• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پیشینه اهل ذمه در اسلام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اهل ذمه قبل از اسلام هم بود در این مقاله موقعیت در دوران اسلام بررسی می شود.



در دوران زندگی پیامبر در مکه ملاقاتها و گفت و گوهایی با اهل کتاب گزارش شده،
[۱] السیرة‌النبویه، ج‌۲، ص‌۳۹۱ - ۳۹۲.
ولی چون اسلام نوپا بوده و حکومتی تشکیل نگردیده بود این ملاقاتها به قراردادی با اهل کتاب نینجامید؛ اما پس از هجرت آن حضرت به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی و همجواری با برخی اهل کتاب، از جمله یهودیان بنی‌قریظه و بنی‌نضیر و بنی قینقاع، پیامبر با آنان عهدنامه‌هایی امضا کرد که نخستین منشور زندگی مسالمت‌آمیز میان پیروان ادیان الهی به شمار می‌رود. برخی بندهای این پیمان‌نامه‌ها بدین قرار است: یهودیان و مسلمانان امت واحدی را تشکیل می‌دهند و هریک از آنان در دین و عقاید خود آزاد هستند. یهودیان حق ندارند دشمنان مسلمانان را با زبان یا دست یا دادن سلاح آشکارا یا مخفیانه یاری کنند و در غیر این صورت جان و مال آنان حرمت ندارد و مسلمانان می‌توانند زنان و فرزندان آنان را به اسارت بگیرند. تا زمانی که مسلمانان در حال جنگ باشند یهودیان در هزینه این جنگها شریک‌اند.


اما پس از مدتی آنان پیمان خود را شکسته، حتی برخی از آنان ضمن همکاری کردن با مشرکان، تصمیم گرفتند پیامبر اسلام را به شهادت رسانند
[۴] مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۳۸۶.
که در پی نقض عهد از سوی یهودیان بنی‌نضیر قبل از واقعه اُحُد پیامبر قلعه آنان را محاصره کرد و با قطع کردن نخلهایشان آن‌ها را به ترک سرزمین خود و خروج از مدینه و جزیرة‌العرب وادار کرد. برخی آیات سوره حشر ، در این باره نازل گردید؛ از جمله آیات «هُوَ‌الَّذی اَخرَجَ الَّذینَ کَفَروا مِن اَهلِ الکِتبِ مِن دیرِهِم لاِوَّلِ الحَشرِ ما ظَنَنتُم اَن یَخرُجوا وظَنّوا اَنَّهُم مانِعَتُهُم حُصونُهُم مِنَ اللّهِ... لَولا اَن کَتَبَ اللّهُ عَلَیهِمُ الجَلاءَ لَعَذَّبَهُم فِی الدُّنیا... ذلِکَ بِاَنَّهُم شاقُّوا اللّهَ و رَسولَهُ و مَن یُشاقِّ اللّهَ فَاِنَّ‌اللّهَ شَدیدُ العِقاب». به نظر برخی مفسران بیرون راندن بنی‌نضیر نخستین اخراج دسته جمعی اهل ذمّه از جزیرة‌العرب به شمار می‌رود.
[۷] مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۳۸۷.
[۸] فتح القدیر، ج‌۵‌، ص‌۱۹۵.
[۹] الصحیح من سیره، ج‌۸‌، ص‌۱۶۴.
البته برخی محققان در اهل ذمّه بودن اینان تردید کرده‌اند.
[۱۰] احکام الذمیین والمستأمنین، ص‌۲۲.‌
[۱۱] مکاتیب الرسول، ج‌۳، ص‌۵۲-‌۵۳.
بنی‌قریظه گروه دیگر یهود نیز در سال پنجم هجرت پیمان خود را شکستند.
[۱۲] السیرة‌النبویه، ج‌۳، ص‌۵۰-‌۵۳‌.
[۱۳] السیرة‌النبویه، ج‌۳، ص۶۲‌-۶۳‌.
[۱۴] تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۸.
در پی این نقض عهد پیامبر پس از محاصره ۲۵ روزه سرزمین آنان مردانشان را کشت و زنانشان را اسیر و اموال و سرزمین آنان را تصرف کرد
[۱۵] مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۵۵۲‌.
[۱۶] زادالمسیر، ج‌۶‌، ص‌۱۹۶.
:«و اَنزَلَ الَّذینَ ظهَروهُم مِن اَهلِ الکِتبِ مِن صَیاصیهِم وقَذَفَ فی قُلوبِهِمُ الرُّعبَ فَریقًا تَقتُلونَ و تَأسِرونَ فَریقا واَورَثَکُم اَرضَهُم و دیرَهُم واَمولَهُم واَرضًا لَم تَطَوها و کانَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیء قَدیرا». به نظر برخی آیات ۵۵ ۵۶ انفال ، نیز درباره نقض عهد بنی‌قریظه نازل گردید
[۱۹] مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۸۴۹‌.
[۲۰] تفسیر قرطبی، ج‌۸‌، ص‌۲۱
همچنین قرآن در آیه ۵۸ انفال، به پیامبر اسلام اجازه داده که عهد خود را با عهدشکنان نقض کند: «و اِمّا تَخافَنَّ مِن قَوم خِیانَةً فَانبِذ اِلَیهِم عَلی سَواء اِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الخائِنین». طبق روایاتِ شأن نزول ، آیه فوق در مورد نقض عهد یهود بنی‌قینقاع نازل شد
[۲۲] مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۸۵۰‌.
که در پی آن پیامبر‌اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آنان را محاصره و پس از گرفتن اموالشان آنان را از‌ مدینه بیرون راند.


