• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

چاه غرس

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



چاه غرس از چاه‌های متبرک مدینه در نیم میلی مسجد قبا قرار داشت.



این چاه در جنوب شرقی مدینه، در نیم میلی شمال شرقی مسجد قدیم قبا، در منطقه نخیل و در محل سکونت بنونضیر بالای قبرستان بنی‌حَنظَله (بنی‌خطمه) واقع بوده است.
[۱] اسکندری، نصر بن عبدالرحمن، الامکنة و المیاه، ج۲، ص۲۹۶.
[۴] شُرَّاب، محمد بن محمد حسن، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۶۶.
این منطقه و نواحی اطراف، امروزه با نام غَرس شناخته می‌شود.


چاه غرس، از کلمه غَرس، به معنای قلمه یا نهال گرفته شده است. از آن‌جا که این چاه به دست مالک بن نحاس، جدّ سعد بن خیثمه انصاری، حفر گردید و پس از آن غلام مالک، ملقب به غرس، متولی آن گردید به چاه غرس شهرت یافت.


واژه غرس را به سه صورت غُرس، غَرس و غَرَس ضبط کرده‌اند. اما صورت غَرس را درست دانسته‌اند.
[۹] بنايي کاشاني، ابوالفضل، اطلس تاریخ اسلام، ص۳۰۶.
بنا بر یکی از نسخ کتاب التعریف مطری، نام این چاه المَغرَس ضبط شده است.
[۱۰] نک: مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۳.
گاه چاه غرس را با ضبط اَغرَس نیز آورده‌اند. همچنین در مدینه ناحیه‌ای میان مَعدَن النُقره و فدک، با عنوان وادی الغَرس، شناخته می‌شده است.


چاه غرس از چاه‌های شناخته شده مدینه است و به حفر کننده آن اشاره نشده است. این چاه در عصر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ملکیت سعد بن خیثمه، از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود.


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آب این چاه را تمیزترین آب‌ها و غرس را چشمه‌ای از چشمه‌های بهشت می‌دانست. گاه این گزارش را این‌گونه هم آورده‌اند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خواب چاهی بهشتی را می‌بیند و فردای آن، نزد چاه غرس رفته، از آب آن نوشیده و وضو گرفته‌اند. برخی این گزارش را با تکیه بر این‌که خواب پیامبران (علیهم‌السّلام) حقیقت دارد، به عنوان یکی از نیکویی‌ها و محاسن مدینه شمرده‌اند.
[۱۹] حسيني، محمد کبريت، الجواهر الثمینه، ص۴۷.
گفته شده رباح، غلام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، آب مورد نیاز خانواده حضرت را روزی از چاه غرس و روز دیگر از چاه سقیا تهیه و تامین می‌کرد.
[۲۱] ورثيلاني، حسين بن محمد، الرحلة الورثیلانیه، ج۲، ص۵۷۴.
در گزارشی از انس بن مالک آمده که خود شاهد بوده که حضرت، سوار بر مرکبی، صبح زود می‌آمد و دلوی از آب چاه غرس برمی گرفت و از آن وضو گرفته، باقی را در درون چاه می‌ریخت.
[۲۳] مرجاني، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۳۱۱.
گاه افزوده‌اند که چون حضرت باقی آب را در چاه ریخت، بعد از آن چاه خشک شد. گزارش دیگر حاکی است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از عسلی که به او هدیه داده بودند، به منظور برکت دادن به چاه غرس، درون آن ریخت. برخی از حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر سر چاه غرس، با این استدلال که چاه از محل سکونت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فاصله داشته، تردید کرده‌اند.
[۲۶] کردي، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۱۴.



