار را برشمرده و با دیده اعجاب به قرآن نگریسته‌اند
[۱۵۰] طب در قرآن، ص۵۰-۵۱.
و حتی آیه فوق را اعجاز علمی قرآن شمرده اند
[۱۵۱] اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص۵۴-۶۳.
؛ امّا با توجه به سابقه ممنوعیت آن در تورات،
[۱۵۲] کتاب مقدس، لاویان، ۱۵: ۱۹-۲۵.
نمی‌تواند اعجاز علمی منحصر به فرد قرآن باشد.
گفتنی است که درباره آیات دیگری از قرآن نیز ادعای اعجاز علمی شده است؛ مانند اعجاز واژه «صمد» و ارتباط آن با فضای خالی درون اتمها، صفت «لطیف» و آفرینش موجودات ریز که با چشم دیده نمی‌شوند، آتش درون شاخه‌های سبز درختان ، بودن آسمان دنیا محل کرات آسمانی که بر خلاف دیدگاه هیئت بطلمیوسی بوده است،
[۱۵۹] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۱۶-۱۷.
تشبیه ضیق صدر به صعود در آسمان و تنگی نفس بر اثر کمبود هوا و اعجاز علمی قرآن درباره اینکه کوهها همچون میخ و زره محکم، زمین را از لرزش حفظ می‌کنند. البته این موارد قابل نقد است و از بررسی تفصیلی آنها صرف نظر می‌کنیم.
بنابراین، اعجاز علمی را می‌توان یکی از ابعاد اعجاز قرآن کریم که در یک قرن اخیر به طور گسترده مطرح شده و در موارد محدودی قابل قبول است، برشمرد، با این حال انطباق قرآن با یافته‌های جدید علوم تجربی (در مواردی که قطعی باشد) و رازگوییهای قرآن در این موارد با توجه به امّی بودن آورنده آن قابل توجه مهم و گویای وحیانی بودن قرآن کریم است.


۱. رعد/سوره۱۳، آیه۲.    
۲. لقمان/سوره۳۱، آیه۱۰.    
۳. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۱۱۰-۱۱۱.    
۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۷، ص۲۹.    
۵. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج۸، ص۱۵۴.    
۶. دانش عصر فضا، ص۵۵-۶۱.
۷. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۴۱.
۸. تاریخ علوم، ص۲۶۴-۲۶۷.
۹. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۴۷، «عمد».    
۱۰. یس/سوره۳۶، آیه۳۸.    
۱۱. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۲۵-۲۶.
۱۲. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۸۹.    
۱۳. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۳۸۲.    
۱۴. دانش عصر فضا، ص۲۵-۳۶.
۱۵. الجواهر، مج ۹، ج۱۷، ص۱۴۴.
۱۶. الجواهر، مج ۹، ج۱۷، ص ۱۶۷-۱۷۲.
۱۷. قرآن و آخرین پدیده‌های علمی، ص۱۳۱.
۱۸. القرآن و العلم، ص۳۵-۳۶.
۱۹. پیشگوئی‌های علمی قرآن، ص۳۴.
۲۰. فیزیک نوین، ص۲۰.
۲۱. مجله اطلاعات علمی، ش ۱۹۳.
۲۲. یس/سوره۳۶، آیه۳۸.    
۲۳. پژوهشی در اعجاز علمی، ج۱، ص۱۶۸.
۲۴. پژوهشی در اعجاز علمی، ص۱۶۹.
۲۵. یس/سوره۳۶، آیه۴۰.    
۲۶. انبیاء/سوره۲۱، آیه۳.    
۲۷. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۳۸۶-۳۸۹.    
۲۸. دانش عصر فضا، ص۲۶-۳۶.
۲۹. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۸۵، «فلک».    
۳۰. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۳۸۷.    
۳۱. مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۱۵-۲۱۶.
۳۲. دانش عصر فضا، ص۲۶.