در سال نهم هجری و با نزول آیه‌۲۹ توبه، پیامبر مأمور گشت تا به آن دسته از اهل کتاب که به دین حق نگرویده بودند اعلام جنگ کند، مگر این‌که جزیه بپردازند و از عناد و دشمنی با مسلمانان دست کشند: «قتِلُوا‌الَّذینَ لا یُؤمِنونَ بِاللّهِ ولا بِالیَومِ الأخِرِ ولا یُحَرِّمونَ ما حَرَّمَ اللّهُ ورَسولُهُ ولا یَدینونَ دینَ الحَقِّ مِنَ الَّذینَ اوتوا الکِتبَ حَتّی یُعطوا الجِزیَةَ عَن یَد وهُم صغِرون». به نظر برخی مؤلفان با نزول آیه فوق حکم گرفتن جزیه از اهل ذمّه تشریع گردید.
[۲۷] احکام الذمیین والمستأمنین، ص‌۲۲.
[۲۸] تفسیر قرطبی، ج‌۸‌، ص‌۷۰.
پس از نزول این آیه، پیامبر نامه‌ای به مسیحیان نجران مبنی بر پذیرش اسلام یا پرداخت جزیه به حکومت اسلامی نوشت. مسیحیان نجران پس از دریافت نامه به مدینه آمدند و پس از انجام مذاکراتی از پذیرش اسلام و مباهله امتناع ورزیده، حاضر شدند به مسلمانان جزیه بپردازند.
[۳۲] مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۶۲.‌
[۳۳] تفسیر قرطبی، ج‌۴، ص‌۶۶‌-۶۷.
در پی پذیرش جزیه قراردادی میان پیامبر و مسیحیان نجران بسته شد و در این قرارداد مسلمانان متعهد شدند از جان و مال و معابد آنان محافظت کنند و آنان متعهد شدند که به مسلمانان جزیه بپردازند و در صورت بروز جنگ از ناحیه یمن مسلمانان را یاری و نمایندگان پیامبر را پذیرایی کنند و از رباخواری امتناع ورزند.
[۳۴] تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۸۳‌.
به جز قراردادهای یاد شده از انعقاد پیمانهای دیگری نیز میان رسول خدا و اهل ذمّه سخن رفته است؛ از جمله قرارداد آن حضرت با «یوحنا‌بن روبه» رئیس مسیحیان ایلا
[۳۷] فتح‌الباری، ج‌۳، ص‌۲۷۳.
و نیز با یهودیان سینا
[۳۹] حقوق اقلیتها، ص‌۷۶ - ۷۸.
و موارد متعدد دیگر
[۴۰] الخراج، ص‌۱۲۹-‌۱۴۲.
[۴۱] الخراج، ص۲۱۹.
[۴۲] احکام اهل‌الذمه، ص‌۱۸‌-۱۷۶.
که این قراردادها پس از رحلت آن حضرت مبنای معامله و رفتار خلفا و مسلمانان با اهل ذمّه قرار گرفت و بر پایه آن‌ها پیمانهای متعدد دیگری نیز با اهل ذمّه بسته شد.