گزارش‌های مختلفی با مضمون مشترک، طرح کرده‌اند که پیامبر به امام علی (علیه‌السّلام) وصیت کرد که پس از مرگ، با آب چاه غرس، غسلشان دهند. این روایت را پاره‌ای منابع، به نقل از خود حضرت علی (علیه‌السّلام)، نقل کرده‌اند.
[۲۹] خطيب بغدادي، احمد بن علي، تاریخ بغداد، ج۱۷، ص۱۵۸.
سخاوی، با ذکر جزئیات بیشتری، کیفیت غسل دادن حضرت را از آب چاه غرس گزارش کرده و بر درستی مضمون آن تاکید کرده است. در شکلی عام‌تر، بدون تصریح به نام غسل دهنده، از سفارش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مبنی بر غسل جسدشان با هفت مشک از آب چاه غرس، یاد شده است. در عین حال، در برخی منابع، از اختلاف صحابه درباره آب مورد استفاده برای غسل بدن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، سخن به میان آمده و نام چاه سقیا، چاه بضاعه و چاه اریس برده شده که در آخر، بر آب چاه اریس متفق شدند. (← چاه اریس)


در سده هفتم هجری، چاه غرس، جز آبی‌اندک و سبزرنگ نداشته و بر اثر سیلاب از میان رفته است. ابن‌نجار (م،۶۴۳ق) ضمن بررسی وضع چاه، طول چاه را ۷ ذراع و قطر آن را ۱۰ ذراع دانسته است. به گزارش مطری (م،۷۴۱ق) این چاه در زمان او در ملکیت برخی از مردم مدینه بوده و در اثر بازسازی که صورت گرفته شده بود، پرآب و گوارا بود. وی پهنای چاه را ۱۰ذراع و درازایش را بیشتر از این‌اندازه می‌داند.
[۳۴] مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۳.



این چاه و زمین‌های اطراف آن را خواجه حسین بن شهاب احمد مکی شافعی قاوانی، معروف به ابن‌قاوان، از مجاوران مدینه منوره، خرید و در سال ۸۸۲ق ضمن درختکاری پیرامون چاه، چاه را بازسازی و برای آن پلکانی ساخت تا برگرفتن آب از چاه آسان شود. او همچنین مسجدی کنار چاه ساخت.


امروزه چاه غرس روبه‌روی معهد دارالهجره، یعنی در سمت دیگر خیابانی است که معهد در آن قرار دارد. در ضمن چاه دیگری در سمت غربی معهد دارالهجره و چسبیده به آن، با نام چاه غریس، قرار دارد.


(۱) خوارزمي، محمد بن اسحاق، اثارة الترغيب و التشويق الي المساجد الثلاثة و البيت العتيق، به کوشش محمد حسين الذهبي، مکه، مکتبه نزار مصطفي الباز، ۱۴۱۸ق.
(۲) بنايي کاشاني، ابوالفضل، اطلس تاريخ اسلام، تهران، نشر تکا، ۱۳۸۹ش.
(۳) حازمي، محمد بن موسي، الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه، به کوشش حمد الجاسر، بي‌نا، بي‌تا.
(۴) مقريزي، احمد بن علي، امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، به کوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۲۰ق.
(۵) بلاذري، احمد بن يحيي، انساب الاشراف، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۶) مرجاني، عبدالله، بهجة النفوس و الاسرار، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ۲۰۰۲م.
(۷) کردي، محمد طاهر، التاريخ القويم، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۸) خطيب بغدادي، احمد بن علي، تاريخ بغداد، به کوشش مصطفي عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق.
(۹) ابن‌ضياء، محمد، تاريخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف، به کوشش العدوي، مکه، مکتبة التجارية مصطفي احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
(۱۰) سخاوي، شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن، التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفه، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۴ق.
(۱۱) مطري، محمد بن احمد، التعريف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره، به کوشش الرحيلي، رياض، دار الملک عبدالعزيز، ۱۴۲۶ق.
(۱۲) طوسي، محمد بن حسن، تهذيب الاحکام في شرح المقنعة للشيخ المفيد، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، ۱۳۶۵ش.
(۱۳) حسيني، محمد کبريت، الجواهر الثمينة في محاسن المدينه، به کوشش محمد حسن اسماعيل، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق.
(۱۴) ابن‌نجار، محمد بن محمود، الدرة الثمينه، به کوشش حسين شکري، بيروت، دار الارقم.
(۱۵) ورثيلاني، حسين بن محمد، الرحلة الورثيلانيه، قاهره، مکتبة الثقافة الدينيه، ۱۴۲۹ق.
(۱۶) ابن‌ماجه، محمد بن زيد، سنن ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقي، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۳۹۵ق.
(۱۷) ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبري، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۰ق.
(۱۸) شراب، محمد حسن، فرهنگ اعلام جغرافيايي ـ تاريخي در حديث و سيره نبوي، ترجمه شيخي، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۱۹) کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، به کوشش علي‌اکبر غفاري، تهران، دار الکتب الاسلاميه، ۱۳۷۵ش.
(۲۰) سمهودي، علي بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، ۲۰۰۶م.