۳۳. معارف قرآن، ص۲۵۲.
۳۴. رعد/سوره۱۳، آیه۲.    
۳۵. دانش عصر فضا، ص۳۷.
۳۶. فیزیک نوین، ص۲۰-۲۱.
۳۷. رعد/سوره۱۳، آیه۳.    
۳۸. شعراء/سوره۲۶، آیه۷.    
۳۹. یس/سوره۳۶، آیه۳۶.    
۴۰. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۴۱. لقمان/سوره۳۱، آیه۱۰.    
۴۲. ق/سوره۵۰، آیه۷.    
۴۳. طه/سوره۲۰، آیه۵۳.    
۴۴. اعراف/سوره۷، آیه۱۸۹.    
۴۵. یس/سوره۳۶، آیه۳۶.    
۴۶. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴۹.    
۴۷. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۱۵، «زوج».    
۴۸. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۳۷۷-۳۷۸.    
۴۹. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۳۷۸.    
۵۰. زنده جاوید و اعجاز جاویدان، ص۳۹-۴۳.
۵۱. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۳۷۶.    
۵۲. اعجاز قرآن، ص۱۵.
۵۳. نگرشی به علوم طبیعی در قرآن، ص۲۴.
۵۴. تفسیر نوین، ص۱۱.
۵۵. تصویر جهان در فیزیک، ص۹۴-۹۵.
۵۶. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴۹.    
۵۷. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۵۸. منهج الصادقین، ج۵، ص۱۵۸.
۵۹. رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
۶۰. مرزهای اعجاز، ص۱۱۸.
۶۱. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۶، ص۱۱۱.    
۶۲. باد و باران در قرآن، ص۹۲، ۹۵.
۶۳. التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۴۶۱-۴۶۳.
۶۴. راه تکامل، ج۱، ص۷۵.
۶۵. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۶۲-۶۳.
۶۶. پیشگویی‌های علمی قرآن، ص۹۱-۹۳.
۶۷. رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
۶۸. زنده جاوید، ص۳۵، ۳۹.
۶۹. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۷۰. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۲.    
۷۱. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۷۲. طارق/سوره۸۶، آیه۶.    
۷۳. سجده/سوره۳۲، آیه۸.    
۷۴. قیامت/سوره۷۵، آیه۳۷.    
۷۵. دهر/سوره۷۶، آیه۲.    
۷۶. مؤمنون /سوره۲۳، آیه۱۴.    
۷۷. حجّ /سوره۲۲، آیه۵.    
۷۸. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۷۹. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۴.    
۸۰. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۸۱. سجده/سوره۳۲، آیه۹.    
۸۲. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۴.    
۸۳. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۴.    
۸۴. قیامت /سوره۷۵، آیه۳۹.    
۸۵. سجده/سوره۳۲، آیه۶-۹.    
۸۶. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۸۷. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۸۸. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۸۹. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۹۰. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۹۱. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۹۲. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۹۳. طب در قرآن، ص۸۴.
۹۴. مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۷۶، ۲۸۰.
۹۵. انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۰.    
۹۶. فصلت/سوره۴۱، آیه۱۱.    
۹۷. تاریخچه زمان، ص۱۴۵-۱۴۹.
۹۸. نمونه، ج۲۰، ص۲۲۸.    
۹۹. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۳۹۴-۳۹۵.    
۱۰۰. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۶، ص۱۳۰-۱۴۰.    
۱۰۱. اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۰۴.
۱۰۲. الصافی، ج۳، ص۳۳۷-۳۳۸.    
۱۰۳. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۴، ص۲۷۸-۲۷۹.    
۱۰۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۳۹۵-۳۹۶.    
۱۰۵. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۹۶-۹۷.
۱۰۶. بقره /سوره۲، آیه۲۹.    
۱۰۷. اسراء /سوره۱۷، آیه۴۴.    
۱۰۸. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۸۶.    