احکام اهل الذمه؛ احکام الذمیین والمستأمنین فی‌دار الاسلام؛ احکام القرآن، جصاص؛ ارشاد الاذهان الی احکام الایمان؛ ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد؛ بحارالانوار؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ الیعقوبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه؛ تحریرالوسیله؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تذکرة الفقهاء؛ ترتیب کتاب العین؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب؛ التفسیر المنیر فی‌العقیدة و‌الشریعة و‌المنهج؛ تفسیر نمونه؛ جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جامع المقاصد فی شرح القواعد؛ جامع المدارک فی شرح المختصر النافع؛ الجزیة و احکامها فی الفقه الاسلامی؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ثعالبی؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الحاوی الکبیر؛ حقوق اقلیتها بر اساس قرارداد ذمه؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ زبدة‌البیان فی براهین احکام القرآن؛ سنن ابی داود؛ السیرة‌النبویه، ابن‌هشام؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)؛ الطبقات الکبری؛ عیون الاثر فی فنون المغازی و‌الشمائل و السیر؛ فتح‌الباری شرح صحیح البخاری؛ فتح‌القدیر؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ الفقه؛ الفقه الاسلامی و ادلته؛ فقه‌القرآن، راوندی؛ الکافی؛ کتاب الخراج؛ کتاب الخلاف؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و‌الافعال؛ لغت نامه؛ المباهله؛ المبسوط، سرخسی؛ المبسوط فی فقه الامامیه، طوسی؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مختلف‌الشیعة فی احکام الشریعه؛ مسالک‌الافهام الی آیات الاحکام؛ مستدرک الوسائل؛ مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه؛ معجم مقاییس اللغه؛ المغنی و‌الشرح الکبیر؛ مکاتیب الرسول؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب؛ من لا یحضره الفقیه؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، سبزواری؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نهج‌البلاغه.


۱. السیرة‌النبویه، ج‌۲، ص‌۳۹۱ - ۳۹۲.
۲. بحارالانوار، ج۱۹، ص۱۱۰-‌۱۱۱.    
۳. مکاتیب‌الرسول، ج‌۳، ص‌۵۴ - ۵۵‌.    
۴. مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۳۸۶.
۵. التفسیرالکبیر، ج‌۲۹، ص‌۲۷۸.    
۶. حشر/سوره۵۹، آیه۲ ۴.    
۷. مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۳۸۷.
۸. فتح القدیر، ج‌۵‌، ص‌۱۹۵.
۹. الصحیح من سیره، ج‌۸‌، ص‌۱۶۴.
۱۰. احکام الذمیین والمستأمنین، ص‌۲۲.‌
۱۱. مکاتیب الرسول، ج‌۳، ص‌۵۲-‌۵۳.
۱۲. السیرة‌النبویه، ج‌۳، ص‌۵۰-‌۵۳‌.
۱۳. السیرة‌النبویه، ج‌۳، ص۶۲‌-۶۳‌.
۱۴. تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۸.
۱۵. مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۵۵۲‌.
۱۶. زادالمسیر، ج‌۶‌، ص‌۱۹۶.
۱۷. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۶ ۲۷.    
۱۸. انفال/سوره۸، آیه۵۵-۵۶.    
۱۹. مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۸۴۹‌.
۲۰. تفسیر قرطبی، ج‌۸‌، ص‌۲۱
۲۱. انفال/سوره۸، آیه۵۸.    
۲۲. مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۸۵۰‌.
۲۳. الطبقات، ج‌۲، ص‌۲۱-‌۲۲.    
۲۴. الطبقات، ج‌۲، ص‌۲۱-‌۲۲.    
۲۵. عیون الاثر، ج‌۱، ص‌۳۴۳-‌۳۴۴.    
۲۶. توبه/سوره۹، آیه۲۹.    
۲۷. احکام الذمیین والمستأمنین، ص‌۲۲.
۲۸. تفسیر قرطبی، ج‌۸‌، ص‌۷۰.
۲۹. بحار الانوار، ج‌۲۱، ص‌۲۸۵.    
۳۰. مکاتیب الرسول، ج‌۲، ص‌۴۸۹.    
۳۱. المیزان، ج‌۳، ص‌۲۳۳.    
۳۲. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۶۲.‌
۳۳. تفسیر قرطبی، ج‌۴، ص‌۶۶‌-۶۷.
۳۴. تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۸۳‌.
۳۵. مکاتیب الرسول، ج‌۳، ص‌۱۵۴-‌۱۵۶.    
۳۶. المباهله، ص‌۶۱‌-۶۲‌.    
۳۷. فتح‌الباری، ج‌۳، ص‌۲۷۳.
۳۸. مکاتیب الرسول، ج‌۳، ص‌۹۷-‌۱۰۱.    
۳۹. حقوق اقلیتها، ص‌۷۶ - ۷۸.
۴۰. الخراج، ص‌۱۲۹-‌۱۴۲.
۴۱. الخراج، ص۲۱۹.
۴۲. احکام اهل‌الذمه، ص‌۱۸‌-۱۷۶.



دائرة المعارف قرآن کریم جلد پنجم، برگرفته از مقاله«اهل ذمه قرآن» شماره۵.    



جعبه ابزار