۱. اسکندری، نصر بن عبدالرحمن، الامکنة و المیاه، ج۲، ص۲۹۶.
۲. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۴۳.    
۳. حازمی، محمد بن موسی، الاماکن، ص۷۱۷.    
۴. شُرَّاب، محمد بن محمد حسن، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۶۶.
۵. خیاری، أحمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۵۵.    
۶. خیاری، أحمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۵۵.    
۷. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشرف، ج۱، ص۵۳۷.    
۸. خیاری، أحمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۵۵.    
۹. بنايي کاشاني، ابوالفضل، اطلس تاریخ اسلام، ص۳۰۶.
۱۰. نک: مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۳.
۱۱. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۴۳.    
۱۲. حازمی، محمد بن موسی، الاماکن، ص۷۱۸.    
۱۳. ابن‌سعد، محمد، الطبقات، ج۲، ص۲۱۴.    
۱۴. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۰۱.    
۱۵. ابن‌سعد، محمد، الطبقات، ج۱، ص۳۹۱.    
۱۶. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۰۱.    
۱۷. خوارزمی، محمد بن اسحاق، اثارة الترغیب، ج۲، ص۳۶۵.    
۱۸. ابن‌ضیاء، محمد، تاریخ مکة المشرفه، ج۱، ص۱۴۰.    
۱۹. حسيني، محمد کبريت، الجواهر الثمینه، ص۴۷.
۲۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۳۵.    
۲۱. ورثيلاني، حسين بن محمد، الرحلة الورثیلانیه، ج۲، ص۵۷۴.
۲۲. ابن‌سعد، محمد، الطبقات، ج۱، ص۳۹۱.    
۲۳. مرجاني، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۳۱۱.
۲۴. خوارزمی، محمد بن اسحاق، اثارة الترغیب، ج۲، ص۳۶۵.    
۲۵. ابن‌نجار، محمد بن محمود، الدرة الثمینه، ص۶۱.    
۲۶. کردي، محمد طاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۱۴.
۲۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۲۹۷.    
۲۸. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب، ج۱، ص۴۳۵.    
۲۹. خطيب بغدادي، احمد بن علي، تاریخ بغداد، ج۱۷، ص۱۵۸.
۳۰. سخاوی، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن، التحفة اللطیفه، ج۱، ص۱۷.    
۳۱. ابن‌ماجه، محمد بن زید، سنن ابن‌ماجه، ج۱، ص۴۷۱.    
۳۲. مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱۴، ص۵۶۷.    
۳۳. ابن‌نجار، محمد بن محمود، الدرة الثمینه، ص۶۲.    
۳۴. مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۳.
۳۵. سخاوی، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن، التحفة اللطیفه، ج۱، ص۲۹۰.    
۳۶. سخاوی، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن، التحفة اللطیفه، ج۱، ص۲۹۰.    
۳۷. خیاری، أحمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۵۷.    
۳۸. خیاری، أحمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۵۷، «پاورقی».    



دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «چاه غرس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۰۶/۱۸.    






جعبه ابزار