۱۰۹. رسائل ابن سینا، ص۱۲۸-۱۲۹.
۱۱۰. هفت آسمان، ص۸.
۱۱۱. فخررازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج۲، ص۳۸۱.    
۱۱۲. زمین و آسمان و ستارگان ازنظرقرآن، ص۲۲۹.
۱۱۳. نمل/سوره۲۷، آیه۸۸.    
۱۱۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۵۶۸-۵۶۹.    
۱۱۵. زخرف/سوره۴۳، آیه۱۰.    
۱۱۶. طه/سوره۲۰، آیه۵۳.    
۱۱۷. نبا /سوره۷۸، آیه۷.    
۱۱۸. مرزهای اعجاز، ص۱۱۹.
۱۱۹. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۳۵-۳۶.
۱۲۰. القرآن یتجلی فی عصر العلم، ص۱۴۹.
۱۲۱. شمس/سوره۹۱، آیه۴.    
۱۲۲. نازعات /سوره۷۹، آیه۳۰.    
۱۲۳. پرتوی از قرآن، قسمت اول، ج۳۰، ص۱۰۵.
۱۲۴. اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷.
۱۲۵. مرسلات/سوره۷۷، آیه۲۵- ۲۷.    
۱۲۶. اعجاز قرآنی از نظر علوم امروزی، ص۸۰-۸۴.
۱۲۷. تاریخ علوم، ص۱۱۸ به بعد.
۱۲۸. خوابگردها، ص۱۶۱ به بعد.
۱۲۹. اسلام و هیئت، ص۱۷۴-۱۷۵.
۱۳۰. نور/سوره۲۴، آیه۴۵.    
۱۳۱. انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۰.    
۱۳۲. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۶، ص۳۲.    
۱۳۳. فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۵-۲۳.
۱۳۴. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۱، ص۱۳۵-۱۴۴.
۱۳۵. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۳۹۶.    
۱۳۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۵۰۸-۵۰۹.    
۱۳۷. الکون و الانسان بین العلم و القرآن، ص۱۲۲-۱۲۳.
۱۳۸. قرآن و علم امروز، ص۶۹-۷۰.
۱۳۹. مائده /سوره۵، آیه۹۰.    
۱۴۰. بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.    
۱۴۱. نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.    
۱۴۲. نساء/سوره۴، آیه۴۳.    
۱۴۳. الاعجاز الطبی فی القرآن، ص۱۱۷-۱۲۲.
۱۴۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲، ص۱۲۴-۱۲۶.    
۱۴۵. طب در قرآن، ص۱۴۹-۱۵۷.
۱۴۶. کتاب مقدس، تثنیه ۱۴: ۲۶؛ متی ۲۶: ۲۹.
۱۴۷. تهذیب، ج۹، ص۱۱۸-۱۱۹.    
۱۴۸. بقره/سوره۲، آیه۲۲۲.    
۱۴۹. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲، ص۱۳۸-۱۳۹.    
۱۵۰. طب در قرآن، ص۵۰-۵۱.
۱۵۱. اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص۵۴-۶۳.
۱۵۲. کتاب مقدس، لاویان، ۱۵: ۱۹-۲۵.
۱۵۳. توحید/سوره۱۱۴، آیه۲.    
۱۵۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۴۰.    
۱۵۵. انعام/سوره۶، آیه۱۰۳.    
۱۵۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۳۸۶-۳۸۷.    
۱۵۷. یس/سوره۳۶، آیه۸۰.    
۱۵۸. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۸، ص۴۶۴-۴۶۶.    
۱۵۹. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۱۶-۱۷.
۱۶۰. انعام/سوره۶، آیه۱۲۵.    
۱۶۱. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۴۳۵.    
۱۶۲. نحل/سوره۱۶، آیه۱۵.    
۱۶۳. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۱۸۲-۱۸۳.    



مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «اعجاز قرآن/ علمی».    



جعبه ابزار